Do degradacji środowiska naturalnego w największym stopniu przyczynia się człowiek. Dlatego tak ważne jest prowadzenie działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą, czyli rozwój zrównoważony. Służą temu rozmaite działania człowieka mające na celu ochronę środowiska. Często jednak stajemy przed dylematem – rozwój gospodarczy albo ochrona przyrody. Czy taki dylemat rzeczywiście jest słuszny? Czy nie można rozwijać gospodarki bez szkody dla środowiska?

R1BqhaWTpJObi1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie barwnymi plamami przedstawiono obszary specjalnej ochrony ptaków, specjalne obszary ochrony siedliskowej i obszary chronione w ramach obu dyrektyw (ptasiej i siedliskowej). Obszary te występują na lądzie, jak również w obrębie morza. Najwięcej jest obszarów specjalnej ochrony ptaków, występują głównie nad morzem, w pasie pojezierzy i wzdłuż rzek. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. — Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Już wiesz

jakie są główne formy ochrony przyrody;
czym są walory kulturowe.

Nauczysz się

wykazywać konieczność ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego;
podawać aktualne przykłady różnych sposobów ochrony środowiska w Polsce;
proponować konkretne działania na rzecz ochrony przyrody we własnym regionie.

i4yL6sE2OX_d5e231

1. Dlaczego chronimy przyrodę i jak to robimy?

Degradacja przyrody ma charakter globalny, ponieważ człowiek na całym świecie wykorzystuje bogactwa natury. Robi to na różne sposoby, mniej lub bardziej szkodząc przyrodzie w sposób bezpośredni albo pośredni. Obecnie do największych zagrożeń środowiska naturalnego w skali ogólnoświatowej zaliczają się:

„kwaśne deszcze”„kwaśne deszcze” (opady)„kwaśne deszcze”,
R14l8IvksjoJZ1
Zanieczyszczenia gromadzące się w powietrzu opadają na ziemię i zatruwają żyjące tam organizmy
efekt cieplarnianyefekt cieplarnianyefekt cieplarniany – globalne ocieplenie,
R1O264VUHTbD31
Na ilustracji rysunek i opis na temat efektu cieplarnianego i wynikającego z niego globalnego ocieplenia. Schematycznie przedstawiono elementy wpływające na zwiększenie ilości gazów cieplarnianych: drzewo – niszczenie lasów, zmniejszenie absorpcji dwutlenku węgla z atmosfery, lodówka – związki freonu, kominy – rozwój przemysłu, nadmiar dwutlenku węgla w atmosferze, ciągnik – intensywne rolnictwo, zwiększona emisja tlenków azotu i metanu, wulkan – naturalne źródło gazów cieplarnianych.
Gazy cieplarniane gromadzące się w atmosferze ograniczają oddawanie ciepła przez Ziemię, co skutkuje globalnym ociepleniem
„dziura ozonowa”„dziura ozonowa”„dziura ozonowa”.
R4JA5Cx5dECee1
Zmniejszenie warstwy ozonu w atmosferze sprawia, że do Ziemi dociera więcej szkodliwego promieniowania ultrafioletowego

W Polsce środowisko zanieczyszczane jest głównie przez przemysł, który wytwarza olbrzymie ilości pyłów, gazów, ścieków i odpadów stałych. Ponadto transport drogowy emituje do atmosfery spaliny samochodowe, a z gospodarstw domowych pochodzą śmieci i ścieki komunalne, z niektórych także spaliny z domowych pieców oraz kotłów centralnego ogrzewania. Wszystko to razem oraz inne źródła zanieczyszczeń bardzo niekorzystnie wpływają na stan środowiska naturalnego. Jak łatwo zauważyć, zanieczyszczeń najwięcej jest tam, gdzie mieszka dużo ludzi, zwłaszcza w miastach z silnie rozwiniętym przemysłem.

