Moralne i niemoralne strategie walki. Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza
Bohater bajroniczny to postać tragiczna – indywidualista, skandalista i samotnik buntujący się przeciwko konwencjonalnym normom społecznym i powszechnie akceptowanym zasadom moralnym. Próbował zgłębiać filozofię egzystencji oraz dotrzeć do istoty bytu. Bywał dumny i pełen pogardy dla świata, ale jednocześnie melancholijny, z rozdartą duszą i sprzecznymi emocjami.
1) W wybranym źródle poszukaj wyjaśnienia pojęcia bajronizm.
2) Opracuj materiały na temat jednego z wybranych współczesnych indywidualistów, buntowników, samotników, outsiderówoutsiderów.
3) Przeczytaj powieść poetycką Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod.
W kręgu ważnych pojęć
dłuższy utwór epicko‑liryczny pisany wierszem (początkowo trzynasto-, a następnie jedenastozgłoskowcem), którego dygresyjne fragmenty skonstruowano w odmiennej gatunkowo konwencji. Prekursorem gatunku był Walter Scott, autor m.in. Pani jeziora (1810), utworu opatrzonego podtytułem „poemat”. W romantyzmie ogromną popularnością cieszyły się powieści poetyckie George’a Byrona, który w ciągu dwóch lat (1813–1814) napisał cztery wybitne utwory tego rodzaju: Narzeczona z Abydos, Korsarz, Giaur i Lara. […]. Za pierwszą polską powieść poetycką badacze uznali Marię Antoniego Malczewskiego. […] Istotną cechą polskiej powieści poetyckiej jest silne akcentowanie kolorytu lokalnego danego regionu, który najczęściej w podtytule precyzowano. Narrator nawiązuje do folkloru danych okolic, wplata w powieść fragmenty stylizowane na mające długą tradycję podania przywoływane przez ludowego śpiewaka, którego postać jest często kluczowa w powieści (np. Konrad Wallenrod – Halban). Wyrazistym elementem gatunkowej konstrukcji jest postać bohatera ukazanego jako jednostka zbuntowana, będąca w konflikcie z otaczającym światem, występująca przeciw ustalonym normom moralnym, która z determinacją, nie zważając na piętrzące się przeszkody, dąży do osiągnięcia celu. By go zrealizować, gotowy jest popełnić zbrodnię. Bogata przeszłość bohaterów, powikłane losy skłaniają ich do wyboru drogi życiowej wygnańca, pustelnika, mnicha. Krzywda doznana przez bohatera […] jest źródłem zemsty, która prowadzi do zbrodni.
pojęcie nawiązuje do losów wielkiej indywidualności – młodego Litwina, Waltera–Alfa, który inspirowany przez ludowego barda, Halbana, przybrał maskę prawowiernego rycerza, zdobył zaufanie wrogów i osiągnął najwyższe stanowisko po to, aby zniszczyć wojska krzyżackie w czasie nieudolnie prowadzonej wyprawy wojennej. Konrad wybrał sprzeczną z etosem zasadę walki podstępnej. Jego samobójcza śmierć zakończyła życie człowieka, który wyrzekł się wszystkiego, aby mścić się za napaść na swoją ojczyznę. Tego rodzaju tematyka korespondowała z romantycznym kultem średniowiecza […]. Na podstawie własnego konspiracyjnego doświadczenia poeta stworzył scenariusz walki w warunkach niewoli. Tę intencję trafnie odczytał inicjator procesu filomatów, senator Nowosilcow, protestujący przeciw edycji, oraz cenzor, który usunął słowa Halbana: „Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników podstępy” (pieśń IV, w. 343).
[…] Recepcja poematu i wynikająca z niego idea wallenrodyzmu była ówcześnie dwojako interpretowana. Dla większości Polaków był to utwór zachęcający do walki o niepodległość i zgodnie z imperatywem romantycznego indywidualizmu – podkreślający rolę jednostki w tej walce. […] Z drugiej jednak strony wielu krytyków uznało, że jest to utwór zalecający dwuznaczne moralnie postępowanie, według zasady „cel uświęca środki” . […] Tak więc z jednej strony wallenrodyzm był synonimem idei patriotycznej, wezwaniem do czynu i gloryfikacją mocy jednostki, z drugiej jednak zaś miał głosić dwuznaczną moralnie ideę zemsty (obcą chrześcijańskiemu przykazaniu o miłości bliźniego) i pochwałę zdrady .
Wypisz z podanych definicji pojęcia, których znaczenia nie rozumiesz, i przygotuj ich alfabetyczny spis. Poszukaj znaczeń i zapisz adres źródła wykorzystanego przez ciebie.
Konrad Wallenrod
Pracując z tekstem utworu, poszukaj w nim fragmentów, które pozwolą ci zrealizować poniższe zadania.
Omów tło historyczne Konrada Wallenroda. Zwróć uwagę na skomplikowane relacje polsko - krzyżackie.
Omów relacje uczuciowe łączące Konrada Wallenroda i Aldonę.
Scharakteryzuj dylematy wewnętrzne Aldony.
