Mistrzowie rzeźbiarskiego dłuta
W biografiach artystów niemal zawsze wymienia się nazwiska ich mistrzów. Relacje między mentoremmentorem a jego uczniem nie zawsze jednak są grzeczne i eleganckie. Wielkie osobowości buntują się przeciwko narzucanym przez nauczycieli rygorom i tworzą własne wyobrażenie świata. Tak też było w wypadku Michała Anioła, którego wyobraźnia wykraczała o wiele dalej niż ogólnie dostępna wiedza. Artysta ten już za swojego życia stał się jednym z największych mistrzów epoki.
1) Znajdź w dowolnej encyklopedii sztuki informacje na temat renesansu – czasu, kiedy żył i tworzył Michał Anioł. Zrób notatki, w których znajdą się odpowiedzi na pytania:
W jakim miejscu i kiedy narodziła się nowa sztuka, której przedstawicielem był Michał Anioł?
Do jakiej epoki i do jakich wzorców odwoływali się artyści renesansu?
2) Wynotuj nazwiska trzech artystów, których uznaje się za głównych przedstawicieli włoskiego renesansu, oraz dwa dzieła każdego z nich.
Michał Anioł Buonarroti, Pieta
Zajrzyj do swoich notatek na temat epoki, w której żył i tworzył Michał Anioł, i odpowiedz na pytania:
W których stuleciach rozwijał się renesans?
Które włoskie miasto uznawane jest za kolebkę sztuki renesansowej?
Czy można postawić tezę, że ideałem dla artystów renesansu była sztuka antyczna? Dlaczego?
Przejrzyj swoje notatki, a następnie odpowiedz na pytania:
Czy artyści renesansowi cenili piękno architektury i rzeźb antycznych? Swoją odpowiedź uzasadnij.
Czy masz w notatkach takie pojęcia, jak:
humanizm, natura, perspektywa, harmonia, matematyczne proporcje?Co oznaczają te pojęcia? Które z nich i dlaczego, według ciebie, charakteryzują dzieła artystów renesansowych?
Wynotujcie na tablicy nazwiska artystów, które powtarzają się w waszych notatkach. Które z nazwisk pojawiało się najczęściej?
Zaprezentuj w klasie dzieło, które zrobiło na tobie największe wrażenie. Powiedz, dlaczego uważasz, że było warte zapamiętania.
Michał Anioł – jeden z największych twórców epoki renesansu
Michelangelo Buonarroti
Michał Anioł, a właściwie Michelangelo Buonarroti, urodził się w 1475 roku w toskańskiejtoskańskiej wiosce CapreseCaprese. W wieku trzynastu lat zaczął terminowaćterminować u znanego florenckiego malarza Domenica GhirlandaiaDomenica Ghirlandaia. Poznał różne techniki malarskie, ale już wówczas znacznie bardziej interesowała go praca w kamieniu. Rok później trafił do następnej pracowni i przeszedł pod opiekę kolejnego maestramaestra: rzeźbiarza Bertolda di Giovanniegodi Giovanniego. Dzięki niemu poznał nie tylko tajniki rzeźby, ale został też wprowadzony na dwór Lorenza de MediciLorenza de Medici, ówczesnego władcy Florencji i wielkiego mecenasa sztukimecenasa sztuki. Na dworze Medyceuszy, dzięki edukacji wybitnych filozofów, Michał Anioł poznał nowe prądy umysłowe epoki, literaturę oraz sztukę najwybitniejszych twórców przeszłości i współczesnych.
Pierwsze rzeźby młodego artysty powstały już w czasie jego pobytu na florenckim dworze, który opuścił w 1492 roku po śmierci swojego protektoraprotektora. W następnym okresie Michał Anioł działał zarówno we Florencji, jak i w Rzymie. Tworzył posągi, m.in. Pietę i Dawida, dzięki którym został okrzyknięty jednym z największych artystów epoki.