R98MBktuxzS0H1

Ilustracja pierwsza przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Powierzchnie województw mają kolor błękitny do ciemnoszarego. Nasyceniem kolorów oznaczono emisję gazów w tonach na kilometr kwadratowy (bez dwutlenku węgla) z zakładów szczególnie uciążliwych w poszczególnych województwach w dwa tysiące trzynastym roku. W każdym województwie opisano wartość zanieczyszczenia. Najciemniejszy kolor jest w województwie śląskim – jego nasycenie odpowiada najwyższemu zanieczyszczeniu – pięćdziesiąt siedem i dziewięć dziesiątych tony zanieczyszczeń gazowych na jeden kilometr kwadratowy. W województwach sąsiednich wartości te wahają się od sześciu do ośmiu ton na jeden kilometr kwadratowy. Pozostałe województwa oznaczono kolorem błękitnym – emisja gazów waha się od zero cztery dziesiąte tony na jeden kilometr kwadratowy w województwie warmińsko-mazurskim do czterech ton na jeden kilometr kwadratowy w województwie mazowieckim.Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono poziomy pasek w kolorach od błękitnego do ciemnoszarego i oznaczono na nim wielkość zanieczyszczenia.Kolory błękitne oznaczają niewielką emisję gazów a ciemnoszary wysoką. Ilustracja druga przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Powierzchnie województw mają kolor błękitny do zielonego. Nasyceniem kolorów oznaczono ilość ścieków przemysłowych i komunalnych odprowadzanych do wód i do ziemi w tysiącach metrów sześciennych na kilometr kwadratowy w poszczególnych województwach w dwa tysiące trzynastym roku.W każdym województwie opisano wartość. Najciemniejszy kolor zielony jest w województwie śląskim – jego nasycenie odpowiada najwyższemu odprowadzeniu ścieków – dwadzieścia dziewięć i dziewięć dziesiątych tysiąca metrów sześciennych ścieków na jeden kilometr kwadratowy. W województwie małopolskim wartość ta wynosi siedemnaście i sześć dziesiątych tysiąca metrów sześciennych na jeden kilometr kwadratowy. Pozostałe województwa oznaczono kolorem jaśniejszym – ilości odprowadzanych ścieków wahają się od około dwóch tysięcy metrów sześciennych na jeden kilometr kwadratowy w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim do prawie dziewięciu tysięcy metrów sześciennych ścieków na jeden kilometr kwadratowy w województwie dolnośląskim.Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono poziomy pasek w kolorach od błękitnego do ciemnozielonego i oznaczono na nim wielkość odprowadzanych ścieków. Kolory błękitne oznaczają niewielkie odprowadzanie ścieków, a kolory ciemnozielone – duże. — Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 1

Omów i wyjaśnij zagadnienia przedstawione na mapach powyżej – gdzie i dlaczego właśnie tam występują wartości największe i najmniejsze?

Redukcja zanieczyszczeń prowadzona jest w Polsce na coraz szerszą skalę. Takie są ogólnoświatowe trendy, wymaga tego od nas Unia Europejska, a także jest to po prostu korzystne dla środowiska, czyli dla naszego otoczenia i nas samych. Na mapach poniżej widać jednak pewne niepokojące zjawiska.

niski poziom redukcji zanieczyszczeń gazowych (w tym dwutlenku siarki i tlenków azotu) w województwie śląskim, gdzie emisja tych zanieczyszczeń jest największa;
niski poziom redukcji zanieczyszczeń gazowych w województwie lubuskim i na północnym wschodzie kraju; co prawda emisja gazów jest tam mała, ale na obszarach tych występuje bogactwo dzikiej przyrody, którą należy chronić w szczególny sposób;
mały odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w województwach południowo‑wschodnich, co jest związane z przewagą ludności wiejskiej; mamy tu jeszcze bardzo dużo do zrobienia.

Pozytywnym zjawiskiem jest wysoki poziom redukcji zanieczyszczeń gazowych w województwach dolnośląskim, łódzkim i wielkopolskim, gdzie działają duże elektrownie cieplne opalane węglem brunatnym. Cieszy również najwyższy odsetek ludności korzystającej z kanalizacji w województwach nadmorskich – to skutek szczególnej dbałości o czystość wód naszego morza, do których niegdyś płynęły nieoczyszczone ścieki z wielu rzek i miast wybrzeża.

