Korzenie nacjonalizmu

Współczesny nacjonalizm zrodził się wraz z rewolucją francuską jednak treść tej ideologii przeszła istotne zmiany w toku XIX wieku. Początkowo przez „naród” Europejczycy rozumieli wspólnotę polityczną zamieszkującą państwo. Celem zwolenników idei narodowej, deklarujących miłość do ojczyzny, mogło być więc dążenie do jej obrony, odzyskania lub do zjednoczenia państwa. Nie zauważano wówczas innych elementów, na przykład etnicznych czy kulturowych, i nie odnoszono się do nich. Pojęcie narodu rozumiano dość wąsko. W monarchiczno‑stanowym porządku, zachwianym pod wpływem rewolucji francuskiej i wydarzeń epoki napoleońskiej, świadomość narodowa cechowała tylko bardziej uświadomioną i wyedukowaną część wspólnot. Warstwy wyższe, w szczególności na wschodzie Europy, nie poczuwały się do jakiejkolwiek jedności z warstwami najniższymi, czyli chłopami i biedotą miejską. Te z kolei traktowały elity z nieufnością.

Ciekawostka

RcTTcJoIAGT0B

Ojczyzna jest wolna. Zwycięstwo! Źródło: Friedrich Wilhelm Meyer, Ojczyzna jest wolna. Zwycięstwo!, 1813, domena publiczna.

Napoleon wyzwolił swoją imperialną polityką nastroje patriotyczne Europejczyków. Szczególnie w Niemczech podczas kampanii antynapoleońskiej zaczęło się upowszechniać myślenie w kategoriach ogólnoniemieckich. Nie wszędzie jednak reakcje były podobne. W Hiszpanii i Rosji walka przeciw Napoleonowi prowadzona była przez jej uczestników w imię lojalności względem monarchii i szacunku dla tradycji, nie wspominając o niechęci do „obcych”.

Wiosna Ludówj0000008UDB3v25_000tp001Wiosna Ludów po raz pierwszy pokazała, że dążenia narodowe mogą pozostawać ze sobą w konflikcie, pomimo wspólnego wroga w postaci konserwatywnych monarchii, co szczególnie wyraźnie uświadomili sobie Niemcy i Polacy. Później na ewolucję ruchu narodowego w Europie istotnie wpłynęło zjednoczenie Włoch i Niemiec, a także powstanie Austro‑Węgier, gdyż utrudniło innym narodom realizację niepodległościowych dążeń.

W Europie II połowy XIX wieku stopniowo zanikał wyrażany przez siły postępowe do połowy stulecia czynnik solidarności i poparcia dla interesów politycznych przedstawicieli innych uciskanych wspólnot narodowych. Coraz częściej uważano, że rywalizacja i konflikty między narodami są odbiciem zasad rządzących naturą, które na polu biologii odkrył Darwinj0000008UDB3v25_000tp002Darwin. Jego teoria wywarła ogromny wpływ na kształtowanie się nacjonalizmu. Stała się uzasadnieniem dla hasła egoizmu narodowego. Nakaz moralny, aby działać w zgodzie z interesem narodowym służył mobilizacji do walki o panowanie nad słabszymi narodami. Walka starych i nowych mocarstw o posiadanie kolonii, a także ścieranie się interesów gospodarczych państw zdawały się potwierdzać teorie nacjonalistów. Chociaż w XIX wieku większość mocarstw europejskich była imperiami wielonarodowymi i wieloetnicznymi, upowszechniał się pogląd, że interesy narodowe są ważniejsze od dynastycznych, a instytucja państwa winna im służyć. Ważnym narzędziem kształtowania postaw narodowych stawały się bezpłatna, obowiązkowa szkoła i armia z powszechnego poboru.

Nowe pojęcie narodu

Schyłek XIX wieku był czasem rozkwitu i zwiększonej popularności ideologii nacjonalistycznych. Wspólnotę narodową zaczęto postrzegać jako całość nadrzędną wobec państwa i jednostki, jednorodną etnicznie, duchowo i kulturowo oraz wyróżniającą się od innych wspólnot odrębnym językiem. Zwracano uwagę również na inne elementy łączące, takie jak „wspólnota krwi”, terytorium, religia i rasa. Istniało wiele ideologii nacjonalistycznych, gdyż każdy z narodów stworzył własną jego odmianę. Miało to wpływ na rozwój nauk historycznych, które odtwarzały i współtworzyły tradycje narodowe.

Za tą ewolucją stały procesy modernizacji społeczno‑gospodarczej (zwłaszcza zniesienie poddaństwa osobistego chłopów) i zanik feudalnych struktur. Równie ważny był postęp demokratyzacji, zrównujący członków wspólnot w prawach i wciągający masy do życia politycznego. Nacjonalizm jako ideologia odpowiadał elitom i jednocześnie był ich dziełem. Stanowił, jak sądzono, antidotum na socjalizm i kształtowanie się ponadnarodowego ruchu robotniczego, dlatego zyskał poparcie zaniepokojonych tym zjawiskiem konserwatystów. Był także ideologią atrakcyjną dla mas, gdyż promował pozytywny (a niekiedy i bezkrytyczny) stosunek do własnej wspólnoty narodowej i podsuwał proste wyjaśnienia skomplikowanych problemów społecznych.

Francuski filozof Ernest Renan (1823–1892) w mowie wygłoszonej w 1882 roku na Sorbonie odniósł się do różnorodnych, współczesnych mu sposobów definiowania narodu, wskazując na ich zalety i wady. Jego wystąpienie było reakcją na politykę II Rzeszy względem mniejszości narodowych. Był on wyrazicielem przekonań środowisk liberalnych.

Rasizm i antysemityzm

Przekonanie o wyższości własnego narodu nad innymi w bardziej radykalnych odmianach ideologii nacjonalistycznej splatało się z poczuciem silnego zagrożenia interesów narodowych. Ewolucję nacjonalizmu w tym właśnie kierunku wzmagały napięcia i konflikty właściwe epoce industrializacji. W takich przypadkach ideologia ta chętnie posiłkowała się argumentami rasowymi. Do ich spopularyzowania przyczyniała się europejska ekspansja kolonialna na inne kontynenty, dostarczająca oczywistych dowodów przewagi technologicznej Zachodu nad ludnością kolorową. Poza tym argumenty rasistowskie próbowano uzasadniać pseudonaukowymi wywodami, co w dobie silnej wiary w postęp i naukę wzmacniało ich wymowę. Tam, gdzie objawiały się napięcia na tle etnicznym, padały one na bardzo podatny grunt. Rasizm nie mieścił się w głównym nurcie europejskiego i amerykańskiego życia ideowego, ale rasowe stereotypy były ówcześnie jedną z ważnych części potocznych wyobrażeń w społeczeństwie europejskim.

Antysemityzm – jako syndrom psychologiczny i system stereotypów – można traktować jako jeden z gatunków rasizmu, charakterystyczny dla Europy XIX wieku. Bywa też jednak przez niektórych badaczy uważany za zjawisko specyficzne na tyle, aby stanowić odrębną kwestię. Niemniej pozostaje faktem, że rozwinął się on i umocnił za sprawą ideologii nacjonalizmu. Odcisnął się także znacząco na życiu politycznym Europy. Wyparł istniejący od dawna antyjudaizm o podłożu religijnym. Mieścił (i mieści) w sobie wiele, często sprzecznych, elementów. Są to: rasistowskie tezy o niższości Żydów i zagrożeniu wynikającym z ich rzekomej odrębności rasowej, mit ogólnoświatowej konspiracji żydowskiej (wsparty popularnym stereotypowym wizerunkiem chciwego i bogatego kapitalisty) oraz równie stereotypowa figura żydowskiego zwolennika socjalizmu/komunizmu, skłonnego do rewolucyjnych działań.

Zamiast podsumowania