Mięczaki
Większość mięczaków posiada muszle. Zwierzęta te noszą je już przeszło 570 mln lat, ponieważ tyle trwa ich historia. U gatunków morskich muszle bywają duże, grube i ciężkie. Skoro jednak mięczaki je wytwarzają, to korzyści z posiadania muszli muszą przeważać nad niedogodnościami. Sprawdźmy to!
pierścienice poruszają się dzięki mięśniom i płynowi usztywniającemu ciało;
miękkie ciało pierścienic jest chronione dzięki wytwarzaniu domków albo prowadzeniu podziemnego, skrytego trybu życia;
identyfikować na podstawie cech budowy nieznany organizm jako przedstawiciela mięczaków;
wskazywać i opisywać przystosowania ślimaka do lądowego lub wodnego trybu życia (na podstawie obserwacji);
wskazywać i opisywać przystosowania małża i głowonoga do wodnego trybu życia (na podstawie obserwacji);
omawiać sposoby poruszania, odżywiania i rozmnażania się mięczaków;
oceniać znaczenie mięczaków w przyrodzie i gospodarce.
1. Mięczaki
Mięczaki są zwierzętami o miękkim, niesegmentowanym ciele, najczęściej zbudowanym z 3 części: głowy, tułowia, zwanego workiem trzewiowymworkiem trzewiowym i nogi. Zwykle posiadają symetrię dwuboczną. Na głowie występuje otwór gębowy oraz narządy zmysłów, jak czułki i oczy. NogaNoga jest silnie umięśniona i służy do poruszania się. Worek trzewiowy zawiera większość narządów wewnętrznych. Na jego powierzchni leży fałd skórny, zwany płaszczempłaszczem, który u większości mięczaków wytwarza twardy, wysycony solami wapnia szkielet zewnętrzny w postaci muszlimuszli. U głowonogów i nagich ślimaków jest ona zredukowana do niewielkiej płytki obrośniętej przez fałd płaszcza lub nie występuje w ogóle. Na wewnętrznej powierzchni muszli znajdują się przyczepy mięśni uczestniczących w ruchu.
Narządem wymiany gazowej u większości mięczaków są skrzela położone w jamie płaszczowejjamie płaszczowej, przestrzeni obecnej między płaszczem a workiem trzewiowym. Ślimaki lądowe prowadzą wymianę gazową przez silnie ukrwioną powierzchnię jamy płaszczowej pełniącą rolę płuca.
Kształt, wielkość i barwa muszli to cechy umożliwiające rozpoznawanie przedstawicieli poszczególnych gatunków mięczaków. Porównaj budowę muszli 2 różnych gatunków ślimaków lądowych. Obserwację przeprowadź na podstawie okazów muszli lub galerii 1. Zaprojektuj tabelę i zapisz w niej wyniki porównania.
Wymarłymi przedstawicielami mięczaków były m.in. żyjące w morzach (współcześnie z dinozaurami) amonity.Muszle niektórych z nich mogły osiągać nawet 2 m średnicy. Skamieniałe szczątki amonitów można znaleźć w Polsce, np. w Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej i Górach Świętokrzyskich.
2. Ślimaki
Ślimaki to najliczniejsza grupa mięczaków. Ich ciało składa się z wyraźnie wyodrębnionej głowy, worka trzewiowego i nogi. Zwykle okryte jest spiralnie zwiniętą muszlą. Na głowie znajduje się 1 lub 2 pary czułków z osadzonymi na nich oczami.
W jamie gębowej ślimaków, na języku, umieszczony jest narząd, zwany tarkątarką, złożony z kilku rzędów twardych, ostrych ząbków. Tarka może być wysuwana na zewnątrz i służyć do zeskrobywania pokarmu z podłoża, a nawet do odłamywania kawałków roślin i wywiercania otworów w muszlach innych mięczaków.
