Robaki pasożytnicze
Badania wykazują, że 80% ludzi w Polsce jest żywicielami przynajmniej jednego robaka pasożytniczego. Co siódmy Polak ma glistę, a co dwunasty – tasiemca. Niepożądani lokatorzy zadomawiają się najczęściej u właścicieli psów i kotów.
przestrzeganie zasad higieny chroni przed zakażeniami;
pasożyty żyją kosztem organizmu gospodarza.
wymieniać cechy charakteryzujące płazińce i nicienie;
identyfikować nieznany organizm jako przedstawiciela płazińców lub nicieni na podstawie cech jego budowy;
opisywać przystosowania robaków do pasożytniczego trybu życia;
wyjaśniać, jak można zarazić się owsikami, tasiemcami i glistą ludzką;
oceniać rolę płazińców i nicieni w przyrodzie.
1. Płazińce
Płazińce mają wydłużone, robakowate ciało ze słabo wyodrębnioną głową. Ma ono symetrię dwubocznąsymetrię dwuboczną i jest silnie spłaszczone grzbietobrzusznie. Wśród płazińców mogą występować gatunki wolno żyjące, jak wypławek, który jest drapieżnikiem zamieszkującym wody słodkie. Zdecydowana większość przedstawicieli płazińców to pasożyty wewnętrznepasożyty wewnętrzne zwierząt, w tym także człowieka. Pasożyt to organizm, który wykorzystuje ciało innego organizmu, tzw. żywicielażywiciela, jako środowisko życia i źródło pożywienia – odżywia się strawionym przez niego pokarmem. Bytując wewnątrz ciała gospodarza, zatruwa go produktami swojej przemiany materii. Gdy pasożyty występują masowo, mogą doprowadzić do wyniszczenia, a nawet śmierci żywiciela. Pasożytami wewnętrznymi są na przykład tasiemce.
Wyjaśnij, dlaczego wypławek ma narząd wzroku, a tasiemce go nie posiadają.
Czym różni się środowisko życia pasożytów wewnętrznych i płazińców wolno żyjących?
Wypławek może bardzo długo obywać się bez pożywienia. W wyniku głodowania rozmiary jego trzycentymetrowego ciała zmniejszają się nawet o 75%, a mimo to organizm nadal prawidłowo funkcjonuje, choć w tym stanie zaprzestaje rozmnażania się.
2. Tasiemce – robaki pasożytnicze
Obecnie znamy ponad 3 tys. gatunków tasiemców. Wszystkie bez wyjątku żyją kosztem innych organizmów w ich wnętrzach (przynajmniej okresowo). Są doskonale przystosowane do pasożytniczego trybu życia. Z przodu ciała tasiemca, na główce, znajdują się narządy czepne: przyssawki lub haczyki, albo i jedne, i drugie. Dzięki nim tasiemiec zakotwicza się w jelicie żywiciela. Tuż za główką leży krótki odcinek zwany szyjką. Jej zadaniem jest wytwarzanie członów, zasadniczych elementów budujących ciało płazińca. Im dalej od szyjki, tym człony są starsze. Dojrzałe człony wypełnione są jajami. Dzięki grzbietobrzusznemu spłaszczeniu ciała nawet dziesięciometrowy tasiemiec mieści się w jelicie żywiciela.
Tasiemce nie mają układu pokarmowego ani otworu gębowego. Nie potrzebują ich, ponieważ zanurzone są w pokarmie wypełniającym jelito i chłoną substancje odżywcze całą powierzchnią ciała. Nie mają narządów oddechowych, ponieważ żyją w środowisku ubogim w tlen, a energię do życia czerpią głównie z oddychania beztlenowego. Przed działaniem soków trawiennych chroni je gruby oskórek.