R8CAt8hP985lK1

Ilustracja po lewej stronie przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Kolorami od seledynowego do niebieskiego przedstawiono jaki procent ludności danego województwa korzystał z oczyszczalni ścieków w dwa tysiące trzynastym roku.W każdym województwie opisano wartość (w procentach). Najciemniejszy kolor niebieski jest w województwach nadmorskich, w województwie dolnośląskim i województwie śląskim. Z oczyszczalni ścieków korzystało tam w dwa tysiące trzynastym roku ponad siedemdziesiąt pięć procent ogółu ludności. Kolorem seledynowym obrazującym najniższe wartości tego zagadnienia oznaczono województwo lubelskie, świętokrzyskie i małopolskie – z oczyszczalni ścieków korzysta tam od pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu procent ogółu ludności.Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono poziomy pasek w kolorach od seledynowego do niebieskiego. Kolory seledynowe (jasne) oznaczają najniższe wartości – niewiele ponad pięćdziesiąt procent ogółu ludności korzysta z oczyszczalni ścieków. Kolory ciemniejsze (niebieskie) oznaczają, że z oczyszczalni ścieków korzysta ponad osiemdziesiąt procent ogółu ludności.Ilustracja po prawej stronie przedstawia mapę Polski z podziałem na województwa. Odcieniami koloru brązowego przedstawiono stopień redukcji zanieczyszczeń gazowych w zakładach szczególnie uciążliwych w poszczególnych województwach w dwa tysiące trzynastym roku.W każdym województwie opisano wartość (w procentach). Najciemniejszy kolor brązowy jest w województwie dolnośląskim –zredukowano tam ponad dziewięćdziesiąt procent zanieczyszczeń emitowanych przez szczególne uciążliwe zakłady przemysłowe. Wysokie wartości zanotowano również w województwie lubelskim, łódzkim, opolskim, wielkopolskim i pomorskim. Redukuje się tam od sześćdziesięciu do osiemdziesięciu procent zanieczyszczeń gazowych.Najjaśniejszym kolorem oznaczono województwo lubuskie– zredukowano tam sześć dziesiątych procenta zanieczyszczeń gazowych.Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Po lewej stronie mapy na dole w legendzie umieszczono poziomy pasek w kolorach od beżowego do brązowego. Kolory najjaśniejsze oznaczają niewielki stopień redukcji zanieczyszczeń gazowych a kolory ciemne – dziewięćdziesięcioprocentowy stopień redukcji zanieczyszczeń gazowych. — Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 2

Korzystając z czterech powyższych map, omów poziom emisji i redukcji zanieczyszczeń w twoim województwie.

Globalne cele ochrony przyrody to:

utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
zachowanie różnorodności biologicznej;
zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów wraz z ich siedliskami, przez utrzymanie lub przywracanie środowiska do właściwego stanu;
ochrona walorów krajobrazowych w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
utrzymanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych, a także zasobów, tworów i składników przyrody;
kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody poprzez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

Globalny wpływ człowieka na środowisko naturalne jest sumą działań wszystkich ludzi, w tym także każdego z nas. Bezpośrednie kontakty z przyrodą mamy niemal codziennie i dlatego tak ważna jest pełna świadomość naszych poczynań oraz ich skutków.

Przykłady negatywnego i pozytywnego wpływu człowieka na środowisko naturalne
DEGRADACJA ŚRODOWISKA NATURALNEGO PRZEZ CZŁOWIEKA	DZIAŁANIA CZŁOWIEKA BEZPOŚREDNIO CHRONIĄCE ŚRODOWISKO
Niszczenie roślinności, w tym lasów, na potrzeby przemysłu, rolnictwa, osadnictwa.	Większe wykorzystanie odpadów, w tym surowców wtórnych. Lepsze zagospodarowanie istniejących terenów rolniczych i osiedlowych.
Zanieczyszczanie powietrza na skutek spalania paliw w przemyśle i gospodarstwach domowych.	Stosowanie urządzeń do redukcji emisji zanieczyszczeń. Wykorzystanie alternatywnych źródeł energii.
Zanieczyszczanie powietrza spalinami samochodowymi i innych środków transportu.	Stosowanie benzyn bezołowiowych i katalizatorów spalin. Wykorzystanie gazu, biopaliw, baterii elektrycznych i słonecznych czy innych źródeł napędu pojazdów.
Zanieczyszczanie wód powierzchniowych ściekami przemysłowymi i komunalnymi (miejskimi).	Budowa oczyszczalni ścieków, zwłaszcza ekologicznych. Racjonalne gospodarowanie wodą.
Zanieczyszczanie gleb i wód wskutek stosowania nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin.	Rozwój rolnictwa ekologicznego, wykorzystującego m.in. nawozy naturalne. Racjonalna gospodarka żywnościowa.
Składowiska odpadów, wysypiska śmieci – „bomby ekologiczne z opóźnionym zapłonem” – zagrażają całej okolicznej przyrodzie.	Segregacja śmieci i powtórne ich wykorzystanie. Budowa przyjaznych środowisku spalarni śmieci. Utylizacja pozostałych odpadów. Rekultywacja wysypisk i składowisk.
Radioaktywne odpady z elektrowni atomowych powodują napromieniowanie organizmów, co zagraża ich życiu i zdrowiu.	Utylizacja odpadów radioaktywnych. Większa ostrożność i dokładniejsze zabezpieczenia przy użytkowaniu substancji promieniotwórczych.

Polecenie 3

Wskaż przykłady negatywnego i pozytywnego wpływu człowieka na środowisko naturalne w twoim najbliższym otoczeniu. Zastanów się, czy występują one we właściwych proporcjach i co można zrobić, by lepiej przestrzegać zasad zrównoważonego rozwojurozwój zrównoważonyzrównoważonego rozwoju.