Wśród ślimaków spotykamy roślinożerców, mięsożerców, saprofagi i pasożyty. Większość ślimaków lądowych żywi się roślinami. Nagie ślimaki, np. ślinik, szczególnie upodobały sobie grzyby (zarówno jadalne, jak i trujące). Najwięcej ślimaków drapieżnych występuje wśród gatunków morskich. Niektóre z nich polują na inne ślimaki oraz jamochłony, część żywi się padliną. Trafiają się też gatunki jadowite, które przytrzymują zdobycz ząbkami tarki albo nogą, a następnie paraliżują ją jadem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RNmWBL7d9U5ki
Prezentowany jest w dużym oddaleniu ślimak poruszający się po powierzchni szyby, pełzający w kierunku przyklejonej do powierzchni szyby sałaty (ślimak i sałata widoczne są od góry).Podczas pełzania ślimak filmowany jest od spodu, widać fale skurczów mięśni stopy i śluz pozostawiony przez niego podczas pełzania. Ślimak dopełza do sałaty i zaczyna ją zjadać. Następuje duże zbliżenie na jedzącego ślimaka. Ślimak jest filmowany od spodniej strony nogi (od dołu), którą jest przytwierdzony do szyby. Widać, w jaki sposób odrywa on fragmenty sałaty za pomocą tarki. Ślimak zjada ostatni fragment sałaty. Następuje odjazd kamery, ale nie tak daleko jak w przypadku pierwszej sceny. Zbliżenie na całego ślimaka z boku.
Noga umożliwia ślimakom ruch. Jej spodnia część wydziela śluz, który ułatwia poruszanie się, zmniejszając tarcie nogi o podłoże. Kiedy ślimak czuje się zagrożony, wciąga głowę i nogę do muszli. Jesienią, przed zapadnięciem w stan odrętwienia, ślimaki lądowe chowają się w muszli, a jej otwór zamykają wapiennym wieczkiem. W ten sposób chronią się przed drapieżnikami i wyschnięciem. Muszla ślimaka rośnie wraz z nim, jest jego szkieletem zewnętrznym i daje oparcie mięśniom. Równocześnie pełni funkcje ochronne.
Ustalenie, jak porusza się ślimak.
ślimak winniczek,
szklana płytka o zaokrąglonych krawędziach,
liść sałaty,
pipetka z odrobiną octu.
Połóż ślimaka na szklanej płytce i obserwuj od spodu, jak się porusza. Zwróć uwagę na ruch mięśni stopy. Zaobserwuj ślad, który zostawia.
Połóż obok ślimaka liść sałaty. Zaobserwuj, czy ślimak zmieni kierunek ruchu.
W odległości 3 cm od ślimaka narysuj octem linię przecinającą kierunek jego ruchu. Zadbaj, by nie zwilżyć ślimaka octem. Zaobserwuj kierunek ruchu zwierzęcia.
Zaobserwuj i wymień narządy zmysłu ślimaka.
Zaobserwuj reakcję ślimaka na zagrożenie.
Po zakończeniu obserwacji umieść ślimaka w środowisku, z którego został zabrany.
Ślimak przemieszcza się, wykorzystując głównie narząd węchu, dotyku i wzroku. Pełza po podłożu, a śluz, którym je pokrywa, pomaga zmniejszyć tarcie. W razie zagrożenia mięśnie przyczepione do wnętrza muszli wciągają nogę i głowę do skorupy.
Niektóre ślimaki morskie mają silnie spłaszczoną nogę przypominającą płetwę. Dzięki niej potrafią aktywnie pływać w toni wodnej.
3. Małże
Wszystkie małże żyją w wodzie i oddychają skrzelami. Są na ogół zwierzętami osiadłymi i nie mają wyodrębnionej głowy. Ich muszla składa się z 2 części, tzw. skorupek połączonych ze sobą za pomocą zawiasu utworzonego zwykle z nachodzących na siebie ząbków lub listewek. Skorupki mogą być zamykane dzięki skurczom mięśni znajdujących się w worze trzewiowym.
Niektóre małże, jak omułek jadalny czy racicznica zmienna, u podstawy nogi mają specjalny gruczoł, którego wydzielina, zwana bisiorembisiorem, umożliwia przytwierdzenie się do podłoża.
