Nowa gospodarka w epoce nowożytnej (XVI – XVIII w.)

Wprowadzenie

Gospodarka w Nowym Świecie

System plantacyjny

Nowe terytoria, zdobyte w wyniku odkryć, spowodowały rozwój nowych form gospodarki rolnej. W miarę powstawania kolejnych metropolii, rolnictwo na zamorskich terytoriach zdominował system plantacyjnysystem plantacyjnysystem plantacyjny. Gospodarowanie Portugalczyków na opanowanych przez nich lądach, polegało na umasowieniu produkcji rolnej przez skupienie się na uprawie i sprzedaży jednego rodzaju rośliny. Na atlantyckich wyspach Portugalczycy założyli plantacje trzciny cukrowej i uruchomili na wielką skalę produkcję cukru.

Istotnym elementem 'systemu plantacyjnego' było jego ścisłe podporządkowanie władzy centralnej (koronie), która nadzorowała obrót handlowy nowych kolonii. Dla zapewnienia skuteczniejszej kontroli produkcji i handlu, plantacjom, lokowanym na zarządzanych przez gubernatorów wyspach, wyznaczano konkretne porty docelowe obsługujące dane terytorium. Portem dla Portugalii była Lizbona, a dla Kastylii Sewilla z Kadyksem. Korzyści, jakie płynęły z tego sposobu zarządzania, były tak duże, że podobny charakter gospodarki w koloniach powieliły wszystkie kolejne państwa kolonialne – Holendrzy (Amsterdam), Francja (Bordeaux [czyt.: bordu], Rouen [czyt.: rło], La Rochelle) [czyt.: la roszel] i Anglia (Bristol, Londyn).

RCa5bWn7MZLI7

Na ilustracji budowla, która składa się z dwóch części: z bastionu (z lewej) oraz z wieży (z prawej). Bastion posiada nisko sklepioną kaplicę ze strzelnicami dla armat. Materiały użyte do budowy, widoczne na zdjęciu, to głównie kamień wapienny (marmur) i cegła. Dekoracje zainspirowane tematyką wojenną. Wieża składa się z kilku pięter. Środkowe kondygnacje ozdobione są balkonami z małymi zdobionymi kolumnami, widoczne łukowe okna, na rogach wieży okienka strzelnicze. Jedno z pięter otoczone jest balkonami z półokrągłymi łukami. Zwieńczenie budowli tworzą większe wieże na każdym z narożników oraz mniejsze pomiędzy nimi. Pośrodku znajduje się obniżone patio. Taras jest otoczony balustradą z wieżyczkami i prążkowanymi kopułami. Poniżej wieżyczek dwie rzeźby: Archanioła Michała oraz św. Wincentego (patrona Lizbony). Aby dostać się do wieży trzeba przejść przez most znajdujący się po prawej stronie zdjęcia. Widoczni na nim spacerowicze, przed wejściem kolejka zwiedzających wieżę. Na drugim planie wzniesienie pokryte drzewami, poniżej budynki. Cała wieża stoi przy wodzie, która rozciąga się od lewej do prawej strony zdjęcia.

RsmOmYnmbBqc3

Na zdjęciu widoczne pomieszczenie ze sklepieniami łukowymi. W zagłębieniach stoją armaty skierowane w okna. Na suficie łuki ozdobione kamieniami.

R1Wj1rPAnALSw

Ilustracja przedstawia widok na panoramę miasta. W dolnej części ilustracji rzeka, po której płyną drewniane statki z białymi żaglami. Przy obu brzegach rzeki znajdują się zacumowane statki ze złożonymi żaglami. Przy brzegu rzeki ukazanym u dołu ilustracji, widoczny fragment piaskowej drogi, po której przechadzają się licznie zgromadzeni mężczyźni. Drugi brzeg rzeki, znajdujący się w górnej części ilustracji, ukazuje piaskowy plac, a dalej panoramę miasta: ściśle przylegające do siebie kamienice, baszty oraz wieżę ratuszową oraz katedrę. Ilustracja utrzymana jest w odcieniach pomarańczy, żółci i brązu.

