Nowy kraj
Przypomnij, co mówi teoria trójpodziału władz według Monteskiusza?
Ustrój „Zbuntowanych Stanów Ameryki” – między federalizmem a jednością
Zręby ustrojowe Stanów Zjednoczonych powstały jeszcze w okresie kolonialnym i w sposób oczywisty czerpały z angielskich tradycji. Po opuszczeniu poszczególnych kolonii przez gubernatorów reprezentujących władzę króla rządy przeszły w ręce lokalnych zgromadzeń parlamentarnych (kongresów).
Jeszcze przed Deklaracją Niepodległości, zapewne w obawie przed anarchizacją życia społecznego, Kongres Kontynentalny wezwał do tworzenia struktur nowej władzy. Zatem stosunkowo szybko - w latach 1776‑1780 - większość już niezależnych stanów uchwaliła konstytucje. Przeważnie robiły to funkcjonujące tam kongresy, co dobitnie świadczyło, że nie doszło do ich kompromitacji i nadal uznawano je za reprezentatywne.
Konstytucje te różniły się w szczegółach, ale ich wspólną cechą było zastosowanie monteskiuszowskiego trójpodziału władzy. Dwuizbowe zgromadzenia parlamentarne wyłaniane w wyborach stanowiły prawo, władzę wykonawczą posiadał gubernator wybierany albo bezpośrednio, albo przez parlamenty. Sądownictwo spoczywało w rękach niezależnych, choć mianowanych na krótkie kadencje sędziów.
Problemy: władze centralne, niewolnictwo, „zdobyczne ziemie”
Dużym problemem było stworzenie rządu centralnego. Z pewnością wynikało to z niezbyt dobrych doświadczeń z Brytyjczykami, a zdawano sobie sprawę, że władza, która nie będzie oddalona o setki kilometrów, z pewnością będzie skuteczniejsza i szybsza w działaniu. Pierwszą namiastką wspólnego rządu był Komitet Trzynastu, który przygotował wspólną konstytucję. W późniejszym czasie skonfederowane stany przyznawały dość ograniczone prerogatywy wspólnemu rządowi pozbawiając go prawa do nakładania podatków, czy prowadzenia polityki handlowej.
Dodatkową bolączką i tak słabych centralnych władz wykonawczych były ciągłe fluktuacje składu osobowego, ponieważ poszczególne stany często wymieniały swoich przedstawicieli. Nie było też stałej siedziby. Pełniąca tę funkcję Filadelfia po 1783 r. zastąpiona została przez Princeton Nowy Jork i inne miejscowości.
Ponadto problemem był kryzys finansowy czy sprawa osadnictwa za Appalachami.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych
Trudności, z jakimi borykało się 13 stanów, wymagały zastąpienia Artykułów Konfederacji nowo napisaną Konstytucją. Podczas prac nad nią ścierały się dwie tendencje. Federaliści, tacy jak Jerzy Waszyngton, Aleksander Hamilton, James Madison, John Jay, chcieli wzmocnić władzę centralną. Natomiast antyfederaliści uważali takie wzmocnienie za szkodliwe. Ostatecznie zwyciężyła pierwsza z koncepcji, choć naczelną zasadą, jaka miała być respektowana, była wzajemna równowaga między poszczególnymi „władzami” – między rządem centralnym a stanowymi, między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Generalnie udało się to osiągnąć i w 1787 r. przyjęto gotowy tekst.
Zachowano trójpodział władzy. Władzę wykonawczą miał sprawować wybierany na czteroletnią kadencję prezydent. Legislatywę (parlament) stanowił dwuizbowy kongres, natomiast władza sądownicza realizowana była przez Sąd Najwyższy.
Konstytucja została ratyfikowana przez poszczególne stany, co początkowo odbywało się stosunkowo szybko i sprawnie – w Delaware, New Jersey i Georgii przez aklamację, w Pensylwanii, Connecticut, Massachusetts, New Hampshire, Marylandzie i Karolinie Południowej większością głosów. Największy sprzeciw napotkała w Wirginii i Nowym Jorku, a więc stanach najludniejszych. Ostatecznie jednak i one przyjęły Konstytucję.
W dwa lata po uchwaleniu konstytucji została ona uzupełniona 10 poprawkami, które zwykło nazywać się Kartą Praw (Bill of Rights) Stanów Zjednoczonych. Zapewniały one swobody i wolności obywatelskie, takie jak: poszanowanie własności prywatnej, wolności wyznania i sumienia, wolność prasy, ochrona oskarżonego w procesie karnym, prawo do zgromadzeń, prawo do posiadania broni.