Małże to filtratoryfiltratory, czyli organizmy żywiące się cząsteczkami materii organicznej i mikroorganizmami oddzielonymi z otaczającej wody. Wodę wraz z pokarmem i tlenem zasysają przez syfon wpustowy. W jamie skrzelowej małż oddziela szczątki organiczne oraz drobne organizmy i kieruje je do otworu gębowego. Skrzelami pochłania tlen i wydala dwutlenek węgla, a zużytą wodę usuwa na zewnątrz przez syfon wyrzutowy.
Przeanalizuj informacje zawarte na ilustracji. Sformułuj wniosek i wyjaśnij przyczyny dostrzeżonej prawidłowości.
Oznaczanie małży na podstawie budowy skorupki.
muszle wybranych gatunków małż występujących w Polsce (omułek jadalny, rogowiec bałtycki, małgiew piaskołaz, sercówka pospolita);
uproszczony klucz do oznaczania krajowych gatunków małży.
Zapoznaj się z kluczem do oznaczania małży.
Zaobserwuj budowę skorupek małży i porównaj ich charakterystyczne cechy z opisami w kluczu. Ustal nazwy gatunkowe.
RyyCmVAgE7jEx1 
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
Budowa skorupki małży może być pomocna w oznaczaniu tych zwierząt.
Wewnętrzna część muszli u wielu małży wyścielona jest warstwą perłową. Gdy do tkanki płaszcza wytwarzającego muszlę dostanie się ziarnko piasku (albo inny drażniący obiekt), zostaje ono otoczone masą perłową i powstaje perła. Perły wytwarzane są przez niektóre małże morskie i rzeczne.
Największym małżem świata jest przydacznia olbrzymia. Może ważyć nawet 320 kg i mieć muszlę dł. 150 cm. Dla porównania największy krajowy małż – szczeżuja olbrzymia – dorasta do 20 cm długości. W ciągu godziny potrafi przefiltrować 1,5 l wody. Bardziej wydajna od niej jest niewielka skójka malarska – w godzinę czyści 3,5 l wody.
4. Głowonogi
Głowonogi to drapieżne mięczaki morskie. Oddychają skrzelami. Pływają, wykorzystując siłę odrzutu wody usuwanej z jamy płaszczowej. Posiadają dobrze wykształconą głowę, parę dużych oczu, otwór gębowy wyposażony w tarkę i masywne szczęki, które u niektórych gatunków (np. ośmiornic) tworzą dziób, kształtem przypominający ten występujący u papug.
Nogę głowonogów tworzy 8 lub 10 umięśnionych, ruchliwych ramion otaczających otwór gębowy, zaopatrzonych w przyssawki i służących do chwytania ofiar. Mątwy i kałamarnice mają 10 ramion, z których 2, często zwane czułkami, są wyraźnie dłuższe od pozostałych. Przyssawki na czułkach kałamarnic mają na brzegach chitynowe haczyki ułatwiające chwytanie ofiar o dużych rozmiarach. Część ośmiornic wydziela jad, który prawie natychmiast paraliżuje zdobycz.
Na workach trzewiowych kałamarnic, głowonogów o torpedowatym kształcie ciała, znajdują się płetwy. Wyjaśnij, dlaczego płetwy nie występują u ośmiornic.
Jak sądzisz, który głowonóg rozwija większą prędkość podczas pływania?
Niektóre głowonogi, np. kałamarnice i mątwy, posiadają worek czernidłowy, w którym znajduje się czarno‑brązowa substancja – sepia (rodzaj atramentu). Przestraszony głowonóg wyrzuca ją gwałtownie przez lejek, tworząc chmurę, która odstrasza napastnika i zasłania go przed jego wzrokiem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1O9AU9ub5Srm
Na białym tle pojawiają się kolejno pomarańczowe litery. Tworzą napis BIOLOGIA. Pod nim napis: MĄTWA.W oceanicznej głębi, pośród rafy koralowej, pływa mątwa. Wielki przezroczysty głowonóg leniwie wznosi się i opada. Ciało opasuje delikatna, mieniąca się płetwa. Z prawej głowa z żółtymi oczami zakończona licznymi, wąskimi ramionami.Mątwa płynie w lewo. Nogi i płetwa lekko falują.Zbliżenie z góry. Widać dokładnie jej przezroczyste wnętrze. Mieni się w jasnych odcieniach brązu.