Oprócz działań indywidualnych, lokalnych, regionalnych ochroną przyrody w Polsce zajmują się władze państwowe. Prowadzą one ogólnokrajową politykę środowiskową, polegającą m.in. na ustanawianiu prawnych form ochrony przyrody. Organem wykonawczym jest tu Ministerstwo Środowiska.

Warto wiedzieć

W Polsce działa wiele pozarządowych organizacji ekologicznych, które skupiają licznych miłośników przyrody, np. Liga Ochrony Przyrody, Fundacja Nasza Ziemia, Polski Klub Ekologiczny, Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian” czy też oddziały organizacji międzynarodowych – WWF (Światowy Fundusz na rzecz Dzikich Zwierząt), Greenpeace.

i4yL6sE2OX_d5e358

2. Prawne formy ochrony przyrody w Polsce

Prawna ochrona przyrody w Polsce realizowana jest głównie w oparciu o Ustawę i4yL6sE2OX_d1010t312 z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. W jej myśl ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody. Ustawa zawiera zasady obejmowania ochroną prawną obszarów i obiektów wartościowych pod względem przyrodniczym oraz unikalnych gatunków organizmów, jakie u nas występują. W Polsce mamy 9 krajowych rodzajów prawnych form ochrony przyrody, m.in. parki narodowepark narodowyparki narodowe i krajobrazowepark krajobrazowykrajobrazowe, rezerwatyrezerwat przyrodyrezerwaty i pomniki przyrodypomnik przyrodypomniki przyrody, ochrona gatunkowaochrona gatunkowaochrona gatunkowa.

Prawne formy ochrony przyrody
Forma ochrony przyrody	Opis formy ochrony przyrody
Park narodowy	dosyć duży obszar (w Polsce powyżej 1 tys. ha) mający szczególnie cenne walory przyrodnicze, niemal całkowicie wolny od ingerencji człowieka; obecnie w Polsce mamy 23 parki narodowe o łącznej powierzchni 317,3 tys. ha (nieco ponad 1% terytorium kraju); około 1/5 tych terenów objęta jest ochroną ścisłą
Park krajobrazowy	duży obszar wartościowy ze względu na krajobraz i przyrodę; jego ochrona prawna nie jest tak ścisła jak w parku narodowym, gdyż dopuszcza się tu działalność człowieka (np. rolniczą), pod warunkiem jednak, że nie niszczy ona środowiska naturalnego; w Polsce są 122 takie parki
Rezerwat przyrody	niewielki obszar wyodrębniony ze względu na ochronę jednego na ogół elementu środowiska – stąd rezerwaty leśne, stepowe, wodne, florystyczne, torfowiskowe, zwierzęce, krajobrazowe i inne; w Polsce w 2014 r. było ich 1478; łącznie mają powierzchnię 168,3 tys. ha, z czego ok. 2% zajmują rezerwaty ścisłe z całkowitym zakazem wstępu
Pomnik przyrody	forma ochrony indywidualnej, odnosząca się do unikatowego (co najmniej na skalę lokalną) obiektu przyrodniczego; wśród ponad 35 tys. polskich pomników przyrody największą grupę stanowią drzewa (80%), a ponadto są nimi też głazy narzutowe, skałki, jaskinie, wodospady
Ochrona gatunkowa	indywidualna forma ochrony obejmująca w Polsce kilkaset gatunków roślin (m.in. cis pospolity, limba, kosodrzewina, brzoza karłowata, skrzyp olbrzymi, długosz królewski, mikołajek nadmorski) i zwierząt (m.in. żubr, kozica, świstak, niedźwiedź brunatny, żółw błotny, żmija zygzakowata); ochrona gatunkowa może być ścisła albo częściowa, która dopuszcza za specjalnym zezwoleniem na przykład zbieranie roślin ziołowych
Obszar krajobrazu chronionego	teren chroniony o największej powierzchni, mogący obejmować nawet całą jednostkę krajobrazową, np. dolinę, kotlinę, płaskowyż, wzgórza; może łączyć ze sobą inne obszary chronione – parki narodowe, parki krajobrazowe; działalność człowieka jest tu ograniczona w niewielkim stopniu; w Polsce obszary te zajmują aż 22,3% powierzchni kraju
Zespół przyrodniczo‑krajobrazowy	fragment krajobrazu naturalnego i przeobrażonego (kulturowego) o cennych walorach widokowych i estetycznych; zespoły te często znajdują się na trasach szlaków turystycznych; mamy ich ponad 220
Stanowisko dokumentacyjne	miejsce mające wartość przede wszystkim naukową i edukacyjną, np. odkrywka skalna, nagromadzenie skamieniałości, profil glebowy; w Polsce jest ich ponad 230
Użytek ekologiczny	odrębny, mały ekosystem (np. oczko wodne, starorzecze, torfowisko, kępa drzew) wewnątrz innego, większego zespołu biosfery; mniejszy od rezerwatu i zazwyczaj nieco mniej od niego cenny; w Polsce jest ich kilka tysięcy

Schematyczny poziom ochrony i powierzchnię (liczbę obiektów) w poszczególnych formach ochrony pokazuje poniższy wykres.

