Metabolizm
Każdy narząd i układ narządów budujący ciało człowieka wypełnia określone zadania. Układ pokarmowy pobiera, trawi i wchłania pokarm oraz usuwa z organizmu niestrawione resztki. Układ oddechowy zapewnia wymianę gazową. Rolą układu moczowego jest oczyszczanie organizmu ze zbędnych i szkodliwych substancji, które powstały w wyniku przemiany materii. Transportem substancji między tymi układami zajmuje się układ krążenia. Natomiast związany z nim układ odpornościowy odpowiada za ochronę organizmu przed patogenami. Układy te umożliwiają sprawne funkcjonowanie komórek, w których zachodzą przemiany metaboliczne.
![Schemat ilustruje hierarchię w budowie organizmu człowieka, na którą składają się kolejno: atomy, cząsteczki, komórki, tkanki, narządy, układy narządów, organizm człowieka.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R9jQonM7TRkwN/9/Lmh8ieWwmp9E06QDtdaBFFqEQmtiU9tS.png)
1. Dieta
Posiłki powinny dostarczać wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Do prawidłowego funkcjonowania organizm człowieka potrzebuje zarówno białek, węglowodanów i tłuszczów, jak i witamin oraz soli mineralnych. Poza związkami organicznymi i mineralnymi do życia niezbędna jest także woda. Spożywane pokarmy przekształcane są w układzie pokarmowym tak, aby komórki mogły je przyswoić i wykorzystywać do wzrostu i uzyskiwania energii.
Właściwa dieta, dostosowana do wieku, płci, pory roku, stanu zdrowia i rodzaju aktywności fizycznej, zapewnia odpowiednie ilości składników pokarmowych. Umożliwia prawidłowy rozwój i zachowanie zdrowia.
Główne funkcje składnika | Składniki pokarmowe | |||||
białka | węglowodany | tłuszcze | witaminy | sole mineralne | woda | |
budulcowa | x | x | x | x | ||
energetyczna | x | x | x | |||
regulująca | x | x | x |
![Ilustracja przedstawia bilans energetyczny człowieka. Zielona pozioma belka w środku schematu oznacza prawidłowe odżywianie. Z lewej pionowo opis: bilans energetyczny dodatni. Czerwone półkole ma napis: nadmiar. Strzałka w prawo wskazuje skutki przejadania się: nadwagę, otyłość, inne choroby cywilizacyjne. U dołu błękitne półkole z napisem: niedobór. Strzałka w lewo wskazuje skutki: niedowaga, osłabienie, wyniszczenie organizmu. Z lewej pionowo opis: bilans energetyczny ujemny.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RtvRPY3jqptWi/3/1wtA3UtknNRPTwQDKWVExdn3odN4FLux.png)
2. Krążenie i odporność
![Ilustracja przedstawia zbliżenie giętkich, czerwonych przewodów – naczyń krwionośnych. Jedno ma wycięty fragment wzdłuż. W przestrzeni nad żółtą wyściółką unoszą się czerwone krwinki.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RMi0kH8BB3IXb/3/YY9MMu6kgSK519iPMDa0tp5HcXfDokk4.png)
Układ krążenia to serce oraz sieć naczyń oplatających narządy człowieka i wnikających do przestrzeni międzykomórkowych. W jego skład wchodzą 2 układy: krwionośny i limfatyczny. Wewnątrz naczyń krwionośnych płynie krew, a w naczyniach limfatycznych – limfa. Dzięki skurczom serca krew nieustannie krąży w naczyniach, co umożliwia transport substancji oraz ciągłą ich rotację między środowiskiem zewnętrznym a komórkami. Zadaniem układu limfatycznego jest wymiana składników między płynem tkankowym a osoczem krwi. Układ ten chroni również organizm przed drobnoustrojami chorobotwórczymi i innymi szkodliwymi czynnikami.