5. Rozmnażanie mięczaków
Mięczaki rozmnażają się wyłącznie płciowo. Głowonogi, wiele gatunków małży i niektóre ślimaki są rozdzielnopłciowe, a większość ślimaków i część małży to obojnaki.
Dla ślimaków obupłciowych charakterystyczne jest zapłodnienie krzyżowe. Śimaki, podobnie jak pierścienice, sklejają się ze sobą brzusznymi stronami ciała i przekazują sobie plemniki. Do zapłodnienia dochodzi w ciele ślimaka. Jaja w otoczkach zawierających sole wapnia są składane do wygrzebanych w ziemi dołków.
U małży zwykle występuje zapłodnienie zewnętrzne, a dorosłe osobniki uwalniają gamety do wody. Głowonogi rozmnażają się tylko raz w ciągu życia i wkrótce potem giną. W okresie godowym wykonują skomplikowane tańce podobne do tych obserwowanych u zwierząt kręgowych. Złożone jaja samica czyści z glonów, wymusza opływ wody nad nimi, zapewniając im odpowiednie natlenienie, przepędza potencjalnych intruzów. W tym czasie nie pobiera pokarmu, dlatego ginie zaraz po wykluciu się młodych.
U małży do zapłodnienia dochodzi w jamie płaszczowej. Skąd biorą się w niej gamety, skoro dorosłe osobniki zwykle uwalniają gamety do wody?
Jaki ma to związek ze sposobem odżywiania się, charakterystycznym dla tych zwierząt?
6. Znaczenie mięczaków
Mięczaki mają duże znaczenie w środowisku wodnym. Są źródłem pokarmu dla wielu zwierząt, głównie ryb, ptaków, ssaków, rzadziej płazów i gadów, a także takich bezkręgowców, jak ślimaki, skorupiaki i rozgwiazdy. Małże przyczyniają się do oczyszczania wody poprzez odfiltrowywanie z niej cząstek materii organicznej.
Mięczaki od dawna służą człowiekowi jako źródło pokarmu bogatego w pełnowartościowe, łatwo przyswajalne białko i cenne mikroelementy. Popularnością cieszą się zwłaszcza w krajach, które mają bezpośredni dostęp do morza lub oceanu. Muszle mięczaków, a zwłaszcza wytwarzane przez małże perły, są cenione za swoje walory dekoracyjne i stosowane do wyrobu ozdób i biżuterii.
Ślimaki lądowe, zwłaszcza te nagie, powodują ogromne szkody w uprawie roślin. Przyczyniają się także do psucia się zgromadzonych owoców i warzyw. Drapieżne ślimaki morskie, np. rozkolce, bywają odpowiedzialne za straty w hodowli małży, głównie ostryg, omułków i perłopławów. Małże ryjące w twardym podłożu mogą niszczyć obiekty zanurzone w wodzie, np. drewniane urządzenia portowe i hydrotechniczne oraz kadłuby statków.
Niektóre ślimaki i małże są żywicielami wielu pasożytów. Podaj przykłady takich pasożytów. Wyjaśnij, w jaki sposób człowiek może się nimi zarazić.
Podsumowanie
Mięczaki żyją w wodzie słodkiej, słonej lub na lądzie.
Mięczaki to bezkręgowce, które posiadają miękkie, niesegmentowane ciało, zwykle składające się z 3 części: głowy, worka trzewiowego i nogi.
Worek trzewiowy mięczaków pokryty jest fałdem nabłonka, zwanym płaszczem, który wydziela substancje wytwarzające szkielet zewnętrzny w postaci muszli.