Na zamówienie papieża Juliusza II powstały monumentalne freskifreski na sklepieniu Kaplicy SykstyńskiejKaplicy Sykstyńskiej, gdzie uwiecznił historię ludzkości od stworzenia świata po biblijny potop. Pracował także nad grobowcem papieża; wprawdzie nigdy go nie ukończył, ale stworzył do niego kilkanaście rzeźb, m.in. Mojżesza i Jeńców. Dla jednego z kolejnych papieży na ścianie kaplicy na wprost wejścia Michał Anioł namalował także Sąd Ostateczny. W następnych latach powstały kolejne dzieła, m.in. nagrobki Lorenza i Giuliana de MediciGiuliana de Medici we Florencji, które utrwaliły jego wybitne miejsce wśród artystów epoki.
(fr. renaissance [czyt. renesąs]), czyli odrodzenie, to okres w całej kulturze europejskiej obejmujący XV i XVI wiek (w zależności od kraju i regionu), zapoczątkowany we Włoszech. To czas wielu odkryć i wynalazków w różnych dziedzinach, a także zwrócenia szczególnej uwagi na człowieka i otaczającą go naturę. W sztuce renesans przejawiał się w różny sposób: poprzez zainteresowanie wielkimi dziełami antyku, sięganie po tematy i motywy mitologiczne, skupienie uwagi na człowieku (portrety) i pejzażu, wykorzystanie w malarstwie perspektywy geometrycznej. Do największych włoskich artystów doby renesansu należeli m.in. Leonardo da Vincida Vinci, Rafael Santi, Michał Anioł, Sandro BotticelliBotticelli, Tycjan.
Analiza formy i treści rzeźby Michała Anioła
Wśród wybitnych rzeźbiarskich dzieł Michała Anioła znalazła się prezentowana tutaj Pieta watykańska.
Bazylika – kościół wielonawowy, z nawą główną wyższą od naw bocznych; także: kościół będący siedzibą dostojników kościelnych, np. biskupa; według tradycyjnych przekazów Bazylika św. Piotra na Watykanie została wybudowana w miejscu, gdzie ukrzyżowano i pochowano św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża; jego grób znajduje się w podziemiach kościoła pod głównym ołtarzem.
Pieta (wł. pietà – miłosierdzie, litość) to jeden z najbardziej znanych motywów ikonograficznych w malarstwie i rzeźbie. Jest to przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwe ciało Syna, Jezusa Chrystusa. Michał Anioł nie był pierwszym artystą, który stworzył rzeźbiarskie przedstawienie tej grupy. Wcześniej, bo już w pierwszej połowie XIV wieku, temat ten pojawił się w sztuce niemieckiej. Jednak to właśnie rzeźba Michała Aniołarzeźba Michała Anioła stała się najsłynniejszym dziełem przedstawiającym motyw Opłakiwania.
Analiza formy i treści rzeźby Michała Anioła
Po obejrzeniu prezentowanego wyżej zdjęcia Piety watykańskiej zanotuj w zeszycie podstawowe dane katalogowe dotyczące tego dzieła Michała Anioła:
Autor: …………………………… .
Tytuł dzieła: …………………………… .
Czas powstania dzieła: …………………………… .
Materiał, z którego została wykonana rzeźba: …………………………… .
Podstawowe wymiary: wysokość …………, szerokość podstawy ………… .
Miejsce przechowywania: …………………………… .
Porównaj zebrane dane z tymi, które znajdują się na sporządzonych przez ciebie kartach katalogowych obrazów omawianych na poprzednich lekcjach. Które dane różnią się zasadniczo? Z czego to wynika?
Przyjrzyjcie się uważnie zdjęciu Piety Michała Anioła i przeanalizujcie zagadnienia formy i treści rzeźby, odpowiadając na następujące pytania:
Jak rzeźba została zakomponowana? Czy da się ją zamknąć w jakiejś figurze geometrycznej?
Czy jest to rzeźba pełnoplastycznarzeźba pełnoplastyczna, czy reliefrelief? Co znaczą te pojęcia? Zajrzyjcie do glosariusza, żeby umieć poprawnie je zdefiniować i rozróżniać dzieła.
Które fragmenty rzeźby są, według was, dynamiczne, „rozedrgane”, a które statyczne, „uspokojone”? Dlaczego? Od czego to zależy?