Czy wiesz, że jedząc niemyte leśne owoce, możesz wprowadzić do organizmu jaja tasiemca bąblowca? Przenoszą go zwierzęta leśne oraz psy i koty. Larwy bąblowca osiedlają się w różnych narządach, np. w wątrobie, płucach lub mózgu. W miarę wzrostu tasiemiec uszkadza narządy, co często powoduje śmierć żywiciela.
Nazwa robaki jest nazwą potoczną. Odnosi się do zwierząt nieposiadających wyodrębnionej głowy, o miękkim, wydłużonym ciele. Zaliczane są do nich tradycyjnie płazińce i obleńce.
3. Cykl rozwojowy płazińców
Płazińce są najczęściej obojnakamiobojnakami – zwierzętami obupłciowymi, które wytwarzają zarówno komórki jajowe, jak i plemniki. Zwykle przechodzą rozwój złożony, w którym występują postaci larwalne. Do rozwoju potrzebują kilku żywicieli. LarwyLarwy żyją w żywicielach pośrednich, a osobniki dorosłe w ciele żywiciela ostatecznego.
W przypadku tasiemca uzbrojonego i nieuzbrojonego żywicielem ostatecznym jest człowiek. Żywicielami pośrednimi są dla tasiemca uzbrojonego – świnia, a dla nieuzbrojonego – krowa. Do zapłodnienia jaj tasiemca dochodzi w dojrzałych członach tasiemca żyjącego w ciele człowieka. Po oderwaniu się od reszty ciała tasiemca człony te wraz z kałem żywiciela ostatecznego trafiają do środowiska zewnętrznego. Żywiciel pośredni zaraża się poprzez spożycie zanieczyszczonej wody lub trawy. W jego ciele z jaja wykluwa się larwa, która przedostaje się z jelita do naczyń krwionośnych, płynie nimi do mięśni, gdzie osiada, przekształcając się w wągierwągier. Jest on pęcherzykiem o średnicy kilku milimetrów, wypełnionym płynem, w którym znajduje się główka tasiemca. Człowiek zaraża się poprzez zjedzenie surowego lub niedogotowanego mięsa z wągrami. W jelicie człowieka osłonki wągrów zostają strawione, a główki tasiemców przyczepiają się do ściany jelita i przekształcają w dorosłe tasiemce, dobudowując kolejne człony ciała. Wkrótce są zdolne do produkcji nowych jaj.
Wyjaśnij, w jakiej sytuacji człowiek może się stać żywicielem pośrednim tasiemca.
Z jednego dojrzałego członu tasiemca uzbrojonego może zostać uwolnionych aż 100 tysięcy zapłodnionych jaj. Oszacuj, ile jaj produkuje dorosły tasiemiec, którego ciało składa się z 200 dojrzałych członów. Dlaczego produkuje on tak ogromną liczbę jaj?
Jak duża jest szansa, że jaja trafią do kolejnych żywicieli?
4. Nicienie
Nicienie to zwierzęta o robakowatym kształcie. Są wydłużone, nie mają wyodrębnionej głowy. Ich ciało jest obłe, wałeczkowate (wydłużone i okrągłe w przekroju poprzecznym), zaokrąglone na obu końcach. Podobnie jak płazińce posiadają symetrię dwuboczną, a w ich ciele można wyróżnić część przednią i tylną. Spotykane wśród nich formy wolno żyjące występują w glebie, wodach słodkich i słonych. Do nicieni należą także pasożyty wewnętrzne zwierząt, jak: glista ludzka, owsik, włosień kręty czy włosogłówka, oraz roślin, np. mątwik burakowy. W przeciwieństwie do płazińców nicienie mają drożny przewód pokarmowy rozpoczynający się otworem gębowym i kończący otworem odbytowym. Nicienie nie mają układu oddechowego, krwionośnego ani twardego szkieletu. Ich ciało wypełnione jest płynem, który nadaje im kształt i sprężystość oraz umożliwia mięśniom wykonywanie ruchów. Barwa ciała większości nicieni jest zwykle jasnokremowa lub różowa, podobnie jak płazińców.