Mięczaki, z wyjątkiem ślimaków lądowych, oddychają skrzelami, które znajdują się w jamie płaszczowej.
Mięczaki rozmnażają się płciowo.
Wymień cechy mięczaków, które pozwalają je odróżnić od innych zwierząt.
Porównaj budowę i tryb życia ślimaka winniczka, omułka jadalnego i kałamarnicy zwyczajnej.
Słowniczek
wydzielina gruczołu znajdującego się w nodze małży, która po dostaniu się do wody krzepnie w postaci wiązki cieniutkich, lśniących niteczek, umożliwiając przytwierdzenie się do podłoża
zwierzęta cudzożywne, które za pomocą specjalnych narządów przecedzają duże ilości wody, zatrzymując cząstki organiczne i drobne organizmy, którymi się żywią; należą do nich gąbki, niektóre pierścienice, małże, część owadów; czasem w tej grupie umieszcza się także wieloryby
przestrzeń (jama) znajdująca się między fałdem płaszcza a workiem trzewiowym mieczaków
wapienny szkielet zewnętrzny pokrywający ciało mięczaków, przytwierdzony do niego za pomocą mięśni; u niektórych grup częściowo lub całkowicie zredukowany
silnie umięśniona część ciała mięczaków znajdująca się po brzusznej stronie ciała; służy do pełzania, przyczepiania się do podłoża, zagłębiania się w nim lub do drążenia; noga głowonogów ma postać ramion lub czułków, które pełnią funkcję chwytną
fałd tkanki okrywający worek trzewiowy mięczaków i wydzielający substancję budującą muszlę
rodzaj czarno‑brązowego barwnika wytwarzanego przez niektóre głowonogi
narząd znajdujący się w jamie gębowej mięczaków na powierzchni języka, zbudowany z rzędów chitynowych ząbków; służy do odrywania kawałków pokarmu, jego zeskrobywania i rozdrabniania
część ciała mięczaków, w której znajdują się narządy wewnętrzne; okrywa go fałd zwany płaszczem
Zadania
Przyporządkuj charakterystyczne cechy odpowiednim nazwom grup mięczaków.
Uwaga! Jedna cecha nie pasuje do żadnej kategorii.
dwuklapowa muszla, oddzielanie cząstek pokarmu z wody, segmentowane ciało, wyłącznie drapieżny tryb życia, obecność syfonu wpustowego i wypustowego, silnie ukrwiona powierzchnia płaszcza pełni rolę płuca, spiralnie skręcona muszla chroni wór trzewiowy, brak wyodrębnionej głowy, noga podzielona na 8 lub 10 ramion
| ślimaki | |
|---|---|
| małże | |
| głowonogi | |
| cecha niepasujaca do żadnej z kategorii |
Elementom budowy mięczaków przyporządkuj ich funkcje.
pobieranie wody z pokarmem, pobieranie wody z tlenem, chwytanie ofiar, oparcie dla mięśni, zeskrobywanie lub rozdrabnianie pokarmu, ochrona przed drapieżnikami
| syfon wpustowy | |
|---|---|
| muszla | |
| ramiona | |
| tarka |
Zaznacz nazwę mięczaka, który jest filtratorem.
- ślimak winniczek
- ośmiornica olbrzymia
- pomrów wielki
- omułek jadalny
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Ciało wszystkich mięczaków pokryte jest muszlą. | □ | □ |
| Ślimak winniczek jest obojnakiem. | □ | □ |
| Muszla małży składa się z dwóch skorupek połączonych zawiasem. | □ | □ |
| Oczy większości ślimaków położone są na czułkach. | □ | □ |
| Ośmiornice są drapieżnikami. | □ | □ |
| Małże żywią się roślinami, które rozdrabniają za pomocą tarki. | □ | □ |
| Bisior to wydzielina, którą niektóre małże przytwierdzają się do podłoża. | □ | □ |
| Głowonogi nie mają worka trzewiowego. | □ | □ |