Liczebnik i zaimek są odmiennymi częściami mowy. Wyróżniają się jednak spośród innych wyrazów odmiennych tym, że dzielą się na kilka typów. Tym samym mają niejednolite wzorce odmiany.
Już wiesz
1) Wyjaśnij, czym różni się zaimek przymiotny od liczebnika zbiorowego.
Liczebniki główne (np. dwa, cztery, dwadzieścia) i zbiorowe (np. dwoje, troje, dwadzieścioro) odmieniają się przez przypadki, ale różnią tym, że liczebniki główne występują w różnych rodzajach w przeciwieństwie do zbiorowych, w których kategoria rodzaju pozostaje niezmienna, np.:
dwóch panów/ dwa samochody/ dwie panie/ dwa okna;
dwoje dzieci, dwoje skrzypiec.
Liczebniki główne
LICZEBNIK GŁÓWNY DWA
Przypadek
UCZNIOWIE
PTAKI
SAMOCHODY
PANIE
OKNA
Mianownik
dw−aj uczniowie
dw−óch uczniów
dw−u uczniów
dw–a ptaki
dw–a samochody
dwi−e panie
dw−a okna
Dopełniacz
dw−óch uczniów
dw−u uczniów
dw−óch ptaków
dw−u ptaków
dw−óch samochodów
dw−u samochodów
dw−óch pań
dw−u pań
dw−óch okien
dw–u okien
Celownik
dw−u uczniom
dw–om uczniom
dw−óm uczniom
dw−u
ptakom
dw–om ptakom
dw−óm ptakom
dw−u
samochodom
dw–om samochodom
dw−óm samochodom
dw−u paniom
dw−om paniom
dw–óm paniom
dw−u oknom
dw−om oknom
dw−óm oknom
Biernik
dw–óch uczniów
dw–a ptaki
dw–a samochody
dwi−e panie
dw−a okna
Narzędnik
dw−oma uczniami
dw–oma ptakami
dw–oma samochodami
dwi–ema paniami dw−oma paniami
dw–oma oknami
Miejscownik
dw−óch uczniach
dw−u uczniach
dw−óch ptakach
dw−u ptakach
dw−óch samochodach
dw−u samochodach
dw−óch paniach
dw−u paniach
dw−óch oknach
dw−u oknach
Ważne!
W niektórych przypadkach liczebnik główny dwa może mieć dwie formy i obydwie są poprawne. Przykładowo zamiast form dwóch, dwom (dwóm) występuje forma dwu, np. Mieszkam w pokoju o dwu oknach. Pomimo tego, że forma ta jest poprawna, jest raczej rzadko używana.
Ćwiczenie 1
Odmień przez przypadki liczebniki: obaj i obydwaj.
R1ZPFkDdHKuOB
Skorzystaj z powyższego wzoru odmiany.
Odmiana obaj
M. obaj
D. obu
C. obu
B. obu
N. oboma
Msc. obu
Odmiana obydwaj
M. obydwaj
D. obydwóch
C. obydwóm
B. obydwóch
N. obydwoma
Msc. obydwóch
Ciekawostka
Formy oba i obydwaj są poprawne, ale jedna z nich – obydwaj – jest rzadziej używana.
Zapamiętaj!
Liczebnik dwa ma formę męskoosobową, np. dwaj chłopcy, dwóch chłopców, dwu chłopców i niemęskoosobową, np. dwu/ dwom/ dwómj0000007WDB3v28_000tp001dwóm dziewczynkom.