Narządy zmysłów nicieni glebowych są dużo słabiej rozwinięte niż u żyjących w wodzie płazińców. Wyjaśnij, dlaczego tak jest.
Czy ilość i jakość bodźców, na które reagują zwierzęta w glebie i w wodzie, jest taka sama?
Niektóre gatunki nicieni żyją w wodach szczelinowych znajdujących się nawet 3,6 km pod powierzchnią ziemi. Tak głęboko nie występują żadne inne organizmy wielokomórkowe.
5. Przystosowanie nicieni do pasożytowania
Nicienie pasożytnicze wykazują liczne przystosowania do takiego trybu życia. W odróżnieniu od pasożytniczych płazińców nie mają wyspecjalizowanych narządów czepnych. Do ściany jelita żywiciela przytwierdzają się za pomocą warg, które otaczają ich otwór gębowy. Nie posiadają wyodrębnionej główki ani szyjki. Pasożytnicze nicienie, podobnie jak płazińce, mogą oddychać tlenowo lub beztlenowo, a gazy oddechowe i wodę pobierają całą powierzchnią ciała. Ich ciało pokryte jest podobnie jak u płazińców grubą warstwą oskórka. Oskórek u form wolno żyjących chroni przed urazami mechanicznymi, a u pasożytów wewnętrznych zabezpiecza przed szkodliwym działaniem soków trawiennych. Glista ludzka, żyjąca w jelicie żywiciela, odżywia się substancjami pokarmowymi zawartymi w trawionym przez człowieka pokarmie. Występuje u niej wyraźny dymorfizm płciowydymorfizm płciowy. Samice glisty są nawet dwukrotnie większe od samców, dorastają do 40 cm długości. Z kolei samce, w odróżnieniu od samic, mają zagięty tylny koniec ciała.
Wiele nicieni pasożytniczych, np. glisty ludzkie, może żywić się krwią człowieka, którą wysysają ze ściany jelita. Wyjaśnij, jakie to może mieć konsekwencje dla organizmu żywiciela.
Jakie mogą być skutki niedoboru krwi w organizmie?
Wyjaśnij, dlaczego u nicieni jelitowych występuje przewód pokarmowy, ale nie ma gruczołów trawiennych.
Jakim rodzajem pokarmu odżywiają się nicienie pasożytnicze?
Glista ludzka wywołuje chorobę zwaną glistnicą, która jest najczęstszą robaczycą występującą na świecie. Cierpi na nią ponad miliard osób. W wyniku powikłań tej choroby umiera rocznie 3000 ludzi.
6. Żywiciel nicieni – jeden na całe życie
Nicienie pasożytnicze zwykle przez całe życie przebywają w ciele żywiciela, gdzie wykluły się z jaj. Mogą pojawiać się masowo. Większość nicieni, w odróżnieniu od płazińców, jest zwierzętami rozdzielnopłciowymi.
Dorosłe glisty żyją w jelicie cienkim człowieka. Samice produkują ok. 200 tys. jaj na dobę. W jajach rozwijają się larwy. Takie zawierające larwy jaja wraz z kałem wydostają się do środowiska zewnętrznego i mogą zanieczyścić wodę, warzywa lub owoce. Po połknięciu przez człowieka w jelicie osłonki jaj ulegają strawieniu, a uwolnione z nich larwy przebijają ścianę jelita i przedostają się do naczyń krwionośnych. Wraz z prądem krwi wędrują do różnych narządów: wątroby, serca, aż wreszcie trafiają do płuc, gdzie przebijają ścianki pęcherzyków płucnych i wędrują do oskrzeli i tchawicy. Podrażniona tchawica reaguje odruchem wykrztuśnym, co powoduje przedostanie się larw do gardła. Połknięte wraz ze śliną ponownie trafiają do jelita cienkiego. Tam dojrzewają płciowo i rozmnażają się.
