Nad brzegiem rzeki
Grecki filozof, Heraklit z Efezu, myśląc o ciągłych zmianach całego świata, powiedział m.in., że: „Nie można dwukrotnie wejść do tej samej rzeki”. Miał rację – w rzece woda płynie przez cały czas. Jeśli wyjdziesz z rzeki, to już sekundę później w tym miejscu będzie inna woda. W dodatku rzeki ciągle się zmieniają.
na czym polega krążenie wody w przyrodzie,
jak woda kształtuje krajobraz,
na czym polega proces akumulacji.
Scharakteryzujesz trzy odcinki biegu rzeki: górny, środkowy, dolny oraz ujście rzeki.
Przedstawisz mechanizm powstawania zakoli i starorzeczy.
Wyjaśnisz, jak wyznaczyć kierunek i prędkość przepływu wody w rzece.
1. Rzeka w odcinkach
Rzeka jest to największy ciekciek wodny, który posiada własne nazwy. Do większej rzeki wpadają inne, zwane dopływamidopływami. Obszar zajęty przez rzekę i jej dopływy nazywamy dorzeczemdorzeczem. W rzece możemy wyróżnić trzy odcinki: biegi górny, środkowy i dolny. Bieg górny rozpoczyna się u źródłaźródła, czyli miejsca, w którym rzeka bierze początek. W Polsce najwięcej źródeł znajduje się w górach oraz na wyżynach. Dzięki dużym różnicom wysokości (czyli dużemu spadkowi) woda w górnym biegu płynie szybko, zazwyczaj po stromych zboczach, żłobi wąskie doliny. Siła wody jest bardzo duża, może nawet wyrywać z dna zboczy duże bloki skalne.
Bieg środkowy charakteryzuje się zwykle wolniejszą niż wcześniej prędkością płynącej wody. Płynąca woda podmywa brzegi, przez co rzeka poszerza swoją dolinę, a także transportuje drobne skały. Jeśli koryto rzeki jest kręte, to przy brzegu, po zewnętrznej części zakrętu, woda płynie z większą prędkością. Przy brzegu, po wewnętrznej stronie zakrętu, prędkość wody jest mniejsza i woda pozostawia tam osady. Proces ten prowadzi do tworzenia zakolizakoli, które po pewnym czasie mogą zostać odcięte od rzeki przez kolejne partie osadów i pozostaną po nich jeziora zwane starorzeczamistarorzeczami.
Bieg dolny charakteryzuje się najmniejszą prędkością płynącej wody. Kończy się on ujściemujściem, czyli miejscem, w którym rzeka wpada do innej rzeki, jeziora lub morza. Blisko ujścia rzeki nanoszą duże ilości osadów, dzięki którym może się utworzyć delta. Koryto rzeczne jest tam rozdzielone na wiele odnóg, a obszary między nimi są podmokłe.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RvVHQdLZiuJyQ
Film pod tytułem mechanizm powstawania zakoli i starorzecza.
Na podstawie własnej obserwacji i map zdecyduj, czy rzeka w pobliżu twojego miejsca zamieszkania ma swój bieg górny, środkowy czy dolny. Ustal, czy występują tam zakola lub starorzecza.
Wskazanie dokładnego źródła rzeki jest często bardzo trudne. Na przykład najdłuższa polska rzeka – Wisła – nie ma jednego wyraźnego źródła. Powstaje ona z połączenia kilku potoków. Wszystkie one również nie mają jednego źródła, lecz wypływają z kilku miejsc, gdzie woda ledwie sączy się na powierzchni skał Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim.
2. Od źródła do ujścia
W każdej rzece możemy wyróżnić kilka elementów jej budowy:
początek rzeki – przeważnie jest to źródło, ale niektóre rzeki biorą początek na przykład w jeziorze;
nurt, czyli najszybciej płynącą strugę rzeki w korycie, która na prostych odcinkach znajduje się zwykle w środku koryta rzeki, a na zakolach – bliżej zewnętrznego brzegu;
kierunek biegu, w którym płynie rzeka, wyznaczany zawsze od źródła do ujścia; rozpoznać go można, obserwując nurt;
brzegi rzeki (lewy i prawy), które wyznacza się po określeniu kierunku biegu, stojąc plecami w stronę źródła, a twarzą do ujścia.