Jak została oddana postać martwego Chrystusa? Czy widać fizyczny ból? Czy ciało Chrystusa jest wycieńczone cierpieniem? Czy rany po gwoździach zostały silnie wyeksponowane?
Czy określilibyście Pietę jako piękną? Dlaczego?
Odpowiedzcie na pytania:
Które fragmenty posągu wymagały, według was, najwięcej nakładu pracy od artysty? Dlaczego?
Jak Michał Anioł zinterpretował rzeźbiarsko postać Matki Boskiej? Czy posąg przedstawia starą, dojrzałą, czy młodą kobietę? Jakie uczucia starał się oddać rzeźbiarz na twarzy postaci?
Po przygotowaniu odpowiedzi na powyższe pytania zastanówcie się wspólnie, co chciał przedstawić w swojej Piecie Michał Anioł. Odpowiadając na pytania, skorzystajcie z następujących pojęć i wyrażeń:
Bóg człowiek, człowieczeństwo, matka Boga i człowieka, miłość, smutek, ból, delikatność, wrażliwość, piękno, harmonia.
O innych rzeźbach
Podzielcie się na pięć grup i przyjrzyjcie się dokładnie wybranej rzeźbie z poprzedniego ćwiczenia (każda grupa powinna wybrać inny obiekt). Przygotujcie odpowiedzi na pytania:
Czy wybrana przez was rzeźba jest pełnoplastyczna, czy też jest to płaskorzeźba?
Z jakiego tworzywa rzeźbiarskiego powstała?
Czy materiał, którego użył artysta, wpłynął na wygląd dzieła? Uzasadnijcie waszą odpowiedź.
Czy rzeźba jest malowana, czy też pozostawiono naturalny kolor tworzywa?
Która z podanych niżej cech pasuje do określenia powierzchni wybranego przez was dzieła:
gładka, delikatna, chropowata, szorstka, lśniąca, matowa?
Jeżeli uważacie, że w zestawieniu brakuje cech, zaproponujcie własne, dodatkowe określenia faktury wybranej przez was rzeźby.
Zestawcie wszystkie zebrane dotąd informacje na temat rzeźby i odpowiedzcie na pytania:
Co zasadniczo różni rzeźbę od obrazu malarskiego?
Z jakich materiałów może powstać dzieło rzeźbiarskie?
Jakie znaczenie ma rodzaj użytego przez rzeźbiarza materiału?
Jakie znaczenie ma miejsce lub przestrzeń, dla których to dzieło zostało przeznaczone?
Pieta w XVI‑wiecznym dziele biograficznym autorstwa Giorgia VasariegoGiorgia Vasariego
Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektówSkończoną [Pietę] ustawiono w kościele św. Piotra w kaplicy Matki Boskiej [...]. Żaden rzeźbiarz ani żaden artysta nie może tej rzeźby przewyższyć w rysunku i w uczuciu, nawet przy największym trudzie nie odda ani tej delikatności, czystości, ani gładkości w cięciu i traktowaniu marmuru, ani tego artyzmu, jaki osiągnął Michał Anioł. Widać w tej rzeźbie siłę i możliwość sztuki. Do pięknych szczegółów tej rzeźby, poza układem draperii, należy martwe ciało Chrystusa. Członki jego ciała są tak wspaniałe, jego korpus tak świetny, że niepodobna oddać zmarłego lepiej pod względem muskułów, żył, nerwów, występujących wraz z układem kostnym. I żadne przedstawienie zmarłego nie może być bliższe temu. Występuje tu bolesny wyraz twarzy, zgodność między zwisaniem a bezwładem ramion, między mięśniami korpusu i nóg, widać także, gdzie pracuje puls i arteria, tak że budzi się podziw dla ręki artysty, która w krótkim czasie wykonała dzieło tak cudowne. [...]