RV4YE5i3nIJjo1

Wykres przedstawiający poziom ochrony i zasięg prawnych form ochrony przyrody w Polsce. wysokiŚcisłyrezerwatprzyrodyOchronagatunkowaPomnikprzyrodyUżytekekologicznyRezerwatprzyrodyParknarodowyPoziomochronyStanowiskodokumentacyjneParkkrajobrazowyniskiZespółprzyrodniczo-krajobrazowyObszarchronionegokrajobrazumałaPowierzchnia(liczba obiektów)duża — Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Oprócz form ochrony ustanawianych przez władze krajowe mamy też w Polsce obszary chronione w ramach międzynarodowych programów ekologicznych:

Natura 2000Natura 2000Natura 2000 – program Unii Europejskiej mający na celu stworzenie wspólnego, europejskiego systemu ochrony środowiska naturalnego. Obejmuje około 1000 obszarów w Polsce (Natura 2000).
Polski Komitet ds. UNESCO Program Man and Biosphere (MAB, Człowiek i Biosfera) – działający od 1971 roku ogólnoświatowy program UNESCO, obejmujący dodatkową ochroną najcenniejsze obszary i obiekty przyrodnicze. Na całym świecie jest ich ponad 600, a w Polsce do programu należy 10 obszarów – m.in. parki narodowe i rezerwaty.
Konwecja Ramsarska – porozumienie zawarte w 1971 roku w irańskim mieście Ramsar, mające na celu objęcie dodatkową ochroną obszarów wodno‑błotnych, a w szczególności żyjące tam ptactwo. W Polsce do konwencji należy 13 obszarów.
RwPprwYtGu7LJ1
lustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano miasta wojewódzkie. Granice województw oznaczono czerwonymi liniami. Opisano państwa sąsiadujące. Na mapie za pomocą barwnych plam pokazano prawne formy ochrony przyrody w Polsce: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i lasy. Występują one na całej powierzchni mapy jednak największe zagęszczenie widać w rejonie pojezierzy, wyżyn, kotlin oraz w górach. Opisano nazwy parków narodowych i rezerwatów. Nazwy miejsc, które są rezerwatami biosfery UNESCO otoczono czerwoną ramką – takich miejsc jest dziesięć i występują na terenie całej Polski. Za pomocą sygnatur przedstawiono rezerwaty przyrody: roślinne, zwierzęce, krajobrazowe, przyrody nieożywionej. Ich największe zagęszczenie jest na terenach parków narodowych i krajobrazowych – najwięcej na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Za pomocą sygnatury niebieskiego ptaka w żółtym kółku przedstawiono obszary objęte Konwencją Ramsarską – obszary ochrony ptactwa wodno-błotnego – takich obszarów jest kilkanaście i występują głównie na Pojezierzu Mazurskim, w Dolinie Baryczy i u ujść rzek. Obszar „Zielonych Płuc Polski” zakreskowano kolorem zielonym, znajduje się on na północnym-wschodzie i sięga do Bugu. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W legendzie z lewej strony mapy objaśniono znaki użyte na mapie.
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 4

Korzystając z mapy powyżej, odczytaj nazwy obszarów chronionych w twoim regionie. Które z nich są najcenniejsze i co szczególnego się w nich znajduje?

Wszystkie obszary i obiekty objęte w Polsce ochroną prawną znaleźć można w Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody. Niektóre z nich przedstawiono poniżej.

ReEjgKu0Hp7EN1

R1TcJniqtPRwi1

R1UBzc5z1CY4p1

R1YmxiRbfd00M1

R1BXyHBgEnUJc1

Rc3FuHSnD8qyW1

R1CgTtE4e7tyu1

R1TCIABCNXLmP1

RjBMoaOJNLprl1

R1EZsf5LcC5l11

R1DSK6eZ3kym91

REAzmirgQdiFv1

RkUU19OQXUwV61

RVK4gYiPdkK3C1

Polecenie 5

Wymień główne formy prawnej ochrony przyrody w Polsce i podaj odpowiednie przykłady.

Polecenie 6

Dowiedz się, które organizacje międzynarodowe i krajowe prowadzą aktualnie akcje na rzecz ochrony przyrody i czego dokładnie te akcje dotyczą. Czy przyłączysz się do którejś z nich? Odpowiedź uzasadnij.