![Schemat ilustruje w formie kolorowych wielokątów funkcje układu krążenia. Od czerwonego w środku strzałki wskazują: pomarańczowy - dostarczanie tlenu do komórek. Żółty – dostarczanie substancji odżywczych do komórek. Zielone wielokąty oznaczają odbieranie z komórek dwutlenku węgla oraz zbędnych i toksycznych produktów przemiany materii. Niebieskie wielokąty oznaczają transport hormonów i przeciwciał. Granatowy symbolizuje udział w reakcjach odpornościowych, a fioletowy regulację temperatury ciała.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Lass0kCT0F6/3/2akgXtxueUTb2OPhVvAcpei8iQEQREJW.png)
3. Wentylacja i wydalanie
Wymiana gazowa odbywa się w płucach i tkankach. Poprzedza ją wentylacja, czyli następujące po sobie wdechy i wydechy wykonywane za pomocą mięśni międzyżebrowych i przepony. Wymiana gazowa wymaga współpracy układu oddechowego i krwionośnego. Za pośrednictwem krwi z pęcherzyków płucnych do komórek ciała transportowany jest tlen, a z komórek do płuc – dwutlenek węgla.
Tlen jest niezbędny do procesu oddychania komórkowego, który prowadzi do uwolnienia energii zawartej w substancjach pokarmowych. Podczas przemian zachodzących w komórkach oprócz dwutlenku węgla powstają także szkodliwe substancje, jak np. mocznik. Za wydalanie mocznika oraz nadmiaru wody i soli mineralnych w postaci moczu odpowiada układ moczowy. W jego skład wchodzą nerki i drogi moczowe: moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Narządem wydalniczym jest również skóra, która odprowadza pot z organizmu, oraz płuca usuwające dwutlenek węgla.
![Ilustracja przedstawia schematycznie udział komórek i różnych narządów w wydalaniu. Różowy kwadrat oznacza ciało, okryte warstwą skóry. Wewnątrz liliowe serce i układ krwionośny. Krew płynie do szarego układu oddechowego, który przewodem otwiera się na zewnątrz ciała. Tam strzałki wskazują usuwanie dwutlenku węgla i pobieranie tlenu. Krew natleniona zmienia kolor na czerwony. Z prawej komórki w niebieskim kółku prowadzą przemianę materii. Z krwi strzałki do i od komórek. U dołu żółta falowana rurka oznacza układ moczowy, odprowadzający mocz na zewnątrz organizmu. Z lewej faliste strzałki od naczyń krwionośnych oznaczają wydalanie potu przez skórę.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RHLjjKiy8IcEY/3/1JxYSuIKGQxvN5VFW9iG8IAiQJRQItux.png)
Zadania
Pamiętam i rozumiem
Podaj przykłady składników pokarmowych, które mogą dostarczać komórkom energii.
Porównaj budowę i funkcje żył, tętnic i naczyń limfatycznych.
Opisz, jak powstaje limfa, jaki jest jej skład i jakie pełni funkcje.
Schemat ilustruje procesy zachodzące w erytrocytach.
![Ilustracja przedstawia równanie słowami: tlen plus hemoglobina. Dwie zielone strzałki są skierowane do (cyfra rzymska jeden) i od (cyfra rzymska dwa) słowa oksyhemoglobina.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RrJzpFkqd0842/3/vFADJJUT5FJJIWomoKueedtpbfKHLrPH.png)
Wskaż, gdzie w organizmie zachodzi proces I, a gdzie proces II.
Opisz z użyciem przykładów, na czym polega metabolizm.
Czytam i interpretuję
Przeanalizuj schemat układu pokarmowego człowieka, rozpoznaj i wymień kolejno odcinki, które pokonuje pokarm i jego niestrawione resztki.
![Ilustracja przedstawia sylwetkę korpusu człowieka z wrysowanymi narządami układu pokarmowego.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RdpMbwCEs7nH7/7/2XDFlO0rvQUxhNTNAlyyqQ0VAPVz693H.png)
Przeczytaj opis i podaj nazwę składnika krwi, którego dotyczy.
Zazwyczaj u kobiet jest ich mniej niż u mężczyzn. Mają kształt dwuwklęsłych krążków. Produkowane są w szpiku kostnym czerwonym, a niszczone w śledzionie. Dojrzałe nie posiadają jądra komórkowego, żyją ok. 120 dni.