Owsik ludzki podobnie jak glista ma tylko jednego żywiciela – człowieka. Większość zarażonych tym nicieniem to dzieci w wieku przedszkolnym oraz ich rodziny, ponieważ owsica jest bardzo zakaźna. W odróżnieniu od glisty owsiki żyją w jelicie grubym, a nie cienkim. W nocy dorosłe samice składają jaja w odbycie. Wydzielina pokrywająca jaja powoduje nieprzyjemne swędzenie. Dziecko drapiąc się, wprowadza jaja pod paznokcie, skąd trafiają na przedmioty w jego otoczeniu. Mogą też zostać przeniesione do ust, dochodzi wtedy do tzw. samozakażenia. Zapobieganie owsicy polega przede wszystkim na rygorystycznym przestrzeganiu higieny osobistej.
Zapobieganie robaczycom polega głównie na dbaniu o to, by nie wprowadzić jaj lub larw do organizmu. Zaplanuj inne działania, które powinny być podejmowane, by zapobiegać rozprzestrzenianiu się zakażeń.
W jakiej sytuacji dochodzi do zanieczyszczenia jajami pasożytów owoców i warzyw podczas ich uprawy?
Jednym z najgroźniejszych dla człowieka nicieni jest włosień kręty. Można się nim zarazić, spożywając surowe lub niedogotowane mięso zakażonych zwierząt. Larwy osiedlają się w mięśniach człowieka. Powodują bóle mięśni, brzucha, biegunkę, gorączkę, silną alergię. Mogą doprowadzić do śmierci żywiciela.
7. Znaczenie płazińców i nicieni
Płazińce i nicienie postrzegane są przez człowieka głównie jako robaki pasożytnicze, które poważnie zagrażają nie tylko zdrowiu, ale nawet życiu. Wywołują także groźne choroby zwierząt. Powodują duże straty w hodowli trzody chlewnej i bydła. Mogą infekować zwierzęta domowe, głównie psy i koty, od których zaraża się człowiek. W związku z tym należy pamiętać o regularnym odrobaczaniu pupili i przestrzeganiu w kontaktach z nimi podstawowych zasad higieny, zwłaszcza o myciu rąk po wspólnej zabawie.
Kupując dziczyznę, trzeba mieć pewność, że została ona przebadana i nie zawiera larw płazińców ani nicieni. Ryzykowne jest spożywanie surowego mięsa, zwłaszcza pochodzącego z uboju gospodarczego.
Nicienie pasożytujące na roślinach mogą powodować znaczne straty w uprawie, sięgające nawet do 50% plonów. Warto jednak zauważyć, że robaki mają pozytywne znaczenie dla środowiska, np. regulują liczebność zooplanktonu w ekosystemie, eliminują słabsze osobniki oraz stanowią pożywienie dla ślimaków i ryb. Saprobionty występujące w glebie biorą udział w procesach jej tworzenia.
Wyjaśnij, dlaczego smażone lub gotowane mięso wieprzowe jest bezpieczne nawet wówczas, gdy znajdują się w nim larwy robaków.
Jaki jest wpływ wysokiej temperatury na larwy?
Nicień glebowy C. elegans jest organizmem powszechnie wykorzystywanym w badaniach z zakresu genetyki. Przeprowadzono na nim doświadczenia wyjaśniające mechanizmy rozwoju organizmów i starzenia się komórek, uhonorowane w 2002 r. Nagrodą Nobla w dziedzinie medycyny.
Podsumowanie
Płazińce są robakami o wydłużonym, spłaszczonym grzbietobrzusznie, członowanym lub nieczłonowanym ciele. Należą do nich pasożyty wewnętrzne zwierząt (tasiemce) i gatunki wolno żyjące.
Płazińce przechodzą rozwój złożony przebiegający ze zmianą żywiciela. Larwy bytują w ciele żywiciela pośredniego, a dorosłe formy pasożytów w żywicielu ostatecznym.