Warto wiedzieć

„Zielone Płuca Polski” to obszar na północnym‑wschodzie naszego kraju, zaliczający się do ostatnich w Europie obszarów o nieskażonej przyrodzie i szczególnych walorach krajoznawczych oraz kulturowych. W 1994 r. Sejm Rzeczpospolitej Polskiej wydał specjalną deklarację, w której zalecił dalsze konsekwentne przestrzeganie zasad ekorozwoju w tym regionie, czyli integracji ochrony środowiska z postępem technicznym i rozwojem gospodarczym.

Ciekawostka

Bobry to pierwsze zwierzęta, które zostały w Polsce objęte ochroną – miało to miejsce już w XI wieku. Spośród roślin najwcześniej, bo od 1423 roku, chronione były cisy. W Henrykowie Lubańskim na Dolnym Śląsku rośnie najstarsze drzewo w Polsce, którym jest właśnie cis liczący sobie około 1200 lat.

i4yL6sE2OX_d5e447

3. Ochrona dziedzictwa kulturowego w Polsce

Do dziedzictwa kulturowego danego obszaru, np. kraju, zaliczają się wszystkie zabytki z różnych dziedzin – budownictwa, sztuki, rzemiosła, techniki, archeologii i in. ZabytkizabytekZabytki to obiekty lub ich części albo zespoły obiektów będące dziełem człowieka i stanowiące świadectwo minionej epoki lub zdarzenia; zachowanie zabytków w jak najlepszym stanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość artystyczną, naukową czy historyczną.
Jest dla nas oczywiste, że zabytków nie wolno niszczyć ani zmieniać. Przetrwały one setki lat i musimy dbać o to, by kolejne pokolenia również mogły je podziwiać. Ze strony władz państwa zajmuje się tym Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Działa ono opierając się m.in. na i4yL6sE2OX_d1010t423.
Podstawową formą ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce jest wpisanie danego obiektu do rejestru zabytków. Zabytki dzielą się na:

nieruchome – budowle lub ich części albo zespoły, np. domy mieszkalne, pałace, kościoły, mosty, wieże, portale, mury obronne, układy urbanistyczne itp.
ruchome – np. dzieła sztuki malarskiej, rzeźbiarskiej, medalierskiej, jubilerskiej, garncarskiej, a także dawne pojazdy, maszyny, uzbrojenie oraz inne obiekty niezwiązane trwale z ziemią;
archeologiczne – obiekty nieruchome lub ruchome będące powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, np. odsłonięte w wykopaliskach ślady dawnych zabudowań, grobów, fortyfikacji.

Najcenniejsze zabytki mogą zostać uznane za Pomniki Historiipomnik historiiPomniki Historii. Status ten nadawany jest przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Pomnik Historii musi posiadać szczególną wartość historyczną, naukową oraz artystyczną i być utrwalony w powszechnej świadomości, a także mieć duże znaczenie dla dziedzictwa kulturowego Polski. Niektóre nasze pomniki historii znalazły się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.
Obszary bogate w obiekty dziedzictwa kulturowego mogą zostać uznane za Parki Kulturowepark kulturowyParki Kulturowe. Są to tereny wyróżniające się w krajobrazie licznymi zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

R1bIlrVpdHP4z1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Obszar Polski przedstawiony jest kolorem żółtym. Granice Polski i granice województw oznaczono szarymi liniami. Opisano państwa sąsiadujące. Na mapie za pomocą czerwonej sygnatury budynku przedstawiono pomniki historii w Polsce, a za pomocą sygnatury składającej się z liter PK na beżowym polu przedstawiono parki kulturowe. Pomników historii jest dużo i są umiejscowione równomiernie w obrębie mapy, ich występowanie pokrywa się z występowaniem miejscowości, najmniej sygnatur jest w rejonie pojezierzy. Pomniki historii opisane są w kolorze czarnym nazwą miejscowości, w której się znajdują i nazwą własną – na przykład: Malbork – Zamek Krzyżacki, Wieliczka – Kopalnia Soli. Obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oznaczono gwiazdką. Parków kultury jest mniej, sygnatury najgęściej występują w centrum Polski, na przykład: Miasto Tkaczy w Zgierzu, Wzgórze Zamkowe w Sieradzu. Nazwy parków kultury opisano kolorem czerwonym. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W legendzie na dole mapy objaśniono znaki użyte na mapie. — Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 7

Z mapy powyżej odczytaj nazwy pomników historii i parków kulturowych, które znajdują się w twoim regionie. Które z nich znasz i co o nich wiesz?
Wskaż na mapie obiekty w Polsce, które dotychczas udało ci się obejrzeć, np. podczas wakacyjnych podróży. Który z nich zrobił na tobie największe wrażenie? Odpowiedź uzasadnij.