Przywiązanie Michała Anioła do tego dzieła i trud, jaki w nie włożył, sprawiły, że on, który tego nie czynił, wypisał swe imię na pasku, jakim przewiązany jest płaszcz Matki Boskiej. Zdarzyło się bowiem, że pewnego dnia, wstąpiwszy do kościoła, spotkał tam dużą grupę cudzoziemców z Lombardii. Jeden z nich zapytany, kto wykonał tę rzeźbę, odpowiedział: „Nasz ziomek z Mediolanu [...]”. Michał Anioł milczał, ale było mu niemiło, że jego trud został przypisany komuś innemu. Pewnej nocy, zaopatrzywszy się w światło i dłuta, zamknął się w kaplicy i wyciął na Opłakiwaniu swe imię.
Giorgio Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, t. 7, tłum. Karol Estreicher, Warszawa-Kraków 1988, s. 115–116.
Na podstawie przeczytanego fragmentu dzieła Giorgia Vasariego określ prawdziwość podanych stwierdzeń.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Pieta Michała Anioła została ustawiona w jednej z kaplic kościoła św. Piotra. | □ | □ |
| Według Vasariego, żaden rzeźbiarz nie mógł mierzyć się z artyzmem Michała Anioła. | □ | □ |
| Michał Anioł potrafił oddać w swojej rzeźbie siłę wyrazu twarzy. | □ | □ |
| Wśród znakomicie wyrzeźbionych fragmentów Vasari wymienia fałdy sukni Marii. | □ | □ |
| Artysta po mistrzowsku wyrzeźbił także ciało zmarłego Chrystusa. | □ | □ |
| Rzeźbiarz potrafił oddać ból na twarzy Chrystusa. | □ | □ |
| Osoby podziwiające rzeźbę wiedziały, kto jest jej autorem. | □ | □ |
| Michał Anioł namalował swe imię na pasku płaszcza Matki Boskiej. | □ | □ |
Wskaż w cytowanym tekście zdania, które:
odnoszą się bezpośrednio do pracy Michała Anioła jako rzeźbiarza;
określają stosunek Michała Anioła do własnej pracy;
najlepiej charakteryzują samą rzeźbę;
szczególnie podkreślają umiejętność utrwalenia w rzeźbie ludzkiego ciała;
wskazują na umiejętność artysty oddania w rzeźbie uczuć i emocji.
Michał Anioł – bohater powieści Irvinga Stone’aIrvinga Stone’a
Udręka i ekstazaZadaniem jego [Michała Anioła] było przepojenie marmuru duchem. Jednak nawet w temacie religijnym zależało mu na całym człowieku, prawdziwym w każdym nerwie, mięśniu, kości czy żyle, skórze czy włosach, palcu, oczach i ustach. Wszystko musiało być jak w życiu, jeśli miał stworzyć siłę i wielkość, wcielając w marmur siłę człowieka.
Rzeźbił górę posągu, a znajomość form już wydobytych oraz intuicja tak stara i głęboka, jak ten od wieków uśpiony marmur, pomagała mu nadać twarzy Madonny wyraz, który był nie tylko odbiciem jej uczuć, ale nastroju całej rzeźby. Stał, mając głowę poniżej głowy Marii, ręce nad czołem, narzędzia skierowane ku górze i starał się wypowiedzieć w rzeźbie wszystko z dramatu Piety, co mógł pojąć. Marmur patrzał mu twarzą w twarz, rzeźbiarza i rzeźbę spowijał ten sam tkliwy, powściągany smutek. Pozostawił daleko za sobą mroczne, oskarżające Piety, w których krew wymazywała posłannictwo miłości. Nie chciał rzeźbić męki. Rany po gwoździach na rękach i nogach Chrystusa zrobił drobnymi punktami. Nie pozostał ślad przemocy. Jezus spał spokojnie w ramionach matki. Od obu postaci płynęła jasność.
Jego Chrystus budził najgłębsze współczucie, a nie odrazę wobec tych, co stali dokoła, do tych, co byli winni.
Swoją wiarę wyrażał tu przez wzniosłe piękno postaci, a istniejąca między nimi harmonia była jego sposobem pokazania harmonii bożego świata. Nie starał się uczynić Chrystusa boskim – ponieważ nie wiedziałby jak – a raczej doskonale ludzkim. Głowa Dziewicy wynurzała się z marmuru delikatna, miała rysy florentynkiflorentynki, milczący blady spokój w dziewczęcej twarzy. [...]