Nicienie są robakami o wydłużonym, nitkowatym, nieczłonowanym ciele, które w przekroju ma kształt okrągły.
Większość nicieni, jak np. glista ludzka, owsik ludzki, włosień kręty, to organizmy pasożytnicze. W ich cyklu rozwojowym występuje tylko jeden żywiciel.
Przystosowania pasożytów wewnętrznych do ich trybu życia polegają m.in. na bardzo dużej rozrodczości, redukcji narządów zmysłów, odporności na działanie soków trawiennych, zdolności do oddychania beztlenowego.
Opisz sposób uchronienia się przed zarażeniem:
owsikami,
tasiemcem nieuzbrojonym.
Wyjaśnij, dlaczego pasożyt wewnętrzny może mieć słabo rozwinięte narządy zmysłów i musi produkować ogromne ilości jaj.
Słowniczek
dwupostaciowość, zróżnicowanie osobników męskich i żeńskich objawiające się w ich budowie zewnętrznej
młodociane stadium wielu grup zwierząt, u których występuje przeobrażenie zupełne
(hermafrodyta) osobnik, który posiada jednocześnie męskie i żeńskie narządy rozrodcze, dzięki którym może wytwarzać zarówno plemniki, jak i komórki jajowe
organizm cudzożywny żyjący wewnątrz żywiciela, który stanowi źródło pożywienia
typ symetrii ciała; organizmy o symetrii dwubocznej mają tylko jedną płaszczyznę symetrii przebiegającą wzdłuż głównej (długiej) osi ciała; występuje u większości zwierząt i u niektórych roślin
postać larwalna tasiemca; występuje w mięśniach żywiciela pośredniego; w ciele żywiciela ostatecznego przekształca się w osobnika dorosłego
organizm, którego kosztem żyje pasożyt dojrzały lub jego postaci larwalne
Zadania
Które z poniższych cech nie są przystosowaniami płazińców do pasożytniczego trybu życia?
- grzbietobrzuszne spłaszczenie ciała
- obecność narządów czepnych na główce
- pokrycie ciała grubym oskórkiem
- obojnactwo
- brak układu pokarmowego
Który z wymienionych pasożytów ma tylko jednego żywiciela?
- tasiemiec nieuzbrojony
- glista ludzka
- tasiemiec uzbrojony
- włosień kręty
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Glista ludzka i owsiki mają dwóch żywicieli. | □ | □ |
| Robakami można zarazić się od psa. | □ | □ |
| Mycie rąk po wyjściu z toalety chroni przed tasiemczycą. | □ | □ |
| Żywicielami tasiemca bąblowca mogą być psy i lisy. | □ | □ |
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Tasiemiec rozmnaża się bezpłciowo przez podział ciała. | □ | □ |
| Wypławki to drapieżne, wodne płazińce. | □ | □ |
| Mątwik buraczany jest płazińcem. | □ | □ |
| Ciało nicieni jest silnie wydłużone, spłaszczone grzbietobrzusznie i członowane. | □ | □ |
| Tasiemce nie posiadają otworu gębowego. | □ | □ |
| Pasożytnicze nicienie mogą oddychać tlenowo i beztlenowo. | □ | □ |
| U tasiemca ma miejsce samozapłodnienie. | □ | □ |
| Owsica jest chorobą brudnych rąk. | □ | □ |
Uporządkuj etapy zarażenia się glistą ludzką.
Zacznij porządkowanie od góry.
- larwy wędrują do wątroby, serca i płuc
- larwy przedostają się do oskrzeli i do gardła
- jaja glisty ludzkiej zostają połknięte
- larwy są odruchowo połykane
- w jelicie larwy dojrzewają płciowo
- w jelicie larwy uwalniają się z jaj
- dorosłe osobniki rozmnażają się w jelicie
- larwy przebijają ściany pęcherzyków płucnych