LICZEBNIK GŁÓWNY TRZY
Przypadek
UCZNIOWIE
PTAKI
SAMOCHODY
PANIE
OKNA
Mianownik
trz−ej uczniowie
trz−ech uczniów
trz−y ptaki
trz−y samochody
trz−y panie
trz−y okna
Dopełniacz
trz−ech uczniów
trz−ech ptaków
trz−ech samochodów
trz−ech pań
trz−ech okien
Celownik
trz−em uczniom
trz−em ptakom
trz−em samochodom
trz−em paniom
trz−em oknom
Biernik
trz−ech uczniów
trz−y ptaki
trz−y samochody
trz−y panie
trz−y okna
Narzędnik
trz−ema uczniami
trz−ema ptakami
trz−ema samochodami
trz−ema paniami
trz−ema oknami
Miejscownik
trz−ech uczniach
trz−ech ptakach
trz−ech samochodach
trz−ech paniach
trz−ech oknach
LICZEBNIK GŁÓWNY PIĘĆ
Przypadek
UCZNIOWIE
PTAKI
SAMOCHODY
PANIE
OKNA
Mianownik
pięci−u uczniów
pięć−∅ ptaków
pięć−∅ samochodów
pięć−∅ pań
pięć−∅ okien
Dopełniacz
pięci−u uczniów
pięci−u ptaków
pięci−u samochodów
pięci−u pań
pięci−u okien
Celownik
pięci−u uczniom
pięci−u ptakom
pięci−u samochodom
pięci−u paniom
pięci−u oknom
Biernik
pięci−u uczniów
pięć−∅ ptaków
pięć−∅ samochodów
pięć−∅ pań
pięć−∅ okien
Narzędnik
pięci−oma uczniami
pięci−oma ptakami
pięci−oma samochodami
pięci−oma paniami
pięci−oma oknami
Miejscownik
pięci−u uczniach
pięci−u ptakach
pięci−u samochodach
pięci−u paniach
pięci−u oknach
Zapamiętaj!
W odmianie liczebników głównych wielowyrazowych obowiązują m.in. następujące zasady:
odmieniają się wszystkie człony (np. 'Stypendiów nie przyznano tysiącu pięciuset trzydziestu trzem kandydatom');
możemy odmienić tylko dwa ostatnie wyrazy (np. 'Stypendiów nie przyznano tysiąc pięćset trzydziestu trzem kandydatom');
jeśli ostatnim członem takiego liczebnika jest 'jeden', to pozostaje on nieodmienny (np. 'Z trzydziestoma jeden kandydatami przeprowadzono rozmowy kwalifikacyjne').
j0000007WDB3v28_000tp001
te warianty odmiany często związane są z regionalną różnicą w wymowie, np. w rodzaju żeńskim możemy użyć ogólnopolskiej formy 'dwiema stronami', a w regionie krakowskim często słyszymy formę 'dwoma stronami'
j0000007WDB3v28_00000080
Liczebniki i ich odmiana
Liczebniki zbiorowe
Liczebniki zbiorowe odmieniają się tylko przez przypadki i łączą się:
z rzeczownikami występującymi wyłącznie w formach liczby mnogiej (np. dwoje sań, dwoje skrzypiec);
z rzeczownikami nazywającymi istoty niedorosłe, zakończonymi na −ę w mianowniku liczby pojedynczej oraz z rzeczownikiem dzieci (np. troje szczeniąt, czworo dzieci);
z rzeczownikami oznaczającymi zbiór osób różnej płci (np. troje uczniów, czyli trzy osoby, wśród których są dwie uczennice i jeden uczeń lub dwóch uczniów i jedna uczennica);
z niektórymi rzeczownikami w tradycyjnych połączeniach (np. dwoje oczu, dwoje uszu, dwoje rąk, dziesięcioro przykazań).
Liczebnik zbiorowy 'dwoje'/ 'troje'
Przypadek
SZCZENIĘTA
SKRZYPCE
Mianownik
dwoj−e szczeniąt
troj−e szczeniąt
dwoj−e skrzypiec
troj−e skrzypiec
Dopełniacz
dwoj−ga szczeniąt
troj−ga szczeniąt
dwoj−ga skrzypiec
troj−ga skrzypiec
Celownik
dwoj−gu szczeniętom
troj−gu szczeniętom
dwoj−gu skrzypcom
troj−gu skrzypcom
Biernik
dwoj−e szczeniąt
troj−e szczeniąt
dwoj−e skrzypiec
troj−e skrzypiec
Narzędnik
(z) dwojgi−em szczeniąt
(z) trojgi−em szczeniąt
(z) dwojgi−em skrzypiec
(z) trojgi−em skrzypiec
Miejscownik
(o) dwoj−gu szczeniętach
(o) troj−gu szczeniętach
(o) dwoj−gu (o) skrzypcach
troj−gu skrzypcach
Liczebniki zbiorowe wielowyrazowe również podlegają odmianie, która nie jest zbyt skomplikowana.
