Odmiana rzeczownika i przymiotnika
Rzeczownik to odmienna część mowy, która nazywa osoby, rzeczy, zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody, czynności i stany. Odpowiada na pytania: kto?, co?. Odmienia się przez przypadki i liczby, natomiast nie odmienia się przez rodzaje. Każdy rzeczownik ma tylko jeden rodzaj. W zdaniu pełni różne funkcje, m.in.: podmiotu, dopełnienia, przydawki lub orzecznika (część orzeczenia imiennego, wyrażona rzeczownikiem, przymiotnikiem lub przysłówkiem).
Przymiotnik to odmienna część mowy odpowiadająca na pytania: jaki?, jaka?, jakie?. Określa właściwości i cechy. Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W zdaniu pełni głównie funkcję przydawki (jest podrzędny wobec rzeczownika), a także funkcję orzecznika.
Ustal, do jakich części mowy należą wyróżnione wyrazy.
Chorzy mogli wybrać lekarza specjalistę.
Jesteśmy mistrzami w zadawaniu kłopotliwych pytań.
Od rana czekam na moich przyjaciół.
Niebawem rozpoczną się wakacje.
Ustal, do jakich części mowy należą wyróżnione wyrazy.
Niebawem rozpoczną się wakacje (wyróżniony wyraz).
Chorzy (wyróżniony wyraz) mogli wybrać lekarza specjalistę.
Jesteśmy mistrzami (wyróżniony wyraz) w zadawaniu kłopotliwych pytań.
Od rana czekam na moich przyjaciół (wyróżniony wyraz).
Odmiana rzeczowników
Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby (pojedynczą i mnogą). Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją. Rzeczowniki mają też przypisany jeden z trzech rodzajów: męski, żeński i nijaki, zarówno w liczbie pojedynczej, jak i w liczbie mnogiej. Aby określić rodzaj rzeczownika w liczbie mnogiej (l.mn.), należy wziąć pod uwagę jego podstawową formę w mianowniku liczby pojedynczej (l.p.),
np.: sąsiedzi (l.mn.) – sąsiad (l.p.) – (ten) – rodzaj męski;
koleżanki (l.mn.) – koleżanka (l.p.) – (ta) – rodzaj żeński;
dzieci (l.mn.) – dziecko (l.p.) – (to) – rodzaj nijaki.
Przykładowe wzorce odmiany rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego
Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki |
M. | uczeń-∅∅ | żon–a | okn–o | uczni–owie | żon–y | okn–a |
D. | uczni–a | żon–y | okn–a | uczni–ów | żon–∅ | okien–∅ |
C. | uczni–owi | żoni–e | okn–u | uczni–om | żon–om | okn–om |
B. | uczni–a | żon–ę | okn–o | uczni–ów | żon–y | okn–a |
N. | uczni–em | żon–ą | okn–em | uczni–ami | żon–ami | okn–ami |
Ms. | uczni–u | żoni–e | okni–e | uczni–ach | żon–ach | okn–ach |
W. | uczni–u | żon–o | okn–o | uczni–owie | żon–y | okn–a |
Większość rzeczowników podczas odmiany przez przypadki zmienia swoje formy. W takich rzeczownikach można wyodrębnić temat fleksyjny oraz końcówkę fleksyjną. Temat jest częścią wyrazu, która podczas deklinacji raczej nie zmienia się (czasem może zachodzić w nim wymiana głosek zwana obocznością), z kolei końcówka jest zmienna i zależna od przypadka. W powyższej tabeli w odmienionych rzeczownikach oddzielono myślnikami tematy od końcówek. Tam, gdzie rzeczownik nie miał końcówki, zaznaczono zero morfologiczne ∅.
Niektóre rzeczowniki, zwłaszcza obcego pochodzenia, to wyrazy nieodmienne, np.: jury, kakadu, awokado, boa:
'Jury (kto?) oceniło prace uczestników konkursu'. – mianownik;
'Przekazano prace jury'. (komu?) – celownik.
O czym warto pamiętać?
