Ważne daty

Sztuka kompozycji

RFYZlnwZAxS98

Ilustracja przedstawia wnętrze opery. W operze zgromadzone są liczne osoby ubrane w eleganckie stroje.

Sztuka kompozycji w epoce romantyzmu przestawała być uznawana za jeden z licznych zawodów. Zaczęto ją traktować jako pewnego rodzaju powołanie. Powstała muzyka miała dostarczać romantycznemu odbiorcy głębokich przeżyć, kształtować jego duszę. Obcowanie z nią – dzięki budowaniu sal koncertowych i gmachów operowych – było coraz bardziej dostępne. A to z pewnością przyczyniło się do wzrostu powagi i poziomu wydarzeń artystycznych.

Włochy to ojczyzna europejskiej muzyki. To właśnie w tym kraju od kilku stuleci muzyka wokalna i instrumentalna silnie się rozwijała, a co więcej – to tutaj zrodziło się wiele nowych gatunków. W XIX w. muzyka symfoniczna i kameralna nie ewoluowała jednak znacząco – kompozytorzy koncentrowali swoją twórczą uwagę na operze.

Poznacie dziś twórczość operową czołowych włoskich kompozytorów XIX w. Będą to: G. Rossini, G. Donizetti, V. Bellini, G. Verdi. Dowiecie się także, czym są opery werystyczne. Zanim jednak do tych zagadnień przejdziemy, przybliżymy Wam dzieła najważniejszego przedstawiciela włoskiej muzyki instrumentalnej – Niccola Paganiniego.

Niccolò Paganini

RsKu0brmzrbbd

Ilustracja przedstawia muzyka grające na skrzypcach. Muzyk ubrany jest w elegancki strój. Twarz mężczyzny jest blada, bez zmarszczek, ma spiczasty nos.

Niccolò Paganini, który żył w latach od 1782 do 1840, był nie tylko kompozytorem, dyrygentem i gitarzystą, ale także skrzypkiem‑wirtuozem, dla którego nie istniały ograniczenia techniczne. Koncertował przede wszystkim we Włoszech.

Paganini potrafił grać całe partie jedynie na strunie G, łączyć pizzicato lewej ręki z grą smyczkiem. Oprócz tego wykorzystywał sztuczne flażolety, dzięki czemu poszerzył skalę instrumentu; wprowadził skordaturęSkordaturaskordaturę dla ułatwienia gry i trudne pasaże. Nieprawdopodobne umiejętności gry na skrzypcach wpłynęły na ostateczny kształt jego kompozycji. Przykładem mogą być 24 Kaprysy na skrzypce solo op. 1 – pierwsze etiudy koncertowe w skrzypcowej literaturze. Prezentują one bardzo trudne rozwiązania techniczne, które Paganini potraktował jako środek ekspresji. Każdy kaprys zawiera inny problem techniczny, a najtrudniejszym jest ostatni. Jego pozornie łatwy temat podlega przeobrażeniem w następujących po sobie 11 wariacjach. Wysłuchajcie fragmentu.

Paganini skomponował także sześć koncertów skrzypcowych, z których najbardziej popularnymi są: D‑dur i h‑moll. Oprócz nich tworzył utwory o charakterze ilustracyjnym. Odpowiednimi efektami dźwiękowym naśladował m.in. śpiew ptaków. Wiele z tych kompozycji nie zostało opublikowanych.

Dzieła Paganiniego przenikały do ośrodków niemieckich – tamtejsi kompozytorzy traktowali je jako inspiracje. Przykładem może być Etiuda transcendentalna nr 3 F. Liszta, której źródłem był finał II Koncert skrzypcowego h‑moll.

Gioacchino Rossini

Rj592in3q8C631

Ilustracja przedstawia portret Gioacchino Antonio Rossin. Otyły, elegancki mężczyzna. Mężczyzna spogląda w bok oraz trzyma w ręku laskę. Ma dłuższe włosy i delikatny wąs.

W pierwszej połowie XIX w. szczególnie rozwinęła się opera buffa, czyli opera komiczna. Przyczynił się do tego Gioacchino Rossini – wielki indywidualista włoski, propagator bel canta. Kompozytor czerpał głównie z tradycji opery włoskiej, choć nie były mu obce osiągnięcia Mozarta czy Glucka. Co istotne, jego działalność obejmowała również operę francuską – pisał je na zamówienia paryskie. Poza operami komicznymi, komponował opery seria i semiseria.