Przygotuj wypowiedź na temat: „Tragizm Konrada Wallenroda to dylemat wyboru między średniowiecznym etosem rycerskim a etyką maski, a to, że Konrad musi nosić maskę, staje się powodem jego duchowej udręki”.
WstępMachiavelli rozgrzeszał z dwuznacznych moralnie decyzji księcia, którego okoliczności zmusiły do zdrady, kłamstwa i podstępu. Mickiewicz nie tworzy bohatera przyjmującego taką perspektywę. Problematykę poematu skupia wokół zagadnienia niemożności pełnej asymilacji makiawelizmu przez osobowość uformowaną w duchowej atmosferze kultury rycerskiej. Wallenrod to rycerz chrześcijański zmuszony do wyboru metod walki niezgodnych z etosem rycerskim. Przeżywany przezeń konflikt norm moralnych ma charakter doświadczenia tragicznego i współtworzy bardziej złożoną sytuację duchową bohatera, w której tragizm przejawia się także i na innych płaszczyznach. Decyzja o przedsięwzięciu tajnej misji pociąga za sobą doświadczenie tragiczności w sferze życia prywatnego. Aby ocalić ojczyznę, Wallenrod musi zniszczyć własne szczęście, musi też zniszczyć szczęście kobiety, którą kocha […]; […] musi popełnić czyny w jego odczuciu niemoralne […], musi wybrać sposób walki, który splami jego honor rycerski: musi dopuścić się kłamstwa i zbrodni. Wybiera sposób działania nie mieszczący się w granicach chrześcijańskiego etosu rycerskiego – niczym zamaskowany skrytobójca zadaje wrogowi „cios w plecy”. […] Wallenrod staje przed koniecznością zabijania z ukrycia, działa z „zasłoniętą” twarzą – co jest dla niego tym bardziej bolesne, że – jak się dowiadujemy – swój prestiż zdobył przecież walcząc otwarcie w turniejach na dworach Europy. Konrad musi też swoje prawdziwe oblicze ukrywać zarówno przed wrogiem, jak i przed własnymi rodakami; o jego misji wiedzą właściwie jedynie trzy osoby: Aldona, Kiejstut i Halban, naród litewski żywi z pewnością nienawiść do swego faktycznego obrońcy, widzi w nim bowiem tylko wielkiego mistrza, swego śmiertelnego wroga […].
Stefan Chwin, Wstęp, [w:] Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, Wrocław-Kraków 1998.
Zinterpretuj stwierdzenia badacza Stefana Chwina: „W swoim poemacie Mickiewicz zobrazował kolizję między pragmatycznym nakazem podstępu a niezwykle silnie przeżywanym imperatywem jawności, który wciąż popycha bohatera do zrzucenia «maski»”.
Tragizm Konrada – „porwanego za młodu” – to także bycie obcym i związany z tym tzw. uraz oddzielenia. Czy z tego wyrasta jego pragnienie zemsty? Odszukaj w tekście scenę, która ukazuje uprowadzenie małego Waltera – Alfa przez rycerzy zakonnych.
Scharakteryzuj uczucia i emocje Konrada Wallenroda, który po latach wraca nad brzegi Niemna. Wypowiedź wzmocnij cytatami z utworu. Wykorzystaj również uwagi Stefana Chwina.
[Wallenrod] zanurza się w zapachu roślin ojczystych, „dziecinnieje”, staje się na powrót dzieckiem, powraca do swojej tożsamości prawdziwej. Nie jest to tylko proste przypomnienie miejsc, w których niegdyś żył. Dla Mickiewicza określenie „chmiel litewski” nie oznacza tylko rośliny rosnącej na terenie Litwy, litewskość nie jest tylko prostą kategorią geograficzną. Oznacza „ducha miejsca” – spełnia się tak w ludziach, jak i w naturze […]. Dlatego zetknięcie się z ojczystą roślinnością ożywia ukrytą tożsamość narodową w tym, kto został od ojczyzny oderwany. Jest to kontakt mistyczny i ekstatyczny […]. Wallenrod obcuje z ojczyzną idealną, estetycznie uformowaną w pieśniach. Obcuje z obrazem Litwy w szczególny sposób jednostronnym: z wizją szczęśliwej przeszłości narodu, szczęśliwej przyszłości oraz wizją udręczonych zniewolonych.
Wyjaśnij, dlaczego Konrad Wallenrod ma poczucie skazania na wielkość, powołania do moralnej wielkości.
Omów różnicę między indywidualizmem Wallenroda a indywidualizmem byronowskim. Możesz korzystać z dostępnych źródeł.
Pieśń Wajdeloty
Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskichO wieści gminna! Ty arko przymierza
Między dawnymi i młodszymi laty:
W tobie lud składa broń swego rycerza,
Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty!
Arko! tyś żadnym niezłamana ciosem,Póki cię własny twój lud nie znieważy;
O pieśni gminna, ty stoisz na straży
Narodowego pamiątek kościoła,
Z archanielskimi skrzydłami i głosem —
Ty czasem dzierżysz i broń archanioła…Płomień rozgryzie malowane dzieje,
Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,
Pieśń ujdzie cało! Tłum ludzi obiega;
A jeśli podłe dusze nie umieją
Karmić ją żalem i poić nadzieją,Ucieka w góry, do gruzów przylega
I stamtąd dawne opowiada czasy…
[…]
Słuchałem piosnek. Nieraz kmieć stuletni,
Trącając kości żelazem oraczem,
Stanął i zagrał na wierzbowej fletniPacierz umarłych; lub rymownym płaczem
Was głosił, wielcy ojcowie — bezdzietni…
Echa mu wtórzą. Ja słuchałem z dala.
Tym mocniej widok i piosnka rozżala,
Żem był jedynym widzem i słuchaczem.
[…]
Tak na dźwięk pieśni, kości spod mej stopy
W olbrzymie kształty zbiegły się i zrosły.
Z gruzów powstają kolumny i stropy,Jeziora puste brzmią licznymi wiosły
I widać zamków otwarte podwoje,
Korony książąt, wojowników zbroje,
Śpiewają wieszcze, tańczy dziewic grono…
Marzyłem cudnie — srodze mię zbudzono!Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich, [w:] tegoż, Wiersze i powieści poetyckie, Warszawa 1998, s. 291–292.
Wyjaśnij relacje, jakie łączą Wallenroda z Halbanem – wychowawcą i strażnikiem narodowej tradycji.
Omów sens Pieśni Wajdeloty. Wyjaśnij aluzję biblijną, w której pieśń gminna jest porównana do Arki Przymierza.
Uzasadnij przekonanie o tym, że pieśń ujdzie cało. Możesz odwołać się do znanych ci przykładów dzieł literackich, również ilustrujących słowa wajdeloty.
Romantyczny kult średniowiecza
Zredaguj wypowiedź, w której przedstawisz swoje rozumienie pojęć: osjanizm, walterskotyzm i gotycyzm. Pamiętaj o stosowności stylu.
Omów, w czym przejawiał się romantyczny kult średniowiecza.
Zinterpretuj obraz Karla Friedricha Schinkela Średniowieczne miasto nad rzeką.
Giaur
GiaurPodobnie dusza zła kona w cierpieniach
Lub żyje jako skorpion w płomieniach.
Bo kiedy ludzi zwiąże pamięć zbrodni,
Światu niezdatni, a nieba niegodni,
Rozpacz nad nimi, pod nimi noc gruba,
Wkoło płomienie – a w pośrodku zguba.
[…]
Lepiej jest płynąć, choć się niebo chmurzy,
Niż morskiej nigdy już nie dostać burzy.
I gdy żywioły zakończyły wojnę,
Być wyrzuconym na brzegi spokojne.
W pustą zatokę i bez towarzyszy.
Późnego zgonu czekać w wiecznej ciszy;
Lepiej raz przepaść w zaburzone fale,
Niźli żyć gnjjąc po trochu na skale.
[…]
Prawda, że miałem drapieżność jastrzębia,
Żem latał niszcząc i lejąc krwi strugi,
Alem się uczył kochać od gołębia,
Umrę nie znając, co kochać raz drugi.
Dobrze by było nieraz ludzi dumnych
Uczyć przykładem ptaków bezrozumnych!
Słowik, co w gajach nuci wiosny porą,
Łabędź, co zdobi piękne jezioro,
Małżonkę sobie jedną tylko biorą.
Niechaj trzpiot z licznych miłostek się chwali,
Niech tych wyśmiewa, co w miłości stali,
Niech sobie cacek szuka coraz innych,
Ja mu nie zajrzę tych uciech dziecinnych.
Lecz u mnie człowiek lekki i przewrotny
Mniej wart niżeli ów łabędź samotny,
Stokroć mniej niźli nieszczęsna dziewczyna,
Którą uwiódłszy zdrajca – zapomina.
Nie, ta na sercu mym nie ciąży wina!
Leilo! byłaś myśli moich treścią,
Moją rozkoszą i moją boleścią,
Tyś była cnotą, ty zbrodniami memi,
Nadzieją w niebie i wszystkim na ziemi!
Tak piękna jak ty nie była stworzona,
A jeśli gdzie, już nie dla mnie ona.
Nie chciałbym widzieć na ziemi i w niebie
Podobnej tobie, chyba samą ciebie.
Życia mojego okropne wypadki,
Łoże śmiertelne przyzywam na świadki,
Że ciebie dotąd kocham, jak kochałem.
Ty jesteś lubym serca mego szałem.George Byron, Giaur, tłum. Adam Mickiewicz, Kraków [b.r.], s. 27–50.
Zinterpretuj postawy życiowe, których obraz zawarty jest w przywołanych fragmentach Giaura.
Zadaniowo
Sprawdź, czy we współczesnym świecie literatury i kultury odnajdziesz bohaterów – indywidualistów, samotników, przypominających postawą Konrada Wallenroda lub Giaura.
Zinterpretuj obraz wybrany przez ciebie z proponowanych poniżej. Weź pod uwagę sposób przedstawienia romantycznej natury i romantycznego bohatera‑indywidualisty.