dwa ostatnie liczebniki lub tylko ostatni liczebnik odmieniają się jak zbiorowe,
pozostałe liczebniki odmieniają się jak główne. Np. mianownikowa postać liczebnika 'tysiąc dwieście dwadzieścia dwoje' lub 'tysiąc dwieście dwadzieścioro dwoje' w dopełniaczu będzie miała formy: 'tysiąca dwustu dwudziestu dwojga' lub 'tysiąca dwustu dwadzieściorga dwojga'. W przypadku wątpliwości dotyczących odmiany takich liczebników warto przypomnieć sobie starą piosenkę o ojcu Wirgiliuszu, który miał dzieci 'sto dwadzieścia troje...'.
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki.
Liczebnik porządkowy 'drugi'
Nazwa
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Rodzaj męskoosobowy
Rodzaj niemęskoosobowy
M.
drug−i
drug−a
drugi−e
drudz−y
drugi−e
D.
drugi−ego
drugi−ej
drugi−ego
drug−ich
drug−ich
C.
drugi−emu
drugi−ej
drugi−emu
drug−im
drug−im
B.
drugi−ego
drug−ą
drugi−e
drug−ich
drugi−e
N.
drug−im
drug−ą
drug−im
drug−imi
drug−imi
Ms.
drug−im
drugi−ej
drug−im
drug−ich
drug−ich
Odmiana liczebników wielowyrazowych porządkowych nie nastręcza większych trudności. Niepoprawne są jednak często słyszane formy typu 'dwutysięczny pierwszy', 'dwutysięczny dwunasty' używane najczęściej w odniesieniu do roku. Jedyne prawidłowe formy powinny brzmieć: 'dwa tysiące pierwszy' i 'dwa tysiące dwunasty'. Od daty narodzenia Chrystusa jeden raz mieliśmy rok 'tysięczny' i jeden raz rok 'dwutysięczny'!
tylko dwa ostatnie wyrazy - tylko one mają postać liczebników porządkowych, wcześniejsze wyrazy mają formę liczebników głównych, np. 'rok tysiąc pięćset dwudziesty piąty', 'w roku tysiąc pięćset dwudziestym piątym';
ostatni wyraz, jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek, np. 'tysiąc osiemset pierwszy';
ostatni wyraz, jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek i jedności, np. 'tysiąc osiemsetny'.
Ze względu na szybkość zapisu bardzo często zapisujemy liczebniki cyframi arabskimi i rzymskimi. Obowiązują tu określone zasady interpunkcyjne.
Zapamiętaj!
Zasady interpunkcji w stosowaniu liczebników:
po liczebnikach głównych nie stawiamy kropki;
po liczebnikach porządkowych zapisanych cyframi arabskimi stawiamy kropkę, wyjątkiem są sytuacje, kiedy: ● cyfry oznaczają godziny, np. 'Właśnie minęła 12 (ale: 12.00), czas na posiłek'; ● podajemy rok, np. 'Było to w 1945 r.'; ● w zapisie daty miesiąc jest podany słownie, np. 'Urodził się 12 października 2002 roku.' albo miesiąc zapisany jest cyfrą rzymską, np. 'Urodził się 12 X 2002 roku.'; ● podajemy stronę, np. 'Otwórzcie podręcznik na stronie 152 i przeczytajcie...';
po liczebnikach porządkowych zapisanych cyframi rzymskimi nie stawiamy kropki. Jedyny poprawny zapis wyrażenia 'lata dziewięćdziesiąte' przy pomocy cyfr to: 'lata 90.'. Przy odczytywaniu miesiąca w dacie zawsze podajemy jego formę w dopełniaczu, np. 'Dziś jest pierwszy czerwca' - tylko taka forma jest poprawna.