Miał nadzieję, że potrafi nadać swej Piecie najwyższy połysk, do jakiego jest zdolny marmur, aksamitną gładkość bez skazy. […]
Później potrzebne mu były kawałki o ostrzejszych brzegach, wyciągnął więc odpowiednie formy [pumeksu, którym szlifował posąg], aby sięgnąć zagłębień, wklęsłości, sfalowań we włosach, w ubraniu, na paznokciach.
W końcu zrobił ostro zakończone drzazgi [z pumeksu], które wyglądały jak prymitywne ostrza do strzał, by wygładzać wgłębienie koła nosa Chrystusa. Ponieważ posąg miał stanąć w niszy, nie wykańczał pleców Marii, marmur pozostał tu chropowaty i porysowany, podobnie jak skały, na których siedziała. Biała rzeźba, wygładzona i lśniąca, nadawała mrocznej izbie wygląd kaplicy, do której światło wpada przez witraże. Brzydki artysta stworzył dzieło rzeczywiście piękne.
Irving Stone, Udręka i ekstaza, t. 1, tłum. Aldona Szpakowska, Warszawa 1990, s. 391–393.
Na podstawie przeczytanego fragmentu powieści Irvinga Stone’a określ prawdziwość następujących stwierdzeń.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Zadaniem Michała Anioła było wykucie z marmuru ducha. | □ | □ |
| Artysta chciał bardzo precyzyjnie oddać ciało rzeźbionej postaci. | □ | □ |
| Twarz Madonny miała oddawać nastrój całej rzeźby. | □ | □ |
| Pieta Michała Anioła miała być inna od tych, które artysta widział wcześniej. | □ | □ |
| Postaci miały być zestawione na zasadzie silnego kontrastu. | □ | □ |
| Chrystus miał zostać przedstawiony nie jak Bóg, lecz jak człowiek. | □ | □ |
| Twarz Madonny miała być delikatna i dziewczęca. | □ | □ |
| Rzeźbiarz pragnął nadać swojemu posągowi idealną gładkość. | □ | □ |
| Artysta idealnie oszlifował rzeźbę ze wszystkich stron. | □ | □ |
| Wykończona rzeźba sprawiła, że pracownia Michała Anioła wyglądała jak kaplica. | □ | □ |
| Artysta poczuł się równie piękny jak jego rzeźba. | □ | □ |
Michał Anioł – poeta
Nic mistrz najlepszy pomyśleć nie zdoła...Nic mistrz najlepszy pomyśleć nie zdolenie zdole
Poza tym, co już w marmurze spoczywa
W pełnym zarysie i co wydobywa
JenoJeno dłoń, ducha spełniająca wolę.Jak może, pani, być, co z doświadczenia
Znane, że dłużej przetrwa rzeźba żywa,
Którą dłoń z głazu twardego wyrywa,
Niż twórca, co go czas w popiół zamienia?Jeśli dla pięknej sztuki (którą duchy
Z nieba przynoszą i która pokona
Naturę, kto się odda jej trudowi)Jam się urodził ni ślepy, ni głuchy,
Pięknu pokrewny ogniem mego łona –
Winien ten, co mnie przeznaczył ogniowi.Michał Anioł Buonarroti, Nic mistrz najlepszy pomyśleć nie zdoła..., [w:] Leopold Staff, Poezje, oprac. Leopold Staff, tłum. Leopold Staff, Warszawa 1922, s. 114.
Michał Anioł był rzeźbiarzem, malarzem i architektem, ale pisał też poezje, głównie sonety. Bardzo osobiste utwory poświęcał przede wszystkim własnej twórczości.
Po uważnym przeczytaniu cytowanego powyżej sonetu Michelangela Buonarrotiego odpowiedz na pytania:
Której z uprawianych przez siebie dziedzin sztuki Michał Anioł poświęcił utwór?
Na czym polega tajemnica mistrzowskiego rzeźbienia?
Jakimi słowami opisuje poeta trwałość swojego dzieła?
Jak opisuje relacje między twórcą a jego dziełem?
Co, paradoksalnie, okazuje się wiecznie żywe?
W jaki sposób przetrwa pamięć o twórcy dzieła?