RCjLEz9jvKKyP

Ilustracja przedstawia panoramę miasta znajdującego się nad brzegiem rzeki. W dolnej części ilustracji rzeka, po której płyną liczne statki z białymi żaglami. Po obu stronach rzeki zacumowane statki. W dolnej części ilustracji piaskowy brzeg, po którym przechadzają się mieszkańcy oraz konie. Na drugim brzegu widoczna jest gęsto zabudowana panorama miasta, nad którą góruje wieża ratuszowa. Niebo nad miastem zasłonięte jest białymi chmurami.

RmYm4lkN0iDqa

Ilustracja przedstawia panoramę na morze, po którym pływają liczne statki i okręty. Na pierwszym planie znajduje się duży okręt z białymi żaglami i podniesioną flagą. Obok niego mniejszy, z którego wydobywa się dym po wystrzeleniu z armaty. W tle kolejne statki, które zostały zacumowane jeden obok drugiego. Między okrętami małe łódeczki, w których znajdują się ludzie trzymający wiosła. Na niebie dużo chmur kłębiastych.

R1MTR6qXU35RZ

Na ilustracji Nabrzeża Garonny, portu w Bordeaux. Na nim dwa duże, podobne do siebie budynki, które mają dużo okien, a na ich dachach znajdują się wieżyczki. Widać dwa duże, szerokie budynki. Przed nimi rozciąga się szeroka rzeka. Na pierwszym planie wodna roślinność, rosnąca przy brzegu.

R1CWXqOKW2Eqo

Obraz przedstawia bramę oraz panoramę miasta. Na pierwszym planie ruiny bramy wjazdowej, przez którą przejeżdża mężczyzna na koniu. Za bramą most stojący na kolumnach, po którym przejeżdża tłum mężczyzn na koniach. Pod mostem, na rzece, pływają liczne statki i łódki. Z lewej strony mostu mała, porośnięta zielonymi drzewami, wyspa. Na niej nagi tłum osób. Most prowadzi do miasta znajdującego się w górnej części obrazu. W mieście dominują domy ze skośnymi dachami, po między którymi widoczne są wysokie wieże ratuszowe oraz kościelne.

RGtRPgPNXrtrV

Na zdjęciu La Rochelle, wejście do portu. Widoczne dwie wieże, z lewej i prawej. Wybudowane z kamienia. Na wprost budynki miejskie. Wieże otoczone spokojną wodę.

RyJYnjQIztJUC

Czarno‑biała rycina przedstawiająca panoramę Londynu z widokiem na port na Tamizie. W centralnej części ilustracji rzeka przebiegająca od lewej do prawej strony. Na niej liczne statki, okręty i łodzie. Z obu stron rzeki liczne zabudowania miejskie. Z prawej strony ryciny, na rzece, potężny most łączący dwa brzegi. Nad panoramą, z obu stron ryciny, dwa półnagie amory, a pomiędzy nimi rozwinięta szarfa z napisem: „London”.

R1XJa2Kv8AG4m

Ilustracja przedstawia panoramę Londynu. W centralnej części ilustracji rzeka, która biegnie od dołu ku górze obrazu. Po rzece płyną statki i żaglówki. Po obu stronach rzeki panorama miasta, składająca się z gęsto ustawionych budynków mieszkalnych, nad którymi górują wieże kościelne i miejskie. W centralnej części rzeki znajduje się duży most, który łączy oba brzegi.

Problem sił roboczej w koloniach

W XV wieku Europa borykała się ze skutkami wielkich pandemii poprzedniego stulecia. Niedobór ludności sprawiał, że trudno było zwerbować kolonistów chętnych do pracy na zamorskich plantacjach, zwłaszcza że doświadczenia europejskich chłopów nie miały zastosowania przy produkcji trzciny cukrowej. Dodatkowo konieczność niewolniczej pracy w warunkach gorącego i wilgotnego, tropikalnego klimatu powodowała bardzo wysoką śmiertelność rdzennych mieszkańców Ameryki. Kolonizatorzy sprowadzali niewolników zdobytych lub kupionych w Afryce, którzy okazali się znacznie bardziej wytrzymali.

R1YficsTT4aBm

Ilustracja przedstawia czterech stojących mężczyzn. W centralnej części znajduje się biały mężczyzna w brązowym kapeluszu, różowej kamizelce i długiej marynarce, żółtych spodniach, białych podkolanówkach oraz ciemnych butach. Obok niego, z prawej strony ilustracji stoi czarny mężczyzna w dłuższej, białej szacie. W lewej ręce trzyma włócznię, a w ustach fajkę. Za mężczyznami, z lewej strony, stoi dwóch półnagich, czarnych mężczyzn, którzy są ubrani jedynie w przepaski biodrowe. Pod ilustracją napis po francusku: „Marchand d'Eslaves de Gorés”.