Liczebniki ułamkowe
Liczebnik ułamkowy 'pół' nie odmienia się przez przypadki. Liczebnik 'półtora' nie odmienia się przez przypadki, ale ma dwie formy rodzajowe:
żeńską (np. 'półtorej godziny');
męską i nijaką (np. 'półtora kilometra'). Pozostałe liczebniki ułamkowe odmieniają się przez przypadki ('Trzy czwarte uczniów było w klasie', 'Trzech czwartych uczniów nie było w klasie' ).
j0000007WDB3v28_000000CV
Zadaniowo (I)
Ćwiczenie 2
R1TTIvuUXd6Xk1
Ćwiczenie 3
R1F5L8n4rn6N31
Ćwiczenie 4
RbQcz0tWwPUWk1
Ćwiczenie 5
R1NykR1mGDd5t1
Ćwiczenie 6
RfCBqQ9uJ7QZb1
Ćwiczenie 7
RzRM8V8L4ujY91
j0000007WDB3v28_000000DK
Zaimki i ich odmiana
Zaimków używamy przede wszystkim po to, aby zastępować nimi inne wyrazy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki). Poza tym są one bardzo pomocne w spajaniu wypowiedzeń złożonych (np. 'To jest gazeta, którą przeczytałem' – zaimki, które łączą zdania, nazywamy względnymi, brzmią one identycznie jak zaimki pytające: kto?, co?, jaki?, który?, jak?, gdzie?, kiedy?).
Zaimki przymiotne
Zaimki przymiotne odmieniają się jak przymiotniki, a więc przez przypadki, liczby i rodzaje:
Zaimki dzierżawczemój,twój,nasz
Nazwa
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Rodzaj męskoosobowy
Rodzaj niemęskoosobowy
M.
mój twój nasz
moja twoja nasza
moje twoje nasze
moi twoi nasi
moje twoje nasze
D.
mojego twojego naszego
mojej twojej naszej
mojego twojego naszego
moich twoich naszych
C.
mojemu twojemu naszemu
mojej twojej naszej
mojemu twojemu naszemu
moim twoim naszym
B.
mojego/mój twojego/twój naszego/nasz
moją twoją naszą
moje twoje nasze
moich twoich naszych
moje twoje nasze
N.
(z) moim (z) twoim (z) naszym
(z) moją (z) twoją (z) naszą
(z) moim (z) twoim (z) naszym
(z) moimi (z) twoimi (z) naszymi
Ms.
(o) moim (o) twoim (o) naszym
(o) mojej (o) twojej (o) naszej
(o) moim (o) twoim (o) naszym
(o) moich (o) twoich (o) naszych
Zaimki pytające (i względne)
Zaimki pytające (i względne)który,jaki,czyj
Nazwa
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
Przypadek
Rodzaj męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Rodzaj męskoosobowy
Rodzaj niemęskoosobowy
M.
który jaki czyj
która jaka czyja
które jakie czyje
którzy jacy czyi
które jakie czyje
D.
którego jakiego czyjego
której jakiej czyjej
którego jakiego czyjego
których jakich czyich
C.
któremu jakiemu czyjemu
której jakiej czyjej
któremu jakiemu czyjemu
którym jakim czyim
B.
którego/który jakiego/jaki czyjego/czyj
którą jaką czyją
które jakie czyje
których jakich czyich
które jakie czyje
N.
(z) którym (z) jakim (z) czyim
(z) którą (z) jaką (z) czyją
(z) którym (z) jakim (z) czyim
(z) którymi (z) jakimi (z) czyimi
Ms.
(o) którym (o) jakim (o) czyim
(o) której (o) jakiej (o) czyjej
(o) którym (o) jakim (o) czyim
(o) których (o) jakich (o) czyich
Zapamiętaj!
Odmiana zaimków przymiotnych jest łatwa. Jedyny problem stanowi forma biernika liczby pojedynczej zaimka wskazującego ta. Bardzo często słyszy się niepoprawną formę tego zaimka, np. w zdaniu: 'Podaj mi tą książkę' zamiast poprawnej: 'Podaj mi tę książkę'.
