Pierścienice
Żyjąca w podziemnych korytarzach dżdżownica jest dość nietypową przedstawicielką pierścienic. Do tej grupy należą głównie głównie zwierzęta wodne. Niektóre z nich zamieszkują rafy koralowe i zaskakują różnorodnością kształtów i barw, czym przypominają niezwykłe kwiaty.
płazińce i nicienie to wolno żyjące i pasożytnicze zwierzęta o robakowatym ciele;
dżdżownica żyje w ziemi i żywi się materią organiczną zawartą w glebie;
odróżniać pierścienice od innych zwierząt o robakowatym kształcie;
wskazywać i opisywać przystosowania dżdżownicy do podziemnego trybu życia, a pijawki do pasożytowania;
wyjaśniać rolę pierścienic w przyrodzie.
1. Środowiska życia pierścienic
Pierścienice zamieszkują głównie wody słodkie i słone, znane są też gatunki lądowe. Większość prowadzi aktywny tryb życia – drąży podziemne korytarze, pełza po dnie zbiorników wodnych, ryje w nim albo pływa pod powierzchnią lustra wody. Niektóre gatunki są osiadłe. Tylnym końcem ciała przyczepiają się do kamieni znajdujących się na dnie. Mogą także osiedlać się na pancerzach innych organizmów. Ich ciało często jest schowane w specjalnych rurkach zwanych także domkami. Rurki te są zbudowane ze śluzu wydzielanego przez ciało pierścienicy i materiałów dostępnych w otoczeniu zwierzęcia, takich jak muł czy ziarna piasku. Gatunki prowadzące aktywny tryb życia mają symetrię dwuboczną, a osiadłe zwykle symetrię promienistą.
Pierścienice mają robakowate ciała podzielone na segmenty zwane też pierścieniami. Nie posiadają twardego szkieletu. Zastępuje go płyn, który wypełnia niezajęte przez narządy przestrzenie wewnątrz ciała. Pod nabłonkiem okrywającym ciało znajduje się gruba warstwa mięśni umożliwiających zmianę kształtu ciała i poruszanie się.
Wyjaśnij, dlaczego niektóre pierścienice wytwarzają domki.
W jakiej sytuacji pierścienice chowają się w domkach?
2. Dżdżownica
Ciało dżdżownicy osiąga długość nawet 35 cm. Kilka do kilkudziesięciu pierścieni w przedniej części ciała u dorosłych dżdżownic jest wyraźnie grubszych i tworzy tzw. siodełkosiodełko. Narząd ten odgrywa istotną rolę w rozmnażaniu płciowym, a jego nabłonek zawiera wiele gruczołów wydzielających śluz.
Odcinek głowowy dżdżownicy jest delikatnie zaostrzony i pozbawiony wyrostków, co ułatwia drążenie korytarzy w glebie. Dżdżownica nie posiada oczu, jest jednak wrażliwa na światło dzięki obecności komórek światłoczułych występujących na całej powierzchni jej ciała.
Ponieważ dżdżownica nie ma odnóży, porusza się kurcząc i rozkurczając na zmianę przeciwstawne grupy mięśni. Efektem tych ruchów jest wydłużanie i skracanie kolejnych segmentów ciała. Każdy z nich na brzusznej stronie ma cienkie, twarde wyrostki – szczecinkiszczecinki, które zaczepiają się o podłoże i dają oparcie ciału podczas pełzania.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Dżdżownica poruszająca się. Na trawie, na tle gleby (w glebie). Ruchy zaostrzonego przedniego odcinka ciała, pełzanie.
Ciało dżdżownicy pokryte jest śluzem, który chroni ją przed wysychaniem i urazami mechanicznymi oraz zmniejsza tarcie o podłoże w trakcie poruszania się i drążenia podziemnych tuneli. Utrzymanie powierzchni ciała w wilgotności jest ponadto warunkiem koniecznym, by przez skórę zachodziła wymiana gazowa. Przenikanie (dyfuzja) tlenu i dwutlenku węgla jest możliwa tylko wtedy, gdy gazy te rozpuszczą się w wodzie.
Wyjaśnij, dlaczego dżdżownice podczas deszczu i bezpośrednio po nim wychodzą na powierzchnię gleby.
Co się dzieje z kanalikami wydrążonymi przez dżdżownice, znajdującymi się w glebie zalanej wodą? Jak zmienia się dostępność powietrza w glebie zalanej wodą?