Przyporządkuj podane instytucje ustrojowe Stanów Zjednoczonych do odpowiedniego typu władzy według Monteskiusza:
Sąd Najwyższy, Prezydent, Kongres, Izba Reprezentantów
| władza ustawodawcza | |
|---|---|
| władza wykonawcza | |
| władza sądownicza |
Prezydent i władza wykonawcza
Władzę wykonawczą w nowym kraju powierzono prezydentowi, który wybierany był w dość skomplikowanym, pośrednim systemie wyborczym. Jego kadencja trwała cztery lata.
Prerogatywy prezydenta były duże zarówno w zakresie polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Tworzył on administrację centralną ze wskazanych przez siebie osób, które mu bezpośrednio podlegały. W zakresie polityki zagranicznej, którą sam kreował, do jego kompetencji należało mianowanie pracowników służb dyplomatycznych, np. ambasadorów. Traktaty międzynarodowe przygotowywała administracja prezydenta. On je akceptował i podpisywał, a Kongres jedynie ratyfikował. Był naczelnym wodzem i zwierzchnikiem sił zbrojnych zarówno w okresie pokoju, jak i wojny.
Posiadał prawo inicjatywy legislacyjnej, a jego znaczenie w tym względzie unaocznia prawo weta w stosunku do uchwał Kongresu, które można było wprawdzie obalić, ale wymagało to 2/3 głosów obu izb.
Miał wreszcie znaczący wpływ na sądownictwo dzięki prawu do mianowania sędziów.
Budynek zaczęto wznosić w 1792 r. Był wielokrotnie przebudowywany. Nazwa „Biały Dom” powstała dopiero w 1901 r.
Legislatywy: centralna i stanowe
Władzę ustawodawczą stanowił dwuizbowy Kongres składający się z Izby Reprezentantów i Senatu. Deputowani wybierani byli co dwa lata w wyborach bezpośrednich z zachowaniem proporcji w stosunku do liczby mieszkańców. Dawało to oczywiście przewagę stanom najludniejszym. W celu zrównoważenia, do senatu każdy ze stanów - niezależnie od wielkości – delegował dwóch członków wybieranych co sześć lat w wyborach pośrednich, tzn. przez parlamenty lokalne.
Zakres kompetencji Kongresu był szeroki: nakładał podatki, miał monopol na emisję pieniądza, w jego gestii leżało zaopatrywanie armii i floty, zawieranie traktatów międzynarodowych. Aby nie dublować kompetencji, prerogatyw tych pozbawione były stanowe organy przedstawicielskie.
Problemem okazało się określanie liczby mandatów, gdyż stany północne uważały, że skoro niewolnicy są pozbawiani praw obywatelskich, nie można ich wliczać do ustalania liczby deputowanych. Protestowały przeciwko temu stany uznające niewolnictwo, chociaż jednocześnie chętnie godziły się, aby nie wliczać niewolników do ustalania liczby podatników. Ostatecznie zawarto kompromis, o którym można byłoby powiedzieć „groteskowy”, gdyby nie chodziło o ludzi. Ustalono mianowicie, że niewolnika należy liczyć jako 3/5 statystycznej osoby.
Sądownictwo
Zgodnie z monteskiuszowskim podziałem władzy amerykańska Konstytucja powierzyła władzę sądowniczą niezależnym organom, na czele których stał Sąd Najwyższy. Sędziów mianował prezydent, ale po nominacji byli oni nieusuwalni aż do śmierci lub ustąpienia z własnej woli, np. z powodu starości, gdy nie czuli się na siłach pełnić dalej urzędu.
Dawało to z jednej strony dużą niezależność, ale przy szczęśliwym zbiegu okoliczności, zapewniało konkretnemu prezydentowi wpływanie na losy kraju nawet po zakończeniu urzędowania (nominował ludzi o preferowanym przez siebie samego światopoglądzie). Sąd Najwyższy stał się w amerykańskim systemie władzy elementem stabilizującym – od początku powstania do dzisiaj urząd przewodniczącego Sądu pełniło zaledwie 17 sędziów, podczas gdy prezydentów było 44.
Głównym zadaniem Sądu było czuwanie nad zgodnością działań prezydenta i Kongresu z Konstytucją. Podlegały mu sądy rejonowe. W 1790 r. prezydent Waszyngton mianował przewodniczącym Sądu Najwyższego Johna Jaya, który pełnił tę funkcję do 1801 r.
Podaj kompetencje wymienionych instytucji ustrojowych Stanów Zjednoczonych:
Izba Reprezentantów, Kongres,
Prezydent,
Sąd Najwyższy
Porównaj portret Jaya z portretem króla Ludwika XIV. Jakie elementy upodabniają je, a czym się one różnią?