Postęp w dziedzinie medycyny i higieny

W XIX wieku doszło do przełomowych zmian w dziedzinie chirurgii. Już w trakcie wojen napoleońskich zaczęto stosować amputacje zranionych kończyn, co chroniło rannych przed zakażeniem całego organizmu. Przemysłowa produkcja nowego wynalazku, jakim było mydło, przyczyniła się do zmniejszenia ryzyka infekcji: około 1870 roku upowszechniło się mycie rąk przed operacją. Zaczęto używać narzędzi chirurgicznych i zaprzestano dotykania ran rękoma. Przełomem okazało się jednak odkrycie, że w powietrzu są wszechobecne drobnoustroje. Stało się to możliwe za sprawą badań, które prowadził francuski chemik Louis Pasteurj0000008VBB3v25_000tp001Louis Pasteur. Nauka zawdzięcza mu przełomowe odkrycie drobnoustrojów odpowiedzialnych za fermentację i rozkład. Pasteur nie poprzestał jednak na rozważaniach teoretycznych, lecz opracował pierwsze w świecie szczepionki przeciwko wściekliźnie, wąglikowi i cholerze. Pierwszym dzieckiem uratowanym dzięki szczepionce był pogryziony przez wściekłego psa 9‑letni chłopiec.

W II połowie XIX — po odkryciach Pasteura — zaczęła się era tworzenia kolejnych szczepionek z osłabionych zarazków, które uodparniały organizm, nie szkodząc mu. Odkrycie bakterii wywołujących gruźlicę i cholerę, dokonane przez niemieckiego lekarza Roberta Kocha (1843–1910), pozwoliło na walkę z epidemiami tych chorób.

Dzięki badaniom Pasteura lekarze zrozumieli, że to właśnie mikroorganizmy są odpowiedzialne za występowanie zapaleń, tężca i gangreny, stanowiących istną plagę w szpitalach na całym świecie. Położyło to podwaliny pod nowe zasady aseptykij0000008VBB3v25_000tp002aseptyki i antyseptykij0000008VBB3v25_000tp003antyseptyki, wynalezionej przez angielskiego chirurga Josepha Listeraj0000008VBB3v25_000tp004Josepha Listera (1827–1912). Rozpowszechnił on zwyczaj rozpylania karboluj0000008VBB3v25_000tp005karbolu w pomieszczeniach szpitalnych i w salach operacyjnych. Później zastąpiono tę metodę odkażaniem narzędzi, bielizny i rękawic.

Za sprawą badań nad fermentacją Pasteur obalił powszechnie uznawaną wówczas teorię samorództwa bakterii, według której miały one samoczynnie powstawać z nieożywionej materii (podobnie myślano o pochodzeniu organizmów niższych, np. myszy, pcheł czy much, które jakoby miały lęgnąć się z brudu). Jej zagorzałym zwolennikiem był niejaki Pouchet, dyrektor Muzeum Akademii Nauk Przyrodniczych w Rouen. Spór między nim a Pasteurem trwał aż cztery lata i przeszedł do historii, najpewniej dlatego, że zainteresował się nim sam cesarz Napoleon III i jego żona, cesarzowa Eugenia. W celu rozstrzygnięcia konfliktu powołano nawet specjalną komisję, która zebrała się w kwietniu 1864 roku, aby wysłuchać racji obu uczonych. Pasteur ostatecznie obalił wspomnianą teorię, udowadniając, że nośnikiem bakterii jest znajdujący się w powietrzu kurz. Dokonał tego, prezentując publiczności wypełnione rosołem butelki o wąskich szyjkach. Dzięki charakterystycznemu kształtowi naczynia zupa pozostawała klarowna, podczas gdy płyn wystawiony na działanie kurzu stawał się niezdatny do jedzenia. Pasteur udowodnił poza tym, że drobnoustroje są wrażliwe na zmiany temperatury, co zaowocowało wynalezieniem przez niego nowej metody konserwacji żywności, zwanej od jego nazwiska pasteryzacją.