Dżdżownice mają duże zdolności do regeneracji. Uszkodzona przez nieuważnego działkowca pierścienica może odtworzyć nawet połowę swojego ciała, pod warunkiem, że zachowała pierścienie 9‑20.
3. Przydenny tryb życia nereidy
Nereida to morska pierścienica występująca pospolicie w Morzu Bałtyckim. Aktywnie poszukuje pożywienia, pływając przy morskim dnie oraz poruszając się po jego powierzchni. Ma spłaszczone grzbietobrzusznie ciało, silnie zwężające się ku tyłowi. Wszystkie jego segmenty są do siebie podobne. W przeciwieństwie do dżdżownicy ma wyodrębnioną głowę wyposażoną w 2 pary oczu i wyrostki zaopatrzone w narządy dotyku. Każdy segment odcinka tułowiowego nereidy jest zaopatrzony w parę odnóży. Kończą się one pęczkami szczecinek, które tworzą powierzchnię służącą do pływania. Na odnóżach znajdują się skrzela – narządy wymiany gazowej.
Wyjaśnij, dlaczego nereida posiada na głowie oczy i liczne wyrostki czuciowe, a u dżdżownicy one nie występują.
Jaki wpływ na obecność tych struktur ma tryb życia tej pierścienicy?
4. Sposoby odżywiania się pierścienic
Dżdżownice, które wiodą podziemny tryb życia, są saprofagamisaprofagami, tzn. żywią się martwą materią organiczną znajdującą się w glebie. Pożerają ogromne ilości gleby, a zawarte w niej kwasy neutralizują za pomocą specjalnych gruczołów wapiennych uchodzących do przełyku. Trawią one substancje organiczne obecne w podłożu, zaś składniki mineralne wydalają z organizmu w postaci łatwej do przyswojenia dla roślin.
Pijawki w większości są pasożytami zewnętrznymipasożytami zewnętrznymi. Odżywiają się krwią swoich żywicieli. Na przedniej i tylnej części ciała mają przyssawki. Za ich pomocą przyczepiają się do żywiciela i nacinają jego skórę ząbkami znajdującymi się w otworze gębowym umieszczonym wewnątrz jednej z przyssawek. Pijawki wpuszczają do ciała ofiary substancję znieczulającą, dzięki której ofiara nie zauważa obecności pasożyta, oraz hirudynęhirudynę, substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi. Pijawki jednorazowo wysysają dużą ilość krwi, a następnie przechowują ją w woluwolu, części przewodu pokarmowego. Trawienie krwi może trwać nawet 2 lata. Nieliczne pijawki i niektóre morskie pierścienice są drapieżnikami. Polują na swoje ofiary, głównie drobne skorupiaki i mięczaki, ścigając je w toni wodnej.
Większość osiadłych pierścienic to filtratory. Pierścienice ryjące w dnie zbiorników wodnych są mułożercamimułożercami, pobierają muł wraz ze szczątkami organicznymi i drobnymi organizmami (np. protistami, które stanowią ich pokarm).
Porównanie budowy zewnętrznej i sposobu poruszania się dżdżownicy i pijawki.
dżownica ziemna,
wybrany gatunek hodowlany pijawki,
lupa,
kartka papieru,
szklana płytka.
Zaobserwuj budowę dżdżownicy i pijawki, wskaż różnice oraz podobieństwa w ich budowie.
Wykonaj schematyczny rysunek obu okazów i opisz go.
Zaobserwuj sposób poruszania się dżdżownicy i pijawki po powierzchni kartki papieru oraz szklanej płytki.
Wyjaśnij, dlaczego pijawka potrafi poruszać się po szklanej powierzchni, a dżdżownica nie.
Pierścienice poruszają się, skracając i wydłużając kolejne segmenty ciała. Ruch ten jest możliwy dzięki szczecinkom w przypadku dżdżownicy, i przyssawce w przypadku pijawki.
Wyjaśnij, dlaczego ubarwienie pijawek jest ciemne: czarne, brązowe, ciemnoszare, ciemnozielone.
Gdzie żyje pijawka? Czy ma naturalnych wrogów?
Zastanów się, dlaczego dżdżownice, w przeciwieństwie do wypławków i nicieni, są zabarwione na różowo. Potwierdź swoją hipotezę, analizując dostępne w różnych źródłach informacje o budowie wewnętrznej tych zwierząt.