W odmianie rzeczowników pojawia się wiele osobliwości, np.:
rzeczowniki, które nie mają formy liczby mnogiej (np. 'złoto', 'młodzież', 'ryzyko') lub rzeczowniki, które nie mają formy liczby pojedynczej (np. 'drzwi', 'sanie', 'skrzypce');
rzeczowniki, które mają dłuższy lub krótszy temat fleksyjny: 'imię' // 'imienia', 'imieniu'; 'ramię' // 'ramienia', 'ramieniu'; 'źrebię' // źrebięcia // 'źrebięciu';
rzeczowniki, które mają całkowicie zmieniony temat fleksyjny: 'człowiek' (w liczbie pojedynczej) – 'ludzie' (w liczbie mnogiej), 'rok' (w liczbie pojedynczej) – 'lata' (w liczbie mnogiej);
rzeczowniki, które mają niezmienne formy w liczbie pojedynczej, a odmieniają się w liczbie mnogiej – są to wyrazy typu: 'muzeum', 'akwarium', 'technikum';
rzeczowniki typu 'poeta', 'wojewoda', które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, a w liczbie mnogiej jak rzeczowniki rodzaju męskiego;
rzeczowniki typu: 'sędzia', 'hrabia', 'margrabia', które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego lub jak przymiotniki, a w liczbie mnogiej jak rzeczowniki rodzaju męskiego;
rzeczowniki 'ucho', 'oko', które inaczej odmieniają się w znaczeniu ‘narząd słuchu lub wzroku’, a inaczej w znaczeniu ‘ucho torby, oko tłuszczu w rosole’;
nazwy miejscowości typu 'Zakopane', 'Końskie', nazwy województw typu: 'Dolnośląskie', 'Wielkopolskie', 'Mazowieckie', które odmieniają się jak przymiotniki;
rzeczowniki 'przyjaciel', 'nieprzyjaciel', które mają nietypowe formy w liczbie mnogiej;
rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na '–um' ('muzeum', 'liceum', 'akwarium', 'forum') nie zmieniają swych form w liczbie pojedynczej, odmieniają się natomiast przez przypadki w liczbie mnogiej.
Przykładowe wzorce odmiany kłopotliwych rzeczowników
Rzeczowniki typu: MUZEUM, AKWARIUM, FORUM, LICEUM
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | muze–um | muze–a |
D. | muze–um | muze–ów |
C. | muze–um | muze–om |
B. | muze–um | muze–a |
N. | muze–um | muze–ami |
Ms. | muze–um | muze–ach |
W. | muze–um | muze–a |
Rzeczowniki typu WOJEWODA, POETA
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | wojewod–a | wojewod–owie |
D. | wojewod–y | wojewod–ów |
C. | wojewodzi–e | wojewod–om |
B. | wojewod–ę | wojewod–ów |
N. | wojewod–ą | wojewod–ami |
Ms. | wojewodzi–e | wojewod–ach |
W. | wojewod–o | wojewod–owie |
Rzeczowniki OKO i UCHO ‘narządy zmysłów’
Przypadek | Liczba mnoga | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | ocz–y | usz–y |
D. | ocz–u, ocz–ów | usz–u, usz–ów |
C. | ocz–om | usz–om |
B. | ocz–y | usz–y |
N. | ocz–ami, ocz‑yma | usz–ami, usz–yma |
Ms. | ocz–ach | usz–ach |
W. | ocz–y | usz–y |
Rzeczowniki OKO 'tłuszczu w rosole' i UCHO 'uchwyt np. torby'
Przypadek | Liczba mnoga | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | ok–a | uch–a |
D. | ok– ∅ | uch– ∅ |
C. | ok–om | uch–om |
B. | ok–a | uch–a |
N. | ok–ami | uch–ami |
Ms. | ok–ach | uch–ach |
W. | ok–a | uch–a |
Rzeczownik RĘKA
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | ręk–a | ręc–e |
D. | ręk–i | rąk– ∅ |