Wskaż na mapie Polski rzekę położoną najbliżej twojego miejsca zamieszkania. Znajdź w rożnych źródłach informacje, gdzie ma ujście.
Jaka rzeka położona jest najbliżej twojego miejsca zamieszkania? Znajdź w rożnych źródłach informacje, gdzie ma ujście.
Poznanie sposobu określania i pomiaru prędkości wody.
taśma miernicza,
stoper lub telefon z opcją pomiaru czasu,
suchy patyk lub inny pływający przedmiot o naturalnym pochodzeniu, np. szyszka (nie wolno do wody wrzucać plastiku lub papieru!),
kartka i ołówek,
ewentualnie kalkulator.
W towarzystwie nauczyciela lub innej osoby dorosłej udaj się nad rzekę lub większy potok.
Wybierz w miarę prosty odcinek rzeki.
Wybierz punkt, gdzie będzie zaczynał się pomiar. Powinien to być na przykład most lub inne miejsce, z którego łatwo będzie wrzucić do wody patyk.
Od zaznaczonego punktu odmierz wzdłuż rzeki 10 m i zaznacz koniec odcinka.
Wrzuć do wody (na początku odcinka) mały patyczek, włączając równocześnie stoper.
Zmierz czas dopływu patyczka do zaznaczonego końca odcinka
Pomiar powtórz, zapisz wyniki: czas I ....................., czas II .....................
Wykonaj obliczenia: czas średni = (czas I + czas II)/2 [s]
Oblicz średnią prędkość (Vśr) wg wzoru : Vśr = 10 m/czas średni [m/s]
Ruch drobnych liści, gałązek i innych obiektów pozwala określić prędkość płynącej wody.
Płynąca woda ma ogromną siłę, dlatego podczas jakichkolwiek prac i pomiarów prowadzonych w rzece należy zachować szczególną ostrożność. Przyjście z pomocą tonącemu w rzece jest bardzo trudne nawet dla ludzi umiejących pływać.
Długość Wisły, najdłuższej rzeki w Polsce, wynosi 1047 km. Średnia prędkość jej nurtu to 2 m/s (czyli 7,2 km/h). Oznacza to, że cząsteczka wody przepłynie odcinek od źródła do ujścia Wisły w ok. 145 godzin.
Podsumowanie
Rzeki zaczynają swój bieg w źródłach (mogą go też rozpoczynać na przykład w jeziorach) i kończą w ujściach.
Bieg rzeki dzielimy na: górny, środkowy, dolny.
W środkowym biegu rzeki woda podcina brzegi i w efekcie powstają zakola, a potem starorzecza.
Po silnych opadach lub wiosennych roztopach rzeki mogą wylać i następuje powódź.
Praca domowa
Opisz zmiany, jakim ulega pobliska rzeka w ciągu roku. Jak zmienia się roślinność tej rzeki, zwierzęta pływające w wodzie i po jej powierzchni oraz woda w kolejnych porach roku?
Słownik
powierzchniowa struga wodna płynąca naturalnym korytem
rzeka, która uchodzi do innej większej rzeki
obszar, z którego wody spływają do danej rzeki
jezioro leżące w dolinie rzecznej, które jest fragmentem jej dawnego koryta
miejsce, w którym rzeka kończy swój bieg, wpadając do innej rzeki, jeziora lub morza
fragment koryta rzecznego o kształcie przypominającym łuk lub pętlę wykształcony w wyniku erozji bocznej (podmywania brzegu przez rzekę)
naturalny i samoczynny wypływ wód podziemnych na powierzchnię
Zadania
Wybierz najlepszą definicję nurtu rzeki.
- najszybciej płynąca część rzeki
- inna nazwa źródła
- brzeg rzeki
- piasek przenoszony przez rzekę
- miejsce gdzie rzeka uchodzi do morza
- odcięte przez rzekę zakole
Wybierz dwie najczęściej występujące przyczyny powodzi w Polsce.