Zaimki rzeczowne
Najtrudniejszą odmianę mają zaimki rzeczowne. Zaliczmy do nich:
zaimki przeczące: nikt, nic. Zaimki rzeczowne często mają osobliwe formy fleksyjne – zmieniają się w nich tematy (np. ja – mnie, ty – ciebie). Poza tym występują w formach dłuższych i krótszych, np. tobie – ci, mnie – mi, jego/ niego – go. Przyjrzyjmy się wybranym wzorcom odmiany.
Zaimki osobowe 'ja' i 'my'
Przypadek
Zaimek osobowy „ja”
Zaimek osobowy „my”
M.
ja
my
D.
mnie
nas
C.
mnie/ mi
nam
B.
mnie
nas
N.
(ze) mną
(z) nami
Ms.
(o) mnie
(o) nas
Zaimki osobowe 'ty' i 'wy'
Przypadek
Zaimek osobowy„ty”
Zaimek osobowy„wy”
M.
ty
wy
D.
ciebie/ cię
was
C.
tobie/ ci
wam
B.
ciebie/ cię
was
N.
(z) tobą
(z) wami
Ms.
(o) tobie
(o) was
Zaimek osobowy 'on'
Nazwa
Liczba pojedyncza
Liczba mnoga
Przypadek
Rodza męski
Rodzaj żeński
Rodzaj nijaki
Rodzaj męskoosobowy
Rodzaj niemęskoosobowy
M.
on
ona
ono
oni
one
D.
jego/ niego / go
jej/ niej
jego/ niego / go
ich/ nich
ich/ nich
C.
jemu/ niemu/ mu
jej/ niej
jemu/ niemu
Im
im
B.
jego/ niego/ go
ją/ nią
je/ nie
ich/ nich
je/ nie
N.
(z) nim
(z) nią
(z) nim
(z) nimi
(z) nimi
M.
(o) nim
(o) niej
(o) nim
(o) nich
(o) nich
Niektóre zaimki mają tzw. formy krótsze (np. cię, mu) i dłuższe (np. ciebie, jemu). Co do ich stosowania istnieją pewne zasady.
Zapamiętaj!
Zasady stosowania dłuższych form zaimków:
na początku wypowiedzenia, np. Mnie się to należy;
gdy chcemy szczególnie podkreślić dany zaimek, np. Tylko ciebie kocham;
w przeciwstawieniach, np. Nie jego mam na myśli, a ciebie.
Zaimki rzeczowne 'kto', 'ktoś', 'co', 'coś'
Przypadek
Zaimek rzeczowny „kto”, „ktoś”
Zaimek rzeczowny „co”, „coś”
M.
kto, ktoś
co, coś
D.
kogo, kogoś
czego, czegoś
C.
komu, komuś
czemu, czemuś
B.
kogo, kogoś
co, coś
N.
(z) kim, (z) kimś
(z) czym, (z) czymś
Ms.
(o) kim, (o) kimś
(o) czym, (o) czymś
Zaimek zwrotny 'się'
Przypadek
Zaimek zwrotny „się”
M.
-
D.
siebie, się
C.
sobie
B.
siebie, się
N.
(z) sobą
M.
(o) sobie
Warto pamiętać, że nie każde słowo się, które spotykamy, jest zaimkiem zwrotnym. Się może być:
cząstką dołączoną do czasownika: uśmiecham się, najeść się;
gramatycznym wykładnikiem formy bezosobowej: Tak się pisze, tak się mówi. Zaimek zwrotny nie powinien być umieszczony na końcu zdania (Od wczoraj uczę się, zamiast: Od wczoraj się uczę). Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy zdanie składa się tylko z orzeczenia (Uczę się).
Zaimek zwrotny nie ma formy mianownikowej.
Zaimek zwrotny rozpoznamy m.in. po tym, że w bierniku możemy jego krótszą formę zastąpić formą dłuższą: czesze się = czesze siebie.