Przeczytaj opis procesu wentylacji płuc i ustal, czy dotyczy on wdechu czy wydechu. Uzasadnij odpowiedź.
skurcz mięśni międzyżebrowych
skurcz i obniżenie przepony
uniesienie żeber do góry
Ustal, który z zapisów (A‑C) przedstawia skład moczu ostatecznego, moczu pierwotnego i osocza. Uzasadnij odpowiedź.
A. woda, mocznik, sole mineralne, cukry, białka, aminokwasy, witaminy, kwasy tłuszczowe, hormony, dwutlenek węgla, przeciwciała
B. woda, mocznik, sole mineralne
C. woda, mocznik, sole mineralne, cukry, aminokwasy, witaminy
Zapotrzebowanie energetyczne organizmu zależy od wielu czynników. Na podstawie informacji zawartych w tabeli wymień 3 z nich.
Płeć | ||
męska | żeńska | |
Dzieci (1–4 lata) | 1300 | 1300 |
Młodzież (15–19 lat) | 3000 | 2400 |
Osoba dorosła pracująca w biurze | 2400 | 2000 |
Osoba dorosła pracująca fizycznie | 3600 | 3200 |
Rozwiązuję problemy
Na podstawie analizy składu powietrza wdychanego i wydychanego wyjaśnij, dlaczego wykonywanie sztucznego oddychania metodą usta – usta jest skuteczną formą pomocy osobom, u których nastąpiło zatrzymanie akcji serca.
![Ilustracja przedstawia dwa diagramy pierścieniowe z sylwetką główki w środku. W obu te same gazy oznaczono tym samym kolorem. Lewy diagram przedstawia skład powietrza wdychanego (błękitna strzałka do główki). Jest w nim 78 procent azotu (zielony), 21 procent tlenu (pomarańczowy) , 97 setnych procenta dwutlenku węgla (żółty) i 4 setne procenta innych gazów (granatowy). Prawy diagram przedstawia skład powietrza wydychanego (strzałka od główki). Ilość azotu nie zmieniła się. Tlenu jest 16 procent, dwutlenku węgla pięć i cztery setne procenta, innych gazów jest 96 setnych procenta.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RnBEynMhNh5Nb/3/ospQHwEOzVQRjITSkdr6Ul8BloRLkjyz.png)
Opisz drogę połkniętych wraz z sokiem cząsteczek sacharozy w twoim organizmie, wymieniając kolejno narządy i zmiany, jeśli ten cukier im podlega.
Uczniowie i uczennice postanowili sprawdzić doświadczalnie, czy wysiłek fizyczny przyśpiesza tętno. Zaproszono 3 uczniów i 3 uczennice z młodszej klasy do wyścigu na dystansie 100 m. Natychmiast po biegu każdemu z nich zmierzono ciśnienie, a uzyskane wyniki zapisano przy imionach dzieci. Oceń przygotowanie i przeprowadzenia doświadczenia. Sformułuj rady dla jego autorów.
Lekarze przebadali kilka osób, które od dawna prowadziły taki sam tryb życia, spożywały codziennie duże ilości produktów spożywczych i nigdy nie były głodne. Badania wykazały, że badane osoby są niedożywione. Wyjaśnij, jak to możliwe, i na czym w ich przypadku może polegać niedożywienie.
Ola, Gosia i Aga szły wolnym krokiem przez 3 minuty, potem szybko biegły przez 4 minuty, potem znów szły. Każda z nich miała na sobie urządzenie do pomiaru liczby uderzeń serca. Wyniki pomiarów przedstawia wykres.
![Wykres przedstawia trzy linie w kolorach: zielonym dla Oli, czerwonym dla Gosi i niebieskim dla Agi. Na osi X zaznaczono czas w minutach, na osi Y liczbę uderzeń serca.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RxXqoydnTsqfq/3/20nWCjAhfidm8ffBxTXjh8sM0aYXPLrQ.png)
Na podstawie wykresu wskaż osobę najsprawniejszą fizycznie i uzasadnij swój wybór trzema argumentami.
Test
Pobierz i wydrukuj załącznik.
Projekt badawczy
Pobierz i wydrukuj załącznik.