Rossini dysponował niekończącymi się pokładami inwencji melodycznej – wyrazistość melodyki jest jedną z ważniejszych cech jego języka muzycznego. Najbardziej znaną operą buffa jest Cyrulik sewilski. Podobno komponował ją dwa tygodnie, choć bardziej prawdopodobne jest, że zajęło mu to około miesiąca. Wykorzystał w niej fragmenty własnych dzieł oraz mistrzowsko scharakteryzował postaci motywami melodycznymi. Komizm tej opery podkreślił akompaniamentem orkiestry.

Uwertury Rossiniego najczęściej przybierały formę sonatową bez przetworzenia, poprzedzoną wstępem. Tematy powierzane były głównie instrumentom dętym. Rossini posługiwał się nagminnie crescendami osiąganymi dynamiką, fakturą lub agogiką. Z tego powodu nazywano go „panem crescendo”. Wysłuchajcie fragmentu uwertury do Cyrulika sewilskiego.

Ważną rolę w rozwoju opery włoskiej spełniła dwuczęściowa aria Rossiniego. Składa się ona z części zwrotkowej (cantabile) z elementami recytatywnymi oraz z części zachowanej w wirtuozowskim tempie (cabalettaCabalettacabaletta), stanowiącej kulminację. W wyniku takiego ukształtowania, akcja dramatyczna rozgrywa się na gruncie arii.

Ostatnią operą Rossiniego, po której skomponowaniu niemal całkowicie zaniechał tworzenia, jest Wilhelm Tell (francuska opera seria). Kompozytor oparł jej treść na kanwie dramatu Fryderyka Schillera. Nadał w niej dużą rangę chórowi, wykorzystał w pełni możliwości kolorystyczne i dynamiczne orkiestry oraz wprowadził koloryt lokalny – szwajcarskie melodie ludowe. Jest to najbardziej dramatyczna opera Rossiniego, łącząca cechy opery włoskiej i francuskiej.

Warto, abyście zapamiętali także, że Rossini przecwistawił się zasadzie lieto fineLieto finelieto fine (szczęśliwe zakończenie). Przykładem może być opera Otello, w której tytułowy bohater i jego żona zostają uśmierceni. Innymi znanymi operami Rossiniego są m.in.: Włoszka w Algierze, Sroka złodziejka, Armida, Tankred. Oprócz muzyki operowej Rossini skomponował też Małą mszę uroczystą (Petite messe solennelle). Wbrew nazwie jest to msza dużych rozmiarów. Kompozytor dokonał w niej syntezy swojego stylu operowego.

Gaetano Donizetti i Vincenzo Bellini

R6mSKuzVjPtV6

Ilustracja przedstawia sylwetki dwóch osób. Obie osoby patrzą na wprost siebie. Pierwszy to Gaetano Donizetti - szczupły mężczyzna ze zdziwioną mimiką twarzy. Ubrany jest w białą koszulę z wysoko postawionym kołnierzem oraz skórzaną kamizelką. Drugi to Vincenzo Bellini - poważny mężczyzna, który ma lekko kręcone włosy, zaczesane na prawą stronę. Ubrany jest w czarny garnitur.

Kontynuatorami osiągnięć Rossiniego byli Gaetano Donizetti i Vincenzo Bellini – mistrzowie bel canta.

Bellini skomponował 10 oper. W jego twórczości nie wyróżniamy podziału na operę buffa i seria. W swoich dwóch ostatnich operach – Norma oraz Purytanie – dokonał syntezy opery włoskiej i francuskiej.

Kompozytor przejął od Rossiniego wiele cech, m.in. nadrzędność melodii, prostą harmonikę. Większe odcinki dramaturgiczne były dla niego bardziej istotne niż pojedyncze „numery”. Tematykę, którą podejmował w swoich dziełach to: miłość, konflikty religijne (np. Purytanie), walka o wolność (np. Norma). Za chwilę wysłuchacie fragmentu słynnej kawatiny Casta diva z opery Norma w opracowaniu na fortepian i głos (w oryginale – orkiestra i głos). Zwróćcie uwagę na niezwykle kantylenową, ornamentalną melodykę, podkreśloną prostym akompaniamentem.

Bellini chciał wywoływać u odbiorców uczucie nostalgii. Ówczesne primadonnyPrimadonnaprimadonny, które były mistrzyniami bel canta, potrafiły przekonująco przekazać głębię uczuć.

Twórczość Gaetana Donizettiego obejmuje zaś około 70 oper. W przeciwieństwie do Belliniego – pisał opery buffa i seria. Kompozytor często podejmował wątki propagowane przez autorów romantycznej literatury (m.in. W. Scott, W. Hugo, F. Schiller). W jego operach można zaobserwować:

• dążenie do osiągnięcia równowagi między wirtuozerią a pieśniowością;

• umieszczanie barkaroliBarkarolabarkaroli, walca obok arii;

• prostą harmonię;

• ograniczenie roli orkiestry (Richard Wagner twierdził, że orkiestra w kompozycjach Donizettiego to „gitara”).