Największym przedstawicielem pijawek jest pijawka amazońska. Osiąga ona długość do 45 cm i może żyć nawet 20 lat. Kiedy jest młoda, atakuje płazy, w wieku dorosłym żywi się krwią kajmanów, anakond, kapibar i bydła.
5. Rozmnażanie się pierścienic
Dżdżownice i pijawki są obojnakami. Charakteryzuje je rozwój prosty, czyli bez stadium larwy. Występuje u nich zapłodnienie krzyżowezapłodnienie krzyżowe, podczas którego dwie pierścienice sklejają się ze sobą brzusznymi stronami ciała i wymieniają się plemnikami. Istotną rolę podczas rozmnażania odgrywa siodełko, którego segmenty wytwarzają plemniki i komórki jajowe oraz wydzielają duże ilości śluzu służącego do połączenia osobników. Potem śluz tworzy obrączkę, która przemieszcza się wzdłuż ciała dżdżownicy, zbierając gamety. Na koniec obrączka jest zrzucana i zamyka się, tworząc kokon, w którym będą się rozwijały zapłodnione jaja. Połączenie komórek jajowych i plemników następuje dopiero w kokonie, a nie w ciele dżdżownicy. Liczba jaj w nim zgromadzonych wynosi od 1 do 300. Kokony są składane w glebie, na roślinach, kamieniach lub na stronie brzusznej organizmu macierzystego.
Zastanów się, czym żywią się młode dżdżownice zaraz po wykluciu z jaja.
Jakie związki organiczne budują kokon?
6. Znaczenie pierścienic
Pierścienice, głównie dżdżownice, uczestniczą w tworzeniu i użyźnianiu gleby oraz poprawie jej struktury. Ich podziemne korytarze spulchniają ją, dzięki czemu inne organizmy glebowe oraz korzenie roślin mają lepszy dostęp do tlenu, a luźne podłoże wchłania i zatrzymuje duże ilości wody. Dżdżownice zjadają liście oraz cząstki obornika, przyspieszając rozkład materii organicznej. Ich wpływ na jakość gleby jest tak duży, że są celowo hodowane, a następnie używane do rozkładu na przykład odpadów z rzeźni lub przetwórni owocowo‑warzywnych, papieru, trocin, osadów ze ścieków. Przekształcają je w bardzo wartościowy nawóz zwany biohumusem.
Pierścienice wodne, które prowadzą denny tryb życia i odżywiają się martwą materią organiczną, przyczyniają się do oczyszczania wód.
Pierścienice stanowią cenne źródło pokarmu dla wielu grup zwierząt, np. raków, owadów, ryb, płazów, ptaków i ssaków. Są często stosowane jako przynęta wędkarska lub pokarm dla ryb akwariowych. Niektóre drapieżne pijawki i morskie pierścienice wpływają na regulację liczebności innych organizmów, głównie drobnych skorupiaków i mięczaków. Pijawki pasożytujące na rybach wyrządzają spore szkody w ich hodowli. Zdolność pijawek do wysysania krwi wykorzystuje się w leczeniu wielu schorzeń, jak np.: nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, żylaki i obrzęki kończyn. Przykładane do ran po operacjach, przeszczepach skóry i oparzeniach przyspieszają ich gojenie.
Wędkarze, przygotowując przynętę dla ryb, pozyskują rosówki. Wyszukaj w dostępnych źródłach, do jakiej grupy zwierząt one należą.
W przydomowych ogrodach skoszona trawa, chwasty i odpadki organiczne gromadzone są w kompostownikach. Zastanów się, w jaki sposób ogrodnicy mogą przyspieszyć przekształcanie biomasy roślinnej w kompost.
Przeczytaj opis hodowli i odpowiedz na pytania.
Uczniowie szkoły podstawowej założyli hodowlę dżdżownic. W niezbyt dużym akwarium ułożyli warstwy gleby i piasku, wpuścili do akwarium pięć dżdżownic i zraszali glebę, nie dopuszczając do jej przesuszenia. Na powierzchni gleby położyli obierki z ziemniaków i ogórków. Akwarium nakryli tekturowym pudełkiem z otworkami.
Po co uczniowie na powierzchni gleby położyli obierki i dlaczego nakryli akwarium pudełkiem z otworami?
Do celów leczniczych używa się zwykle 4 gatunków pijawek pochodzących z Europy Wschodniej i Azji. Rodzima pijawka lekarska, która była stosowana w celach medycznych, w wielu regionach została wytępiona na skutek przełowienia, zmian siedlisk i malejącej liczby żywicieli. Obecnie jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem i objętym całkowitą ochroną.