Skąd, według Michała Anioła, pochodzi sztuka?
Co rzeźbiarz‑poeta myśli i mówi o sobie samym?
Jak rozumiesz słowa artysty, który mówi o sobie: „[jestem] pięknu pokrewny ogniem mego łona”?
Kogo i dlaczego postać mówiąca obwinia o swój talent?
Inne piety
Pieta watykańska nie jest jedyną grupą Opłakiwania, którą wyrzeźbił Michał Anioł. Do tematu powrócił dwukrotnie, pracując nad dwiema ostatnimi w swoim życiu rzeźbami: Pietą florencką oraz Pietą Rondanini. Jedna z nich prawdopodobnie miała stanąć na jego nagrobku.
Pierwsza z rzeźb, znajdująca się obecnie w muzeum florenckim (stąd jej przydomek), to grupa czterech postaci: zmarłego Chrystusa, jego matki (?), Marii Magdaleny oraz Nikodema (lub Józefa z Arymatei), w którego twarzy badacze widzą portret samego artysty. Michał Anioł nie dokończył pracy. Postać Marii Magdaleny została wyrzeźbiona przez Tiberia CalcagniegoCalcagniego.
Drugi posąg, tzw. Pieta Rondanini, przechowywana w muzeum mediolańskim, to dzieło, które badacze uważają za niedokończone ze względu na bardzo szkicowe potraktowanie sylwetek obu postaci, wyłaniających się dopiero z bloku marmuru.
Stary Michał Anioł i Pieta Rondanini Jacka Kaczmarskiego
Posłuchajcie piosenki Stary Michał Anioł i Pieta Rondanini do słów i muzyki Jacka Kaczmarskiego (znajdziecie ją np. w zasobach internetu), a następnie przeczytajcie uważnie jej tekst.
Stary Michał Anioł i Pieta RondaniniNie dźwigniesz Matko swego Syna
Ja nie oddzielę Go od skały
Już nie mam, zresztą, dłut
Proch się o Niego upomina
A tak jest ciężkie Jego ciało
Jak ciężki bywa trupNie nie uniosę Go pod stropy
Kaplic skąd w gniewie sprawiedliwym
Rozsądza, marszczy brew
Niech moim uchem stukot łopat
Usłyszy póki jestem żywy
I niech powstrzyma gniewPrzed Twoim żalem mą odrazą
Do życia które chorą nocą
W bólu opuszcza mnie
Niech powie tylko po co po co
Po co lepiłem lalki skoro
W ziemię zamieniam sięJacek Kaczmarski, Stary Michał Anioł i Pieta Rondanini, [w:] tegoż, Wiersze i piosenki, Paryż 1983, s. 53.
Po zapoznaniu się z powyższym tekstem piosenki Jacka Kaczmarskiego odpowiedz na pytania:
Kim jest postać mówiąca tego utworu?
W jaki sposób autor piosenki podkreśla charakter niedokończonego dzieła Michała Anioła?
Które monumentalne dzieło Michała Anioła zostało przywołane w drugiej strofie utworu? Czy to także rzeźba?
Zadaniowo
Na podstawie wszystkich zebranych informacji opisz Pietę watykańską Michała Anioła. Postaraj się pracować według logicznej konstrukcji opisu:
Wynotuj podstawowe dane katalogowe rzeźby.
Omów krótko jej układ kompozycyjny.
Opisz sylwetki obu postaci: ułożenie figur, relacje między nimi, szaty Madonny, gesty, mimikę, wyraz twarzy.
Odnieś się do ogólnej wymowy posągu.
Opisz własne odczucia, które towarzyszyły ci podczas spotkania z Pietą.
Napisz rozprawkę zatytułowaną „Sztuka pokona naturę” (zob. Konteksty). W pracy odwołaj się do sonetu Michała Anioła oraz jego twórczości rzeźbiarskiej.
Przeczytaj raz jeszcze ostatnią strofę piosenki Jacka Kaczmarskiego, a następnie napisz, w jaki sposób – według ciebie – odwołuje się ona do sonetu Michała Anioła, Nic mistrz najlepszy pomyśleć nie zdoła... (zob. Konteksty).