W profilaktyce lekarskiej zaczęto stosować stetoskop lekarski (w I połowie XIX wieku) oraz prześwietlenia promieniami X, odkrytymi w 1895 roku przez Wilhelma von Roentgenaj0000008VBB3v25_000tp006Roentgena. Dwa lata później polski lekarz i patologj0000008VBB3v25_000tp007patolog Edmund Biernacki po raz pierwszy zaobserwował związek między szybkością opadania krwinek w osoczu a ogólnym stanem organizmu. Tak zwany odczyn Biernackiego (test OB) pozwolił wykrywać nieprawidłowości w dość prostym badaniu krwi. Każde z tych odkryć i wynalazków zwiększyło szanse na postawienie trafnej diagnozy i skuteczniejszą walkę z chorobami.

W II połowie XIX wieku zmienił się stosunek społeczeństwa do higieny. Zaczęto dostrzegać związek między jej przestrzeganiem a zdrowiem. Powszechne było regularne mycie ciała, sprzątanie i czyszczenie swojego otoczenia. Vincent Priessnitzj0000008VBB3v25_000tp009Vincent Priessnitz wynalazł urządzenie do natrysków wodnych, od jego nazwiska nazwane prysznicem. Woda zaczęto traktować jako środek zdrowotny. Praktyczne zastosowanie odkryć z dziedziny biologii i chemii oraz rozpowszechnianie zaleceń higienicznych — jednym z najważniejszych była kontrola wody pitnej w miastach — doprowadziło na początku XX wieku do wydłużenia ludzkiego życia o blisko 15 lat.

W II połowie XIX wieku bardzo popularne stały się morskie kąpiele. Kąpano się jednak inaczej, niż robimy to dziś.

Przekleństwo cholery: epidemie i ich konsekwencje

Powszechne w XIX wieku choroby, takie jak cholera i tyfus plamisty, dziesiątkowały głównie ludność ubogą. Istniała ścisła zależność między klęskami nieurodzaju i głodu a wzrostem zachorowań na te epidemiczne choroby. Medycyna, mimo imponującego rozwoju diagnostyki i chirurgii, przez długi czas pozostawała wobec nich bezradna. Lekarze nie dysponowali środkami pozwalającymi skutecznie je zwalczać. W omawianym stuleciu skutecznie poradzono sobie jednak z epidemią ospy, która do tego czasu dotykała dzieci ze wszystkich warstw społecznych. Rządy większości państw europejskich wprowadziły w XIX wieku przymus szczepień przeciw ospie.

Ciekawostka

R1CCa8fkrq5gp

Wirus krowiej ospy - rysunek satyryczny Źródło: James Gillray, Wirus krowiej ospy - rysunek satyryczny, 1802, domena publiczna.

Wirus krowiej ospy (krowianki) używany był od początku XIX wieku do szczepień, co budziło opór wielu zachowawczych środowisk. Rysunek satyryczny z epoki to przykład propagandy skierowanej przeciwko akcji szczepienia ospy.

W dawnych epokach w szpitalach rzadko można było spotkać ludzi chorych i lekarzy. Przebywali w nich natomiast nędzarze i żebracy. Dopiero w II połowie XIX wieku szpitale przestały pełnić funkcję schronienia dla ludzi ubogich i zaczęły służyć już tylko ludziom chorym. Zmienił się też ich wygląd. Zaczęto wprowadzać budownictwo pawilonowe, dzięki czemu każda specjalizacja medyczna (np. okulistyka, laryngologia, choroby zakaźne czy chirurgia) zyskiwała odrębny budynek. Ten podział wynikał z chęci powstrzymania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych.

Ciekawostka

Rqvm2UDRpohCp

Operacja Źródło: Henri Gervex, Operacja, II poł. XIX w., domena publiczna.

Na początku XIX wieku wciąż nie znano sposobu na skuteczne znieczulanie pacjentów, więc operacje były dla nich ciężkim przeżyciem. W latach 30. XIX wieku zaczęto stosować „gaz rozweselający” (podtlenek azotu), dopiero jednak odkrycie w 1842 roku usypiających właściwości chloroformu oraz eteru pozwoliło oszczędzić chorym wielu cierpień. Pacjentka uwieczniona przez artystę została znieczulona i nie odczuwa bólu.