- intensywne opady deszczu latem
- gwałtowne topnienie śniegu na wiosnę
- zatory na rzekach spowodowane przez krę
- silne mrozy zimą
- jesienne susze
- wzrost liczby źródeł
- podniesienie poziomu morza
- niespodziewane opady śniegu latem
Dzięki dużym różnicom wysokości woda płynie prędko i z dużą siłą niszczy 1. meandrze, 2. wyżynnym, 3. równinnym, 4. ujście, 5. wody, 6. ujściu, 7. sklejane, 8. morzu, 9. transportowane, 10. nizinnym, 11. dno, 12. brzeg, 13. rozsadzane, 14. źródłem, 15. przetapiane, 16. w depresji rzeki, żłobiąc coraz głębsze doliny.
Zabrane przez wodę skały są obtaczane, rozdrabniane i 1. meandrze, 2. wyżynnym, 3. równinnym, 4. ujście, 5. wody, 6. ujściu, 7. sklejane, 8. morzu, 9. transportowane, 10. nizinnym, 11. dno, 12. brzeg, 13. rozsadzane, 14. źródłem, 15. przetapiane, 16. w depresji.
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
morzu, sklejane, równinnym, w depresji, rozsadzane, ujście, transportowane, nizinnym, meandrze, wody, przetapiane, ujściu, źródle, brzeg, wyżynnym, dno
Górny bieg rzeki zaczyna się w ............................. Rzeki w górnym biegu przeważnie płyną w terenie górzystym albo .............................
Dzięki dużym różnicom wysokości woda płynie prędko i z dużą siłą niszczy ............................ rzeki, żłobiąc coraz głębsze doliny.
Zabrane przez wodę skały są obtaczane, rozdrabniane i .............................
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących Wisły.
| Prawda | Fałsz | |
| Wisła jest najdłuższą rzeką w Polsce. | □ | □ |
| Wisła wpada do Odry. | □ | □ |
| Źródła Wisły znajdują się w Czechach. | □ | □ |
| Wisła uchodzi do Bałtyku. | □ | □ |
| Cały bieg Wisły od źródeł do ujścia znajduje się w Polsce. | □ | □ |
Nie niszczy już dna tylko brzegi rzeki, przez co poszerza 1. dorzecze, 2. źródło, 3. rzekami, 4. pod górę, 5. dolinę, 6. szybciej, 7. źródeł, 8. meandrów, 9. starorzeczami, 10. potokami, 11. ujście, 12. wolniej, 13. najszybciej, 14. wodospadów, 15. jeziorkami, 16. dopływów.
Proces ten prowadzi do powstania 1. dorzecze, 2. źródło, 3. rzekami, 4. pod górę, 5. dolinę, 6. szybciej, 7. źródeł, 8. meandrów, 9. starorzeczami, 10. potokami, 11. ujście, 12. wolniej, 13. najszybciej, 14. wodospadów, 15. jeziorkami, 16. dopływów , które po pewnym czasie są odcinane od rzeki i tworzą niewielkie jeziorka zwane 1. dorzecze, 2. źródło, 3. rzekami, 4. pod górę, 5. dolinę, 6. szybciej, 7. źródeł, 8. meandrów, 9. starorzeczami, 10. potokami, 11. ujście, 12. wolniej, 13. najszybciej, 14. wodospadów, 15. jeziorkami, 16. dopływów.
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
meandrów, starorzeczami, źródło, wodospadów, dolinę, pod górę, dorzecze, szybciej, wolniej, dopływów, rzekami, jeziorkami, źródeł, ujście, potokami, najszybciej
W środkowym biegu rzeki woda płynie ...........................
Nie niszczy już dna tylko brzegi rzeki, przez co poszerza ...........................
Proces ten prowadzi do powstania .......................... , które po pewnym czasie są odcinane od rzeki i tworzą niewielkie jeziorka zwane ...........................
Uzupełnij zdania wyrażeniami z listy.
porywania, zejścia, transportu, brzegu, ujścia, źródle, ujściu, osadzania, rozpuszczania, biegu, wypływu, wpływu
W dolnym biegu, a zwłaszcza u .......................... do morza lub jeziora, rzeka traci zdolność .......................... materiału i osadza go we własnym korycie albo w swoim ...........................