Pierwszym naukowcem, który docenił rolę dżdżownic w poprawie struktury gleby i plonowania roślin, był Karol Darwin. Zachęcał rolników do stwarzania dżdżownicom dobrych warunków i zasiedlania nimi pól uprawnych.
Podsumowanie
Pierścienice to zwierzęta o robakowatym ciele złożonym z segmentów (pierścieni).
Pierścienice są: saprofagami (dżdżownice), pasożytami (większość pijawek) lub drapieżnikami.
Odnóża, narządy oddechowe i dobrze rozwinięte narządy zmysłów występują jedynie u wolno żyjących pierścienic wodnych.
Pierścienice żyjące pod ziemią nie mają odnóży ani oczu.
Pierścienice przyczyniają się do użyźniania gleby i oczyszczania zbiorników wodnych.
Na przykładzie dżdżownicy wykaż, że jest ona przystosowana do życia w glebie.
Zaplanuj doświadczenie, za pomocą którego ustalisz, jaki pokarm preferują dżdżownice.
Słowniczek
substancja przeciwdziałająca krzepnięciu krwi, znajdująca się w ślinie pijawek
mało ruchliwe zwierzęta wodne, odżywiają się szczątkami organicznymi, które pobierają wraz z mułem
organizmy cudzożywne żyjące na powierzchni innego organizmu (żywiciela) i żywiące się jego płynami ustrojowymi lub elementami pokrycia jego ciała, np. piórami; są wyposażone w różnorodne narządy czepne umożliwiające przytwierdzenie się do ciała żywiciela, a czasem także wytwarzają substancje znieczulające i przeciwdziałające krzepnięciu krwi; wiele pasożytów zewnętrznych, np. kleszcze, muchy, komary, przenosi drobnoustroje powodujące liczne choroby
cudzożywne organizmy zwierzęce, które odżywiają się martwą materią organiczną; występują w glebie i ściółce leśnej oraz w wodach i mułach na dnie zbiorników wodnych; należą do nich zwierzęta bezkręgowe, takie jak pierścienice i nicienie
pogrubiały, obrączkowaty odcinek ciała niektórych pierścienic powstały z pierścieni odcinka tułowiowego, w którego nabłonku występują liczne, silnie rozwinięte komórki wydzielające śluz; uczestniczy w procesie rozmnażania płciowego
włosowate, chitynowe struktury występujące u zwierząt bezkręgowych; u pierścienic mają postać cienkich twardych wyrostków, które umożliwiają odpychanie się od podłoża podczas ruchu; szczecinki występujące na odnóżach lub odwłoku stawonogów służą do odbierania bodźców zmysłowych
rozszerzenie lub uchyłek przełyku, który służy do gromadzenia pokarmu; występuje u pijawek, niektórych owadów i większości ptaków
wymiana gamet między osobnikami tego samego gatunku będących obojnakami; występuje u płazińców, pierścienic i ślimaków
Zadania
Wskaż cechy charakterystyczne dla pijawek.
- ciało złożone z segmentów
- odżywianie się szczątkami organicznymi
- odżywianie się krwią innych zwierząt
- obecność narządów czepnych
- brak układu oddechowego
- brak układu pokarmowego
Połącz w pary cechy pierścienic i funkcje, które pełnią.
komórka światłoczuła, śluz, przyssawka, szczecinka, wydzielina gruczołów wapiennych, płyn wypełniający jamę ciała, siodełko
| uczestniczy w rozmnażaniu płciowym | |
| unieszkodliwia kwasy zawarte w glebie | |
| chroni przed urazami mechanicznymi | |
| ułatwia pełzanie | |
| pełni funkcję szkieletu | |
| pozwala przyczepić się do ciała żywiciela | |
| odbiera informacje o natężeniu światła |
Wskaż organizm, który jest pasożytem.
- nereida różnokolorowa
- pijawka lekarska
- dżdżownica ziemna
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Ciało pierścienic zbudowane jest z segmentów (pierścieni) i ma kształt robakowaty. | □ | □ |
| Szczecinki znajdujące się na ciele dżdżownicy ułatwiają jej poruszanie się w glebie. | □ | □ |
| Nereida posiada wyraźną głowę, na której znajdują się dwie pary oczu i narządy czuciowe. | □ | □ |
| Pijawki są pasożytami wewnętrznymi. | □ | □ |
| Odchody dżdżownic użyźniają glebę. | □ | □ |