Karol Darwin i nowe spojrzenie na człowieka

W 1859 roku brytyjski botanik Karol Darwin (1809–1882) ogłosił swą teorię ewolucji, publikując pracę O powstawaniu gatunków. Była ona wynikiem przemyśleń i obserwacji prowadzonych w latach 30. XIX wieku w trakcie pięcioletniej ekspedycji badawczej na okręcie Beaglej0000008VBB3v25_000tp00ABeagle, wiodącej dookoła świata. Głosiła ona, że poszczególne gatunki w świecie zwierząt rozwijają się wskutek doboru naturalnego, czyli poprzez walkę, z której wychodzą zwycięsko gatunki najsilniejsze i najwartościowsze. Wskutek tak przebiegającego doboru gatunki zmieniają się w wyniku ewolucji swoich cech.

Darwin długo jednak zwlekał z ogłoszeniem swoich odkryć. Współczesnych szokowało podważenie dotychczasowych wyobrażeń o świecie, opartych na prawdach starotestamentowych. Rozpoczęły się spory, które nasiliły się jeszcze bardziej po ukazaniu się kolejnej przełomowej pracy Darwina – O pochodzeniu człowieka i o doborze płciowym (1871), w której włączył on ludzkość w długi proces odkrytej przez siebie ewolucji. Wywodził pochodzenie człowieka od niższych gatunków, od małp człekokształtnych. Dokonania naukowe Darwina zrewolucjonizowały botanikę, biologię i medycynę, a także wywarły ogromny wpływ na nauki społeczne. W 1900 roku teorię ewolucji uzupełniły docenione dopiero po niemal pół wieku badania czeskiego zakonnika Gregora Mendla. Krzyżując odmiany grochu siewnego, ustalił on reguły dziedziczenia, i stworzył teoretyczne podstawy genetyki.

Przeciwko koncepcjom Karola Darwina gwałtownie występowały środowiska religijne żydowskie i chrześcijańskie. Bulwersowała je informacja, że prawdopodobnie „pochodzą od małpy”. Mimo oporu wielu osób darwinizm wywarł ogromny wpływ na europejskie życie umysłowe.

Sigmund Freud i wiktoriańska moralność

Panujące w Wielkiej Brytanii przekonania religijne i surowe zasady moralne w połączeniu z rozwojem cywilizacji naukowo‑technicznej stworzyły podstawy kultury nazwanej (wraz z całą epoką) wiktoriańską od imienia brytyjskiej królowej Wiktorii, która rządziła od schyłku lat 30. aż do początku XX wieku. Jej szczególnym przejawem były zróżnicowane, odrębne dla mężczyzn i kobiet, standardy moralne i obyczajowe. W życiu codziennym ściśle rozdzielano sferę prywatną (życie domowe) od sfery publicznej (pozadomowej) i stosowano całkowicie odrębne modele wychowania dziewcząt i chłopców. Także w wymaganiach względem kobiet i mężczyzn, złączonych związkiem małżeńskim, nie było równowagij0000008VBB3v25_000tp00Brównowagi. Od mężczyzn oczekiwano, że w życiu małżeńskim będą się kierować wstrzemięźliwością seksualną, a w razie konieczności — wizytować domy publiczne. Czcij męża swego, ale przymykaj oko na to, co robi poza domem. Ty pozostań „domowym aniołem” — głosiła niepisana zasada, obowiązująca kobiety. Taka „podwójna moralność” była źródłem wielu problemów psychicznych mężczyzn i kobiet.

Ciekawostka

RyANJP3REJdSr

W salonie przy rue des Moulins Źródło: Henri de Toulouse-Lautrec, W salonie przy rue des Moulins , 1894, olej na płótnie, Musée Toulouse-Lautrec, domena publiczna.

Domy publiczne stały się istotnym elementem pejzażu kapitalistycznego miasta. Między rokiem 1850 a 1900 w europejskich metropoliach gwałtownie wzrosła liczba kobiet oferujących płatne usługi seksualne, które były wówczas wśród mężczyzn bardzo rozpowszechnione. Z wielkim talentem portretował je w swoich pracach Henri de Toulouse‑Lautrecj0000008VBB3v25_000tp00CToulouse‑Lautrec, słynny francuski malarz, który swoimi litografiami wywarł wielki wpływ na rozwój nowoczesnego plakatu. Jak wielu ówczesnych artystów, był on stałym bywalcem paryskiego półświatka.