Wśród znanych oper są m.in.: Napój miłosny (buffa), Don Pasquale (buffa), Faworyta (seria), Anna Bolegna (seria).

Giuseppe Verdi

RtlOk39OkQIiJ

Ilustracja przedstawia sylwetkę starszego człowieka - Giuseppe Verdi – włoski kompozytor romantyczny. Mężczyzna z długą, siwą brodą i wąsami, ma dłuższe włosy. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę, muszkę, kamizelkę i marynarkę.

Wielkim twórcą włoskich oper w XIX w. był Giuseppe Verdi. Jego dzieła były szczególnie popularne wśród Włochów, co wynikało z niezwykłej inwencji melodycznej oraz – przede wszystkim – z tematyki, jaką poruszał. Często była ona związana z risorgimentoRisorgimentorisorgimento – ruchem dążącym do wyzwolenia i zjednoczenia Włoch. Kompozycją, która oddawała ówczesne nastroje narodowe, była trzecia opera Verdiego – Nabucco (skomponowana w 1841 r.). Jej librettoLibrettolibretto napisał T. Solera. Chór Va pensiero z końca III aktu opery stał się „tajnym hymnem narodowym” – symbolem walki o wolność. Z kolei po premierze Balu maskowego (1859 r.) nazwisko kompozytora było częścią antyrządowego, zabronionego hasła – Viva V.E.R.D.I.! – oznaczającego „Niech żyje Wiktor Emanuela, król Italli!”. Dramaty historyczne to jednak nie jedyne źródła inspiracji Verdiego. Bardzo często wykorzystywał teksty W. Szekspira (opera Makbet), F. Schillera (np.: Zbójcy, Dziewica Orleańska, Don Carlos), czy W. Hugo (m.in. opery Ernani, Rigoletto).

Verdi respektował zasady bel canta w początkowych operach, jednak później – chcąc pogłębiać dramatyczny wyraz – musiał z nich rezygnować. Cechy oper Verdiego to:

• dominacja melodii, duże znaczenie kantyleny;

• dążenie do uzyskania dramatycznego wyrazu muzyki;

• zwiększenie roli recytatywu, który staje się podstawą kształtowania sceny;

• harmonika podkreślająca dramatyzm narracji (alteracje, modulacje);

• większa rola niskich głosów;

• ewolucja formy od wyraźnych podziałów na „numery” do zespalania ich w jedność (na wzór R. Wagnera);

• żywa, wyrazista rytmika;

• kameralizacja orkiestry.

W niektórych operach Verdiego można zaobserwować francuskie wpływy (np. Nieszpory Sycylijskie, Aida, Don Carlos). Są to m.in.:

• francuska tematyka (Nieszpory Sycylijskie opowiadają o powstaniu na Sycylii skierowanemu przeciwko Francji);

• monumentalne sceny zbiorowe;

• duża liczba aktów (4‑5);

Operami, które przyniosły największy sukces Verdiemu, były: Rigoletto, Trubadur i Traviata. Przygotowując Rigoletto kompozytor napotkał problemy natury społeczno‑politycznej. Wynikały one z antymonarchicznego przesłania dramatu Wiktora Hugo pt. Król się bawi, na którym oparte było libretto opery. Po wprowadzeniu kilku zmian i akceptacji władz, w 1851 roku, dzieło miało swoją premierę. Verdi wprowadził w uwerturze motyw klątwy, który przenika całą operę; charakteryzował postaci konkretnymi zwrotami melodycznymi. Wysłuchajcie najpopularniejszej arii pochodzącej z tej opery, śpiewanej przez tytułowego bohatera i opowiadającej o niestałości kobiet – La donna e mobile (w opracowaniu na fortepian i głos).

Rigoletto jest zapowiedzią nowego kierunku operowego, który zrodził się pod koniec XIX w. – weryzmuWeryzmweryzmu.

Weryzm

R1KCSD32P6RZd

Ilustracja przedstawia sylwetkę młodego człowieka spoglądającego w bok – Pietro Mascagni – włoski kompozytor. Mężczyzna jest elegancko ubrany, ma gęste czarne włosy, zaczesane do tyłu.