Poniżej przedstawionych jest kilka wybranych pomników historii.

R1Nr8hYvr7nmx1

R1JJyTsp0rggg1

RsZ5EAmM7nX3q1

RBKglA4iCDo4U1

R1AEXbWNHuNhM1

RpiODB5Ar9DJq1

R1RH1uj2ghaBz1

i4yL6sE2OX_d5e511

Podsumowanie

Globalne ocieplenie, będące częściowo wynikiem efektu cieplarnianego, a także „dziura ozonowa” i „kwaśne deszcze” to obecnie największe ogólnoświatowe zagrożenia dla środowiska naturalnego.
W Polsce najwięcej zanieczyszczeń wytwarzanych jest w centrum i na południu, zwłaszcza na Górnym Śląsku, gdzie rozwinął się przemysł i mieszka dużo ludzi.
Redukcja zanieczyszczeń prowadzona jest m.in. poprzez oczyszczanie ścieków, zakładanie filtrów na dymiące kominy, stosowanie katalizatorów w samochodach, utylizację odpadów lub ich ponowne wykorzystanie.
Prawne formy ochrony przyrody polegają na objęciu ochroną określonych obszarów, obiektów lub gatunków organizmów żywych. Najważniejsze z nich to parki narodowe i krajobrazowe oraz rezerwaty i pomniki przyrody, a także ochrona gatunkowa.
Polska uczestniczy w międzynarodowych programach ochrony środowiska, takich jak Natura 2000 (UE) czy Man and Biosphere (UNESCO).
W ramach ochrony dziedzictwa kulturowego ochroną i opieką objęte zostały zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne.
Zabytki o największej wartości otrzymały status pomników historii.

Praca domowa

Polecenie 8.1

W Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody odszukaj obszary i obiekty chronione znajdujące się w twoim powiecie. Ze stron bibliography_iLsb51MRkJ_d736t384 pobierz wykaz zabytków nieruchomych dla swojego województwa. Z poniższej galerii wydrukuj mapę swojego województwa i stwórz mapę ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego – oznacz na niej odpowiednimi sygnaturami i opisami wybrane przez ciebie obiekty (obszary) chronione znajdujące się w twoim województwie. Szczególnie uwzględnij obiekty znajdujące się w twoim powiecie. W razie potrzeby użyj oznaczeń cyfrowych lub literowych.

RN98dj5uIKJbY1

Mapy konturowe województw — Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

R15VC2D26727d1

RFd8BzcJ7THnP1

R14YvDLaoly6K1

R1H3llXjlIYFU1

RaOLFf74yomwH1

RnDDzZuI1WAMe1

R9ujLIbTVzyrg1

R1ZJS0BOeaORa1

RqgEc909Y4L771

RKbxGcoxK1Wmh1

R1MppXjGqAjl11

R1M8qmfISpFl11

Rfb700r5RihTX1

R1bu5yddenjnh1

RBVEL4rPgtKnB1

i4yL6sE2OX_d5e887

Słowniczek

„dziura ozonowa”

znaczący ubytek ozonu w górnych warstwach atmosfery, przez co do Ziemi dociera więcej promieniowania ultrafioletowego; nadmiar tego promieniowania niszczy chlorofil w roślinach, wywołuje zmiany klimatyczne, zwiększa zachorowalność na nowotwory i inne choroby; największy ubytek warstwy ozonowej występuje nad obszarami okołobiegunowymi

efekt cieplarniany

zjawisko zachodzące w atmosferze, powodujące naturalny wzrost temperatury Ziemi poprzez zatrzymanie energii słonecznej przez tzw. gazy cieplarniane (para wodna, dwutlenek węgla, metan), które pochłaniają i odbijają energię płynącą z powierzchni Ziemi

„kwaśne deszcze” (opady)

deszcze, śniegi, mgły zawierające w sobie zwiększoną ilość kwasu siarkowego i azotowego; wywierają negatywny wpływ na organizmy, m.in. przyczyniają się do chorób układu oddechowego i odpornościowego, powodują obumieranie lasów, zakwaszają gleby; przyspieszają też korozję różnego rodzaju konstrukcji metalowych, np. dachy zabytków; występują na obszarach, gdzie atmosfera jest narażona na długotrwałą emisję dwutlenku siarki i tlenków azotu, zarówno ze źródeł naturalnych (czynne wulkany), jak również sztucznych (spalanie paliw kopalnych)