Pod koniec XIX wieku głośna stała się teoria dotycząca przyczyn chorób psychicznych, której autorem był austriacki psychiatra Sigmund Freudj0000008VBB3v25_000tp00DSigmund Freud (1856–1939). Opierała się ona na założeniu, że człowiek jest przede wszystkim istotą biologiczną, co naraża go na konflikt z kulturą i cywilizacją. Freud opracował metodę, która miała umożliwić leczenie dolegliwości psychicznych pacjentów dzięki odpowiedniej interpretacji treści nieuświadamianych sobie przez nich. W 1900 roku opublikował pierwszą z prac: O marzeniu sennym. Metoda psychoanalizy – jak nazwał swoją teorię – została stworzona do celów terapeutycznych i wkrótce zyskała światowy rozgłos. Kluczowym elementem teorii Freuda było podkreślanie wpływu doświadczeń z dzieciństwa i psychicznych kosztów tłumienia seksualności w sposób zgodny z wymogami ówczesnej obyczajowości. Dzięki Freudowi Europejczycy mogli zmierzyć się z tabuj0000008VBB3v25_000tp00Etabu, jakim była w tej epoce cielesność człowieka. Podstawowe dzieła Freuda przypadły już jednak na kolejną epokę, jaka narodziła się po I wojnie światowej. Jego koncepcje poddano naukowej krytyce.

Moda i demokratyzacja

Rozwój fabrycznej produkcji tkanin i dodatków krawieckich doprowadził w ciągu XIX wieku do znacznego obniżenia kosztów produkcji i cen odzieży, a więc także zwiększenia jej dostępności. Moda, której do niedawna — ze względu na niezwykle wysokie ceny strojów — mogli ulegać jedynie przedstawiciele arystokracji i burżuazji, zaczęła przenikać do świadomości średnich i niższych warstw społecznych. W produkcji ubrań coraz ważniejsze stawały się użyteczność, wygoda i respektowanie wymogów higieny. Jednak tendencja ta dużo szybciej znalazła odzwierciedlenie w kroju i fasonach odzieży męskiej niż kobiecej. Na przełomie XIX i XX wieku powszednie ubrania mężczyzn zostały dostosowane do wymogów życia aktywnego. Różniły się jedynie gatunkiem tkanin i jakością wykonania. W przypadku kobiet nastąpiło to dużo później, gdyż moda kobieca była przeznaczona dla kobiet z wyższych sfer, niepracujących zawodowo. Nie przeszkadzało to warstwom mieszczańskim kopiować te wzory, wygląd „damy” był bowiem najbardziej pożądanym przejawem odpowiedniego statusu społecznego. Dopiero po 1900 roku w sprzedaży pojawiła się gotowa konfekcja, zaczęła się też upowszechniać moda na sportową sylwetkę.

Ciekawostka

ROI5SmUHYU8Bq

Strój dziewczęcy Źródło: Strój dziewczęcy, 1885, domena publiczna.

W XIX wieku upowszechnił się zwyczaj używania bielizny. Sprzyjało temu wprowadzenie szycia maszynowego i zamiana sztywnego materiału na miękką dzianinę.

Lata 70. i 90. XIX wieku

Lata 20. XX wieku

Lata 40. XX wieku

Przełom XX i XXI wieku. Popularna lalka Barbie w wersji tradycyjnej i zmodyfikowanej przez artystę. Nickolay Lamm nadał jej prawdziwe kształty współczesnej nastolatki.
Link do zdjęcia

Ciekawostka

Ra68O8kVd8pc4

Anorektyczka Rysunki z epoki na podstawie dwóch fotografii chorującej na anoreksję pacjentki jednego z najwybitniejszych brytyjskich psychiatrów Williama Gulla. Źródło: William Withey Gull, Anorektyczka, 1873, domena publiczna.

Anoreksję, czyli jadłowstręt psychiczny, diagnozowano już w XIX wieku. Osoby cierpiące na tę chorobę to w większości dziewczęta i kobiety, które odczuwają nieuświadomiony lęk przed identyfikacją z własną płcią, ale dotyka ona także chłopców. Chorzy unikają kontaktu z innymi osobami, zwłaszcza z przeciwną płcią, a także odchudzają się, aby w wyniku diety zachować sylwetkę dziecka.