Weryzm jest kierunkiem operowym pokrewnym naturalizmowi w literaturze. Jego głównym założeniem jest ukazywanie prawdy, prostoty i naturalności ludzkich emocji. Filozofię weryzmu można zaobserwować już w dziełach Giuseppa Verdiego (Rigoletto), jednak za pierwszą operę werystyczną uznaje się Rycerskość wieśniaczą Pietra Mascagniego (1890 r.).

Opery werystyczne charakteryzują się m.in.:

• dominującą rolą recytatywu,

• brakiem wirtuozerii,

• występowaniem pieśni w miejscu arii,

• rezygnacją z wątków historycznych i mitologicznych na rzecz wątków realistycznych,

• naturalnym, pozbawionym patosu przedstawianiem scen drastycznych.

Aby widzowie utożsamiali się z przedstawianymi wydarzeniami, kompozytorzy ukazywali czasy im współczesne. Przykładem takiej opery może być Cyganeria Giacoma Pucciniego opowiadająca o życiu francuskiego środowiska artystycznego, czyli bohemy. Wysłuchajcie teraz duetu głównych bohaterów opery – Mimi i Rudolfa – O soave fanciulla.

Innymi operami werystycznymi Pucciniego są: Płaszcz, Siostra Angelica, Gianni Schicchi. Do włoskich przedstawicieli omawianego kierunku operowego należeli również: Ruggero Leoncavallo (np. Pajace), Umberto Giordano (np. Andrea Chénier).

Podsumowanie

RivxeCieIo0mV

Ilustracja przedstawia najsłynniejszy teatr operowy Włoch - La Scala. Budynek przedstawiony jest z boku. Dookoła spacerują ludzie.

XIX w. to złoty wiek opery włoskiej. Ekspresja gatunku mocno się pogłębiła, co wynikało m.in. z dążenia do silniejszego udramatyzowania muzyki, urozmaicania harmoniki. Ponadto zacierały się granice pomiędzy poszczególnymi „numerami”, przy jednoczesnym zwiększaniu znaczenia recytatywu, który stawał się podstawą kształtowania sceny. W rozwoju włoskiej opery dziewiętnastego stulecia ważną rolę pełniła też dwuczęściowa aria Rossiniego, składająca się z części zwrotkowej oraz części zawierającej elementy recytatywne. W wyniku jej ukształtowania akcja dramatyczna zaczęła rozgrywać się na gruncie arii. Orkiestra – choć początkowo podlegała kameralizacji brzmienia – stopniowo stawała się równoprawnym partnerem śpiewaków. Nie bez znaczenia pozostawał także rozwój orkiestry XIX w.

Na uwagę zasługuje również opera werystyczna, która powstała we Włoszech w odpowiedzi na zbyt fantastyczną tematykę oper. Kompozytorzy zaczęli tworzyć w oparciu o materiał bliski czasom im współczesnym. Za pierwszą operą werystyczną uznaje się Rycerskość wieśniaczą Pietra Mascagniego.

Nie zapomnijcie jednak, że muzyka operowa – mimo że dominowała w ówczesnych Włoszech – nie była jedynym rodzajem tej sztuki. Na uwagę zasługuje również najwybitniejszy przedstawiciel włoskiej muzyki instrumentalnej – Niccolò Paganini.

La Scala – najsłynniejszy teatr operowy we Włoszech

R190A4WH4fjTE

Ilustracja interaktywna przedstawia wnętrze sali w La Scala. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Scena La Scali nie była przeznaczona jedynie dla opery czy baletu. W listopadzie 1813 r. swój debiut miał na niej Niccolò Paganini – wirtuoz skrzypiec. Był to niezwykle udany koncert. Swoje opery wystawiali tu włoscy kompozytorzy XIX w.: Rossini, Bellini, Verdi, Puccini. Często były to prapremiery.

Ilustracja interaktywna przedstawia wnętrze sali w La Scala. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Scena La Scali nie była przeznaczona jedynie dla opery czy baletu. W listopadzie 1813 r. swój debiut miał na niej Niccolò Paganini – wirtuoz skrzypiec. Był to niezwykle udany koncert. Swoje opery wystawiali tu włoscy kompozytorzy XIX w.: Rossini, Bellini, Verdi, Puccini. Często były to prapremiery.

1

1. Scena La Scali nie była przeznaczona jedynie dla opery czy baletu. W listopadzie 1813 r. swój debiut miał na niej Niccolò Paganini – wirtuoz skrzypiec. Był to niezwykle udany koncert. Swoje opery wystawiali tu włoscy kompozytorzy XIX w.: Rossini, Bellini, Verdi, Puccini. Często były to prapremiery.

Zadania

Słownik pojęć

Źródła:

M. Gwizdalanka, Historia Muzyki 2, Kraków 2006

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna