XI‑VIII w. p.n.e. – okres stylu geometrycznego, działalność Homera
ok. 750 r. p.n.e. – pojawienie się aulodii
VII‑VI w. p.n.e. – okres archaiczny, działalność Terpandra, Safony z Lesbos i Alkajosa z Lesbos; początki myśli teoretycznej Pitagorasa
V‑IV w. p.n.e – okres klasyczny, działalność wielkich dramatopisarzy: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa oraz filozofów i teoretyków Platona i Arystotelesa oraz Arystoksenosa
534 r. p.n.e. – pierwsze zawody dramatyczne w Atenach
520 r. p.n.e – pierwsze przykłady przedstawiające kitarę o płaskiej podstawie
III‑I w. p.n.e. – okres hellenistyczny
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
RbVUAp5kxvgSI1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
2. Starożytność (Egipt, Grecja, Rzym i in.). Uczeń:
1) wymienia i omawia funkcje muzyki (użytkowa, obrzędowa, rozrywkowa, wojskowa);
2) rozróżnia i charakteryzuje gatunki muzyczne związane z teatrem antycznym (hymn, oda);
3) wymienia i klasyfikuje starożytne instrumenty muzyczne (np. harfa, lira, kithara, aulos, fletnia Pana, sistrum, organy hydrauliczne, tuba, róg, trąbka i in.);
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.;
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.
Nauczysz się
wyjaśnić rozumienie pojęcia muzyka przez starożytnych Greków;
rozpoznać mity związane z muzyką;
rozpoznawać starożytne instrumentarium;
charakteryzować gatunki muzyki starożytnej Grecji.
Muzyka i mity
Znaczenie terminu „muzyka”
Wśród kultur starożytnych jedną z najważniejszych dla rozwoju nowożytnej kultury europejskiej była kultura antycznej Grecji. Nieodłącznym jej składnikiem była muzyka. Znaczenie terminu μουσική (gr. mousike) nie było jednoznaczne z dzisiejszym rozumieniem słowa muzyka, mimo iż to ono stanowiło etymologiczny wzorzec. Termin grecki był dużo szerszy i oznaczał zarówno muzykę, jak i poezję i taniec. Co więcej, badacze podkreślają, iż te obszary prawie zawsze występowały w połączeniu tworząc synkretyczny gatunek, nazywany inaczej trójjedyną choreą.
Muzyka i mity
O tym, jak ważne miejsce zajmowała muzyka w życiu Greków, świadczyć może fakt, iż wiele mitów odnosi się do muzyki i muzyków. Wśród nich można wyróżnić mity wskazujące na hellenistyczne pochodzenie instrumentów. Wynalezienie liry przypisuje się Hermesowi, syryngi – satyrowi Panowi, który skonstruował ją z trzciny, w którą zamieniła się uciekająca przed nim nimfa Syrinx. Do tej grupy należą także przekazy przypisujące wynalezienie aulosu Atenie, która była kompozytorką i pierwszym wirtuozem tego instrumentu. Odrzuciła jednak ten instrument ze względu na to, iż szpetnie deformował jej twarz podczas grania i przysięgła nigdy więcej go nie dotykać. Według tego podania aulos został następnie podniesiony przez Marsjasza, który wykształcił swój indywidualny styl gry.
RRERmke9QC65x1
Z aulosem związany jest też mit przedstawiający pojedynek Apolla z Marsjaszem. Butny satyr chełpił się twierdząc, iż jest lepszym muzykiem niż Apollo i wezwał go do udziału w muzycznym konkursie. Według jednej z wersji mitu Apollo, który grał na kitarze, wygrał tylko dzięki podstępowi, gdyż zaproponował, żeby grać na odwróconych instrumentach, co w wypadku aulosu okazało się niemożliwe. Mit uwidacznia również odwieczny kulturowy spór między pierwiastkiem apollińskim i dionizyjskim. Opozycja ta widoczna jest też w jednym z najbardziej znaczących muzycznych mitów – micie o Orfeuszu i Eurydyce, który pokazuje potęgę i władzę muzyki mogącej przekraczać nawet granice świata umarłych. To dzięki swoim muzycznym umiejętnościom Orfeuszowi, zrozpaczonemu po przedwczesnej śmierci swojej żony, udaje się dostać do Hadesu i uzyskać zgodę na wyprowadzenie Eurydyki do świata żywych. Spełniony musiał zostać warunek – Orfeuszowi nie wolno było się odwrócić i spojrzeć na swoją małżonkę. Nieufny przyrzeczeniom bogów muzyk nie podołał próbie i utracił swoją ukochaną na zawsze. Jedno z podań przekazuje, iż po powrocie na pola Tracji rozszarpały go menady z orszaku Dionizosa, które nie mogły znieść jego żałosnych lamentów. Inna wersja podaje, iż Orfeusz, doświadczony bólem i cierpieniem, wyrzekł się ziemskiego piękna i za sprawą Apolla został umieszczony na firmamencie niebieskim, gdzie mógł kontemplować piękno wynikające z harmonii świata.
R1A09VQxXO55E1
Instrumentarium starożytnej Grecji
R10KoWQt2nAqh
RxJzJERXimPok
R1eWpJJ1npirx
RoPJ5xB2xS8Vj
RBsVMwszKWsXn
Muzyka w życiu starożytnych Greków
Muzyka towarzyszyła Grekom niemal w każdych okolicznościach, zarówno w życiu publicznym, jak i prywatnym. Rozbrzmiewała podczaj najważniejszych uroczystości państwowych, do których zaliczyć można PanatenajePanatenajePanatenaje – obchodzone corocznie przez mieszkańców Aten w okresie letnim, a w sposób szczególny – raz na cztery lata na cześć patronki miasta Ateny. Podczas wielu procesji rozbrzmiewały prosodiony poprzedzające peanyPeanpeany – pieśni śpiewane na cześć bogini, a uroczystościom i rytuałom towarzyszyli muzycy grający na aulosach.
Do naszych czasów przetrwały dwa peany, które wyryte zostały na ścianach skarbca ateńskiego w Delfach. Hymny delfickie do Apolla pochodzą z II w. p.n.e. Pierwszy z nich przypisuje się Atenajosowi, drugi zaś Limeniosowi.
R1bwwPhqCLqzv1
RhUofkb16orNr1
Drugim równie ważnym świętem były Wielkie Dionizje, obchodzone na przełomie marca i kwietnia, poświęcone bogowi wina i płodności – Dionizosowi. Podczas tego święta z pewnością rozbrzmiewały dytyramby, zarówno solowe, jak i chóralne, odbywały się liczne zawody muzyczne, m.in. konkurs dytyrambówDytyrambdytyrambów oraz konkurs dramatyczny.
Charakter religijny miały również igrzyska sportowe. Z zachowanych źródeł wiadomo, iż często muzyk grający na aulosie towarzyszył zmaganiom atletów. Nie wiemy jednak, czy muzyka ta miała zagrzewać sportowców do walki, czy też rozpraszać przeciwnika.
RMXkJczESpvRG1
Powszechnym zwyczajem było również, iż zwycięzcy poszczególnych dyscyplin opiewani byli w odach pochwalnych, tzw. epinikiac, które rozpowszechniane były przez muzyków na całym Półwyspie Peloponeskim. Szczególnym rodzajem zawodów były Igrzyska Pytyjskie w Delfach, miejscu kultu boga Apollina. Składały się na nie wyłącznie dyscypliny muzyczne, takie jak śpiew przy akompaniamencie kitary (kitharodia), gra solo na kitarze (psile kitharisis) oraz na aulosie, czy też śpiew przy akompaniamencie aulosu (aulodia). Najważniejszą i najbardziej prestiżową dyscypliną była kitharodia – stający do konkursu muzyk musiał sam skomponować specjalny utwór zwany nomosem, a następnie samodzielnie zaśpiewać go towarzysząc sobie na kitarze. Było to zatem połączenie konkursu kompozytorskiego i wykonawczego.
Muzyka pełniła nie tylko ważną rolę w życiu publicznym. Towarzyszyła również uroczystościom prywatnym i umilała czas spędzany w domu. Skorzy do świętowania starożytni Grecy przejawiali wielkie upodobanie do uczt zwanych symposionami, podczas których wykształceni młodzieńcy grali na lirze towarzysząc ogólnym śpiewom. Popularną pieśnią biesiadną, o dość lekkim, frywolnym charakterze, był skolion.
Pieśnią o charakterze skolionu jest również tzw. Epitafium Seikilosa, które przetrwało w postaci inskrypcji nagrobnej.
R9r7He3QI8WCC1
R1YgtaM6uLoVc1
Liryka i dramat
Liryka
Tradycje śpiewania poezji sięgały już zapewne czasów homeryckich – jest wiele przesłanek świadczących o tym, iż eposy były wykonywane przez rapsodów w postaci melorecytacji. Do słynnych poetów, których poezje były śpiewane przy dźwiękach liry, należeli także Alkajos i Safona, działający w VI w. p.n.e. na wyspie Lesbos. W kompozycjach Safony i Alkajosa ujawnia się osobisty i emocjonalny stosunek artystów do otaczającej ich rzeczywistości. W przeciwieństwie do liryki monodycznej, liryka chóralna skupiała się na odczuciach powszechnych, kierowana była do szerokiego grona publiczności i poruszała tematy uniwersalne, np. związane z religią, czy też koniecznością wypełniania boskich praw.
Dramat antyczny
Początki przedstawień dramatycznych sięgają VI w. p.n.e. Upatruje się ich w rytualnym dytyrambie, który był śpiewany przez chór mężczyzn ku czci Dionizosa – boga wina i płodności podczas uroczystości Wielkich Dionizji. Z czasem z chóru zaczęli wyodrębniać się aktorzy. Złoty wiek rozwoju tragedii przypada na V w. p.n.e. Jednym z najważniejszych momentów, w którym prezentowano nowe sztuki dramatyczne, były Wielkie Dionizje, podczas których ogłaszano konkurs dramatyczny. Co roku wybierano trzech twórców, z których każdy musiał przygotować trzy tragedie oraz dramat satyrowy, ukazujący mitycznych bohaterów w krzywym zwierciadle.
RWbez74z9ggoG1
Do naszych czasów przetrwały 32 dzieła. Wszystkie zachowane w całości są dziełami trzech wielkich dramatopisarzy ateńskich: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Należy również zaznaczyć, że autor sztuki był odpowiedzialny nie tylko za tekst, ale również za muzykę oraz przygotowanie aktorów i chóru.
Dramaty posiadały określoną strukturę. Rozpoczynał je zazwyczaj prologos będący wprowadzeniem w formie monologu lub dialogu. Po nim następowało wejście chóru – parodos. Zasadnicza część dramatu składała się z pojawiających się naprzemiennie epeisodionów obejmujących dialogi i monologi bohaterów oraz stasimonów – pieśni chóru. Przedstawienie kończyła pieśń chóru zwana exodosem. Jednym z kluczowych elementów dramaturgicznych było tzw. anagnorisisAnagnorisisanagnorisis – moment, w którym bohater rozpoznaje nieznane mu wcześniej okoliczności lub osobę, co jest podstawą do rozwikłania całej intrygi.
Najważniejszym muzycznym zabytkiem, który dochował się do naszych czasów, jest fragment chóralny z tragedii Orestes Eurypidesa.
RFofsWQIhXlqo1
Komedia
W kolejnych stuleciach coraz większą popularność zyskiwała komedia, która często nawiązywała do aktualnej sytuacji społecznej i politycznej. Ważną rolę odgrywał chór, który pełnił rolę zarówno inscenizacyjną (u Arystofanesa występował w roli żab, niekiedy też ukazywał jeźdźców na koniach), jak również w określonym momencie przedstawienia – parabasis – zwracał się bezpośrednio do publiczności komentując aktualne zjawiska polityczne, czy też obyczajowe.
RiiLBcHeRAnr51
Teatr w Epidauros
Wgląd w sposób wystawiania przedstawień dramatycznych dają zachowane teatry antyczne, wśród których teatr w Epidauros, jest jednym z najciekawszych obiektów. Ciekawostką jest, iż w ostatnim stuleciu została mu przywrócona funkcja użytkowa – ponownie jest miejscem wystawień licznych przedstawień, nie tylko antycznych.
RJhixnlmVAufI1
Wykonawstwo muzyczne
Mimo iż do naszych czasów zachowało się ok. 40 fragmentów zapisów muzycznych, bardzo często nie wiadomo jak je wykonywano i nie mamy pewności, jak ta muzyka brzmiała. Czy była to prosta monodia? W których fragmentach towarzyszyły instrumenty? Czy śpiew wykonywany był przez solistę, czy przez chór? Na większość z tych pytań nie ma jednoznacznych odpowiedzi. Trochę światła na tajemnicę wykonawstwa muzyki starożytnej rzucają zachowane wizerunki instrumentów muzycznych: aulosu, kitary, liry, barbitonu, syringi oraz traktaty opisujące systemy muzyczne i sposoby strojenia instrumentów. Co ciekawe, dwa najważniejsze instrumenty: kitara i aulos zaniknęły wraz ze zmierzchem cywilizacji starożytnej i nie weszły w skład instrumentarium nowożytnego. Współcześnie próbuje się tworzyć ich repliki i za ich pomocą nie tylko odczytywać, ale także rekonstruować utwory muzyczne. Przykładem antycznej rekonstrukcji utworów (a nie wiernym odtworzeniem ich zapisu) jest projekt zrealizowany przez Centrum Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. Udało im się stworzyć przekonującą muzykę, która łączy wspólnotowe doświadczenie z religijną ekstazą i zaangażowaniem.
Wysłuchaj wybranego utworu Orkiestry Antycznej Gardzienice
RP1z66PCbYZvj
Grecka teoria i jej znaczenie dla kultury średniowiecznej
Mimo tak dużej aktywności starożytnych Greków w zakresie wykonawstwa muzycznego, ich największe zasługi dla rozwoju kultury europejskiej wiążą się z myślą teoretyczną, która częstokroć wyprzedzała praktykę. To dzięki starożytnym traktatom wiemy, że ówcześni teoretycy muzyki rozważali już zagadnienia związane z akustyką muzyczną, strojeniem, skalami, interwałami. Już w VI w. p.n.e. Pitagoras i jego uczniowie zajmowali się liczbowymi właściwościami muzyki. Badali je za pomocą instrumentu zwanego monochordem, który umożliwiał poprzez odpowiednie skracanie struny obserwację wzajemnych relacji między interwałami. Doskonałe proporcje liczbowe były odpowiednikiem porządku wszechświata, wynikały z ruchu ciał niebieskich i poruszeń ludzkiej duszy. W związku z tym twierdzono, że muzyka wpływając na ludzi, może kształtować ich charakter oraz moralność. Kontynuację poglądów Pitagorejczyków w zakresie wychowawczych właściwości muzyki odnaleźć można w myśli Platona w V w. p.n.e, który potępiał wprowadzanie nowszych rozwiązań w zakresie stosowanych skal, melodii i rytmów. Wprowadził on tzw. teorię ethosu, wg której odpowiednie układy dźwięków, właściwe gatunki oraz brzmienie miały pozytywny wpływ na zachowanie człowieka. Należało się natomiast wystrzegać złej muzyki, która prowadziła do zepsucia duszy. Nieco inaczej zapatrywał się na tę kwestię Arystoteles. Opisał on pojęcie katharsis – oczyszczenie, które obiektywizowało platońską teorię ethosu. Takie właściwości katarktyczne posiadała muzyka nowsza, która wywoływała niepożądane emocje, ale przez to prowadziła do oczyszczenia z nich duszy i umysłu.
Teoretyczną myśl starożytną przejął z pewnymi zmianami Boecjusz, który w V w. n.e. stworzył podstawy spekulatywnej teorii muzyki w średniowieczu.
RC0PzBAdeZD4X1
Zadania
RxsC98HkDmlZo
Ćwiczenie 1
RYDxSnScCaUQ9
Ćwiczenie 2
Ruc4R3SMARaoU
Ćwiczenie 3
R1E5dTRas41nm
Ćwiczenie 4
Wyjaśnij pojęcie dytyramb.
Wyjaśnij pojęcie dytyramb.
Przyporządkuj odpowiednią definicję do terminu:
śpiew z towarzyszeniem kitary, określenie na synkretyczny rodzaj sztuki będący połączeniem słowa, tańca i muzyki, pieśń śpiewana ku czci boga wina i płodności – Dionizosa, pieśń pochwalna na cześć Apollina, skórzana opaska używana podczas gry na aulosie na otwartej przestrzeni, rozpoznanie, kluczowy moment w strukturze dramatu starogreckiego, coroczne święto ateńczyków ku czci bogini Ateny
Anagnorisis
Dytyramb
Kitharōdia
Panatenaje
Pean
Phorbeia
Trójjedyna chorea
R5fviHjNPrlzL
Ćwiczenie 5
R1f21hRSYQxnV
Ćwiczenie 6
Przyporządkuj terminy do prawidłowej kategorii: gatunek muzyczny lub element struktury dramatu antycznego. Gatunek muzyczny. Możliwe odpowiedzi: 1. parabasis, 2. nomos, 3. pean, 4. dytyramb, 5. stasimon, 6. skolion, 7. anagnorisis, 8. epeisodion. Element struktury dramatu antycznego. Możliwe odpowiedzi: 1. parabasis, 2. nomos, 3. pean, 4. dytyramb, 5. stasimon, 6. skolion, 7. anagnorisis, 8. epeisodion.
Przyporządkuj terminy do prawidłowej kategorii: gatunek muzyczny lub element struktury dramatu antycznego. Gatunek muzyczny. Możliwe odpowiedzi: 1. parabasis, 2. nomos, 3. pean, 4. dytyramb, 5. stasimon, 6. skolion, 7. anagnorisis, 8. epeisodion. Element struktury dramatu antycznego. Możliwe odpowiedzi: 1. parabasis, 2. nomos, 3. pean, 4. dytyramb, 5. stasimon, 6. skolion, 7. anagnorisis, 8. epeisodion.
Przyporządkuj terminy do prawidłowej kategorii: gatunek muzyczny lub element struktury dramatu antycznego.
rozpoznanie, kluczowy moment w strukturze dramatu starogreckiego.
Dytyramb
Dytyramb
pieśń śpiewana ku czci boga wina i płodności – Dionizosa.
Kitharōdia
Kitharōdia
śpiew z towarzyszeniem kitary.
Panatenaje
Panatenaje
coroczne święto ateńczyków ku czci bogini Ateny.
Pean
Pean
pieśń pochwalna na cześć Apollina.
Phorbeia
Phorbeia
skórzana opaska używana podczas gry na aulosie na otwartej przestrzeni.
Trójjedyna chorea
Trójjedyna chorea
określenie na synkretyczny rodzaj sztuki będący połączeniem słowa, tańca i muzyki.
Galeria dzieł sztuki
RmWNGIqA3fV0R1
RMXkJczESpvRG1
R1YgtaM6uLoVc1
RWbez74z9ggoG1
RiiLBcHeRAnr51
Biblioteka muzyczna
R1bwwPhqCLqzv1
Utwór muzyczny: I Hymn Delficki. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
RhUofkb16orNr1
Utwór: II Hymn Delficki. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
R9r7He3QI8WCC1
Utwór muzyczny: Skolion Seikilosa. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
RFofsWQIhXlqo1
Utwór muzyczny: Stasimon. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
RP1z66PCbYZvj
Utwór muzyczny: Promoleth' Helikona. Utwór pochodzi z albumu Orkiestra Antyczna. Wykonawca: Gardzienice, Ośrodek praktyk teatralnych (2003). Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się majestatycznym charakterem.
Przewiń
Głośność
Bibliografia
Landels J. G., Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu., przeł. M. Kaziński, Homini, Kraków 2003
Michels U., Atlas Muzyki, t. 1, Prószyński i S- ka, Warszawa 2002.
West M. L., Muzyka starożytnej Grecji, przeł. A. Maciejewska, M. Kaziński, Homini, Kraków 2003.