Niewolnictwo

Dotarcie Kolumba do strefy wysp karaibskich, a Portugalczyków do równikowych wysp św. Tomasza, Książęcej oraz do Brazylii sprawiło, że intensywnie rozwijał się system plantacyjny. Kiedy jednak okazało się, że zatrudniona do pracy tubylcza ludność umierała masowo z powodu chorób roznoszonych przez Europejczyków, niezbędny stał się przywóz niewolników z Afryki. Okazało się również, że jej mieszkańcy byli odporni na dziesiątkującą Europejczyków i rdzennych mieszkańców Ameryki malarię. W miarę upływu czasu system plantacyjny, na niespotykanie większą skalę, zaczęli stosować także Anglicy (Barbados, Jamajka), Holendrzy (Antyle, Trynidad) i Francuzi (Haiti, Antyle). Spowodowało to wzrost handlu niewolnikami oraz liczby niewolników przewożonych do obu Ameryk z Afryki. Według dzisiejszych szacunków na plantacje Nowego Świata trafiło kilka milionów afrykańskich niewolników.

RHqQnBcXB7F8Y

Czarno‑biała rycina przedstawia widok na wyspę znajdującą się w oddali. Na pierwszym planie morze, po którym płyną statki. W prawym dolnym rogu widoczne dwa duże, które mają rozłożone żagle. W lewym górnym rogu napis: „Insvla s. Thomae”. Pod ilustracją nieczytelne napisy.

Gospodarka w Starym Świecie

Wpływ handlu kolonialnego na gospodarkę w Europie

Handel morski sprawił, że gwałtownie rozbudowywały się porty, które trzeba było dostosowywać do stale powiększającego się tonażu frachtowców, a te, aby przynosić zysk, musiały cały czas pływać. Wymuszało to zmiany, trzeba było zmodernizować pracę portów, wznieść magazyny i wybudować drogi w głąb kraju, którymi można było rozprowadzać towary. Te z kolei trzeba było też gdzieś magazynować i rozprowadzać. Niezbędne stało się powstanie giełd towarowych i banków, które zapewniały kapitał konieczny do tak wielkiego handlu. Wiodącymi krajami, w których skupiał się międzynarodowy handel, były Holandia i Anglia, a największe ówczesne giełdy powstały w Amsterdamie oraz w Londynie.

R7LD7xe5w7EQC

Czarno‑biała ilustracja przedstawia widok na miasto. W lewym dolnym rogu duży statek, po którym idzie dwóch mężczyzn niosących beczki. W prawym dolnym rogu, obok statku, łódka, którą płynie mężczyzna. W tle brzeg, na którym stoją beczki. Przy brzegu kilkupiętrowe spichrze ze skośnymi dachami. W tle, za budynkami, kamienice oraz wieża kościelna.

R1YwlbzfBJxzP

Ilustracja przedstawia mapę, wokół której znajdują się ilustracje przedstawiające budynki. W centralnej części ilustracji zielona mapa miasta, które znajduje się przy szerokiej rzece. Wokół wyznaczone rzeki oraz drogi. Nad mapą niebieski pasek, a na nim napis: „Marchtonatus Sacri Romani Imperh.”. Wokół mapy małe prostokąty i kwadraty, a w nich ilustracje przedstawiające okazałe budynki mieszkalne, kościelne oraz miejskie. Ilustracje przedstawiają również łuki triumfalne oraz parki. U dołu mapy żółto‑czerwony herb przedstawiający czarnego orła z dwoma głowami. Pomiędzy ilustracjami nieczytelne napisy.

RGWsLy5QaHFiJ

Czarno‑biała rycina przedstawia budynek w kształcie litery U. Z każdej ze stron kolumny zakończone łukami. Budynek otacza plac, na nim ludzie. Na wprost widoczna wieża. Nad budynkiem półnagi amor ze skrzydłami, który trzyma w dłoni rozwiniętą szarfę. Na niej napis: „Byrsa Londinensis vulgo the Royal Exchange”.

