Marta Piwińska Słownik literatury polskiej XIX wieku

Romantyzm uważa za wartość samo doświadczenie miłości niezależnie od tego, czy przynosi ono szczęście, czy nieszczęście, a sztuka przedstawia zwłaszcza miłość prowadzącą do zguby. Romantyzm bowiem programowo oddziela miłość od tradycyjnie wiązanych z nią pojęć szczęścia, powodzenia życiowego, realizacji planów „ułożenia sobie życia” i satysfakcji erotycznej. […] Skierowana jest przeciw moralności tradycyjnej, wiążącej uczucie między kobietą a mężczyzną z małżeństwem, i przeciw opartej na naturze, XVIII‑wiecznej libertyńskiej filozofii miłości. Jest „szalona” nie dlatego, że nie liczy się z przeszkodami i rozsądkiem, lecz że stanowi jeden z głównych argumentów w romantycznej polemice z racjonalistyczną filozofią życia. Jest „nieszczęśliwa”, choć wzajemna, prowadzi do katastrofy […]. Jest zwykle platoniczna, choć zmysłowa, „niewinna” i „jedyna” przeciw teorii i praktyce swobody erotycznej XVIII w. Uznana za najwyższe i graniczące z ekstazą religijną doświadczenie, niezwykła i „święta” – przeciwstawia się w ten sposób myśli, która miłość, rozumianą jako erotyczne spełnienie, zrównuje z innymi naturalnymi potrzebami człowieka. Przez filozofię miłości styl romantyczny dowodzi swego indywidualizmu, spirytualizmu, irracjonalizmu.
[…] Temat miłości w romantyzmie nie zawsze musi się łączyć z wątkiem romansowym – co jest jedną z najbardziej oryginalnych i charakterystycznych cech stylu. Podejmowany bywa jako tęsknota do miłości idealnej i doskonałej, której przedmiotem jest postać wymarzona lub utracona. […]
Aby nadać doświadczeniu miłości szczególną intensywność i odmienność od powszechnie znanych uczuć, bohaterowie romantyczni, podobnie jak Werter, programowo podsycają miłosne cierpienia, wybierając kobiety zaręczone z innym lub zamężne. Świadomie zamieniają swe uczucia w „pasję” — w namiętne, wszechogarniające, absolutne przeżycie, które staje się rodzajem ekstatycznego męczeństwa, czymś podobnym do stanów ekstazy religijnej. Programowa platoniczność romansu stanowi subtelnie wyspekulowaną torturę.

j0000000DMB2v23_00000_BIB_002Marta Piwińska, Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Józef Bachórz, Alina Kowalczykowa, Wrocław 1991, s. 546–550: Miłość romantyczna.

Marta Zielińska Opowieść o Gustawie i Maryli, czyli Teatr, życie i literatura

RuSmTCLwaj5KT1

Maryla z Wereszczaków Puttkamerowa Maryla z Wereszczaków Puttkamerowa Źródło: Louis von Schorn, ok. 1819, domena publiczna.

Kiedy w sierpniu zjawił się tam [w Tuhanowiczach – przyp. red.] z Zanemj0000000DMB2v23_000tp004Zanem, ukazały mu się na kształt raju, cudu, w który przestał już wierzyć. Że się spełni. [...] To była miłość od pierwszego wejrzenia. [...]. Obojgu chodziło [...] o dramatyczną, by nie powiedzieć wprost – nieszczęśliwą miłość. Niemożliwą miłość. Pod tym względem dobrali się rzeczywiście doskonale. Każdy ideał ma to do siebie, że jest nieosiągalny, nie da się go sprowadzić na ziemię i wpleść w ziemski porządek rzeczy. [...] Nie groził im ślub, swaty, intercyzy, a potem nudna małżeńska powszedniość. [...] W tych warunkach mogła się właśnie narodzić miłość czysta, romantyczna, bezinteresowna, oderwana od wszelkiej prozy życia. Absolutne, nie skażone niczym porozumienie dwóch bratnich dusz. Jak w teatrze. [...] Gdyby nie było Puttkamera, czy gdyby się wycofał, panna Wereszczakówna mogłaby łatwo stać się „panną W.”. Bo wypadłaby z roli napisanej przez „zbójeckie romansej0000000DMB2v23_000tp005zbójeckie romanse”, a wpadłaby w inną, całkem prozaiczną rolę panny na wydaniu.

j0000000DMB2v23_00000_BIB_004Marta Zielińska, Opowieść o Gustawie i Maryli, czyli Teatr, życie i literatura, Warszawa 1989.

Adam Mickiewicz Do M***

Precz z moich oczu!... posłucham od razu,
Precz z mego serca!... i serce posłucha,
Precz z mej pamięci!... nie tego rozkazu
Moja i twoja pamięć nie posłucha.

Jak cień tym dłuższy, gdy padnie z daleka,
Tym szerzej koło żałobne roztoczy, –
Tak moja postać, im dalej ucieka,
Tym grubszym kirem twą pamięć pomroczy.

Na każdym miejscu i o każdej dobie,
Gdziem z tobą płakał, gdziem się z tobą bawił,
Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie,
Bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił.

Czy zadumana w samotnej komorze
Do arfy zbliżysz nieumyślną rękę,
Przypomnisz sobie: właśnie o tej porze
Śpiewałam jemu tę samę piosenkę.

Czy grając w szachy, gdy pierwszymi ściegi
Śmiertelna złowi króla twego matnia,
Pomyślisz sobie: tak stały szeregi,
Gdy się skończyła nasza gra ostatnia.

Czy to na balu w chwilach odpoczynku
Siędziesz, nim muzyk tańce zapowiedział,
Obaczysz próżne miejsce przy kominku,
Pomyślisz sobie: on tam ze mną siedział.

Czy książkę weźmiesz, gdzie smutnym wyrokiem
Stargane ujrzysz kochanków nadzieje,
Złożywszy książkę z westchnieniem głębokiem,
Pomyślisz sobie: ach! to nasze dzieje...

A jeśli autor po zawiłej probie
Parę miłośną na ostatek złączył,
Zagasisz świecę i pomyślisz sobie:
Czemu nasz romans tak się nie zakończył?...

Wtem błyskawica nocna zamigoce:
Sucha w ogrodzie zaszeleszczy grusza
I puszczyk z jękiem w okno załopoce...
Pomyślisz sobie, że to moja dusza.

Tak w każdym miejscu i o każdej dobie,
Gdziem z tobą płakał, gdziem się z tobą bawił,
Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie,
Bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił.

j0000000DMB2v23_00000_BIB_005Adam Mickiewicz, Do M***, [w:] tegoż, Wybór poezyj, t. 1, oprac. Czesław Zgorzelski, Wrocław 1997, s. 211–213.