Natura 2000

program Unii Europejskiej mający na celu stworzenie wspólnego, europejskiego systemu ochrony środowiska naturalnego; w Polsce obejmuje około 1000 różnych obszarów

obszar krajobrazu chronionego

teren chroniony o dużej powierzchni, mogący obejmować nawet całą jednostkę krajobrazową, np. dolinę, kotlinę, płaskowyż, wzgórza; może łączyć ze sobą inne obszary chronione, np. parki narodowe, parki krajobrazowe; działalność człowieka jest tu ograniczona w niewielkim stopniu; w Polsce 395 takich obszarów zajmuje aż 22,3% powierzchni kraju

ochrona gatunkowa

indywidualna forma ochrony obejmująca w Polsce kilkaset gatunków roślin (m.in. cis pospolity, limba, kosodrzewina, brzoza karłowata, skrzyp olbrzymi, długosz królewski, mikołajek nadmorski) i zwierząt (m.in. żubr, kozica, świstak, niedźwiedź brunatny, żółw błotny, żmija zygzakowata); ochrona gatunkowa może być ścisła albo częściowa, która dopuszcza za specjalnym zezwoleniem np. zbieranie roślin ziołowych

park krajobrazowy

duży obszar, wartościowy ze względu na krajobraz i przyrodę; jego ochrona prawna nie jest tak ścisła jak w parku narodowym, gdyż dopuszcza się tu działalność człowieka (np. rolniczą), pod warunkiem jednak, że nie niszczy ona środowiska naturalnego; w Polsce są 122 takie parki

park kulturowy

obszar wyróżniający się w krajobrazie licznymi zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej

park narodowy

dosyć duży obszar (w Polsce powyżej 1 tys. ha) mający szczególnie cenne walory przyrodnicze, niemal całkowicie wolny od ingerencji człowieka; w Polsce mamy 23 parki narodowe o łącznej powierzchni 317,3 tys. ha (nieco ponad 1% terytorium kraju); około 1/5 tych terenów objęta jest ochroną ścisłą

pomnik historii

status przyznawany przez prezydenta RP zabytkom posiadającym szczególną wartość historyczną, naukową oraz artystyczną i mającym trwałe miejsce w powszechnej świadomości oraz duże znaczenie dla dziedzictwa kulturowego

pomnik przyrody

forma ochrony indywidualnej odnosząca się do unikatowego (co najmniej na skalę lokalną) obiektu przyrodniczego; wśród ponad 36 tys. polskich pomników przyrody największą grupę stanowią drzewa (80%), a ponadto pomnikami są też głazy narzutowe, skałki, jaskinie, wodospady

rezerwat przyrody

niewielki obszar wyodrębniony ze względu na ochronę jednego na ogół elementu środowiska i stąd rezerwaty leśne, stepowe, wodne, florystyczne, torfowiskowe, zwierzęce, krajobrazowe i inne; w Polsce w 2015 r. było ich 1479; łącznie mają powierzchnię 168,3 tys. ha, z czego ~2% zajmują rezerwaty ścisłe z całkowitym zakazem wstępu

rozwój zrównoważony

prowadzenie przez człowieka działalności gospodarczej w harmonii ze środowiskiem naturalnym, tzn. bez nadmiernie negatywnego wpływu na przyrodę, chroniąc jednocześnie wszystko to, co jest możliwe do ochrony

stanowisko dokumentacyjne

miejsce mające wartość przede wszystkim naukową i edukacyjną, np. odkrywka skalna, nagromadzenie skamieniałości, profil glebowy; w Polsce jest ich 171

użytek ekologiczny

odrębny, mały ekosystem (np. oczko wodne, starorzecze, torfowisko, kępa drzew) wewnątrz innego, większego zespołu biosfery; mniejszy od rezerwatu i zazwyczaj nieco mniej od niego cenny; w Polsce jest ich ponad 7 tysięcy

zabytek

obiekt lub jego część albo zespół obiektów będący dziełem człowieka i stanowiący świadectwo minionej epoki lub zdarzenia; zachowanie zabytków w jak najlepszym stanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość artystyczną, naukową czy historyczną

zespół przyrodniczo‑krajobrazowy

fragment krajobrazu naturalnego i przeobrażonego (kulturowego) o cennych walorach widokowych i estetycznych; zespoły te często znajdują się na trasach szlaków turystycznych; mamy ich 287

i4yL6sE2OX_d5e1179

Zadania

Ćwiczenie 1

RZ1b6KNlQWWbp1

Do każdego z wymienionych globalnych zagrożeń środowiska dopasuj opis jego skutków.

efekt cieplarniany, dziura ozonowa, kwaśny deszcz

podniesienie poziomu wód wszechoceanu
przyspieszona korozja
większa zachorowalność na raka