Manufaktury

Następstwem europejskiego handlu kolonialnego były manufaktury. Nie sprawdzał się już dawny, średniowieczny system produkcji rzemieślniczej, w której odbiorca dokonywał zakupów bezpośrednio u producenta. Wymiana handlowa, coraz większe jednostki oceaniczne i potrzeby kolonii sprawiły, że narodził się pomysł, aby zatrudniać wielu rzemieślników wykonujących te same towary, najpierw w swoich warsztatach (tzw. manufaktura rozproszona), a następnie grupować ich w jednym budynku (tzw. manufaktura zcentralizowana).

REgC5ObuRZgtR

Na ilustracji 19 osób. Stoją, patrzą, rozmawiają. To rzemieślnicy zatrudnieni w systemie nakładczym. Przybyli do nakładcy z wyrobami gotowymi do zbycia. Widać mężczyznę trzymającego w lewej i prawej ręce kawałki rozwiniętego materiału. Obok jego nogi leży pies. Rzemieślnicy patrzą na mężczyznę. Nad drzwiami, we wnękach szpule materiałów.

R9qnAX7RrES1n

Na rycinie widoczne osoby pracujące w fabryce. Każda z osób wykonuje inną pracę. Wszystko odbywa się w budynku z drewna. Z dachu wiaty z lewej strony rozchodzą się kłęby dymu.

R1PEIQ0X8Ynjr

Na zdjęciu budynek rozciągający się na całej szerokości zdjęcia. Od lewej do prawej strony. Ma dużo okien a nad nimi małe okienka w kształcie elipsy. Z dachu wychodzą cztery kominy. Przed budynkiem trawnik oraz droga dojazdowa do drzwi ze stojącymi na niej czterema słupkami.

R1KTWuno0Ja2H

Ilustracja przedstawia grupę osób znajdującą się w pomieszczeniu. Z prawej strony mężczyzna powstrzymywany przez kobietę i dwóch mężczyzn. Za nimi dwie dziewczynki, które przyglądają się scenie. Z lewej mężczyzna niszczący maszynę tkacką. Na podłodze leżą rozrzucone części maszyny, a pomiędzy nimi stoi mały pies. Na drugim planie dwa okna, za nimi widoczni ludzie z widłami.

Wzrost roli władzy centralnej (państwa)

Procesom gwałtownego rozwoju gospodarczego towarzyszył również wzrost znaczenia państwa, które zapewniało ochronę handlu i stymulowało rozwój przedsiębiorstw. Rozwijające się nowe gałęzie gospodarki podporządkowane zostały organom państwowym. Powstawał sprawny aparat administracyjny i sądowniczy, konieczne stało się powstanie wyspecjalizowanych urzędów, do których należało pobieranie podatków. Bez nich państwo nie mogłoby rozbudowywać niezbędnej dla gospodarki infrastruktury – budować kanałów, dróg, portów oraz utrzymywać armii i floty wojennej, które w razie potrzeby stałyby w obronie interesów kraju.

Wszystko to pochłaniało coraz więcej pieniędzy. Ich pobór byłby niemożliwy bez nowoczesnej administracji państwa. Istniejące, opierające się na tradycyjnych przywilejach i prawach urzędy nie były w stanie tego dokonać, więc konieczne
było utworzenie równoległego aparatu administracji państwowej. Z czasem przejął
on funkcje sprawowane dotąd przez tradycyjne urzędy.

R1LzsYJAgh34b

Na zdjęciu Kanał Południowy we Francji. Widoczna rzeka, na niej zacumowane łodzie. Przy jednym z brzegów posadzone bardzo równo drzewa. Rzeka wije się. Odbijają się w niej korony drzew.  

RxAXgGQ0GxVX4

Na zdjęciu rzeka, płynąca regularnie. Brzegi rzeki pokryte trawą. Po dwóch stronach rzeki drzewa, rosnące bardzo równo w rzędzie. W oddali most. Rzeką płynie barka z kilkoma osobami. W górnej części zdjęcia, na jego całej długości, gęste korony drzew rozpościerające się nad rzeką.

R1XeltG0RA6K4

Na ilustracji dwa rzędy statków na wzburzonym morzu. Dwie floty francuska i brytyjska ustawione naprzeciw siebie. Widocznych jest kilkanaście statków - żaglowców. Wszystkie mają podniesione żagle, nad nimi umieszczone flagi. Niebo jest zachmurzone.