C. | ręc–e | ręk–om |
B. | ręk–ę | ręc–e |
N. | ręk–ą | ręk–ami, ręk–oma |
Ms. | ręc–e | ręk–ach |
W. | ręk–o | ręc–e |
Rzeczownik SĘDZIA
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | sędzi–a | sędzi–owie |
D. | sędz–i, sędzi–ego | sędzi–ów |
C. | sędz–i, sędzi–emu | sędzi–om |
B. | sędzi–ę, sędzi–ego | sędzi–ów |
N. | sędzi–ą | sędzi–ami |
Ms. | sędz–i | sędzi–ach |
W. | sędzi–o | sędzi–owie |
Rzeczownik PRZYJACIEL
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
---|---|---|
M. | przyjaciel– ∅ | przyjaciel–e |
D. | przyjaciel–a | przyjaciół– ∅ |
C. | przyjaciel–owi | przyjacioł–om |
B. | przyjaciel–a | przyjaciół– ∅ |
N. | przyjaciel–em | przyjaciół–mi |
Ms. | przyjaciel–u | przyjacioł–ach |
W. | przyjaciel–u | przyjaciel–e |
Zadaniowo (I)
Podaj po dwa związki frazeologiczne z rzeczownikami: 'ucho', 'oko', 'ręka', a następnie ułóż z nimi zdania.
Odmiana przymiotników
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. W liczbie pojedynczej mają trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki), a w liczbie mnogiej dwa rodzaje (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Przymiotniki najczęściej są określeniami rzeczowników i w zdaniu dostosowują do nich swoje formy.
Przykładowe wzorce odmiany przymiotników
Przymiotnik DOBRY
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy | |
M. | dobr–y | dobr–a | dobr–e | dobrz–y | dobr–e |
D. | dobr–ego | dobr–ej | dobr–ego | dobr–ych | dobr–ych |
C. | dobr–emu | dobr–ej | dobr–emu | dobr–ym | dobr–ym |
B. | dobr–ego dobr–y | dobr–ą | dobr–e | dobr–ych | dobr–e |
N. | (z) dobr–ym | (z) dobr–ą | (z) dobr–ym | (z) dobr–ymi | (z) dobr–ymi |
Ms. | (o) dobr–ym | (o) dobr–ej | (o) dobr–ym | (o) dobr–ych | (o) dobr–ych |
Przymiotnik TANI
Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
---|---|---|---|---|---|
Rodzaj męski | Rodzaj żeński | Rodzaj nijaki | Rodzaj męskoosobowy | Rodzaj niemęskoosobowy | |
M. | tan–i | tani–a | tani–e | tan–i | tani–e |
D. | tani–ego | tani–ej | tani–ego | tan–ich | tan–ich |
C. | tani–emu | tani–ej | tani–emu | tan–im | tan–im |
B. | tani–ego tan–i | tani–ą | tani–e | tan–ich | tani–e |
N. | (z) tan–im | (z) tani–ą | (z) tan–im | (z) tan–imi | (z) tan–imi |
Ms. | (o) tan–im | (o) tani–ej | (o) tan–im | (o) tan–ich | (o) tan–ich |
Wypisz z podanego tekstu przymiotniki w funkcji przydawki:
Na wycieczce szkolnej uczniowie byli posłuszni. Po ciekawej prelekcji studenci udali się do pobliskiej restauracji. Organizatorzy egzaminu nie byli odpowiedzialni za błędy w testach. Wyprawa w wysokie góry okazała się niebezpieczna. Mimo braku pieniędzy na luksusowe towary byliśmy szczęśliwi. Powieści przygodowe są bardzo ciekawe dla młodych czytelników.
O czym warto pamiętać?
Niektóre przymiotniki obok formy podstawowej mogą mieć krótką formę, np.: wesoły – wesół, zdrowy – zdrów, ciekawy – ciekaw, godny – godzien.
Odmianę przymiotnikową mają także inne części mowy:
liczebniki porządkowe, np. drugi, piąty, ósmy;
zaimki przymiotne, np.: ten – ta – to (liczba pojedyncza) // ci – te (liczba mnoga),
który – która – które (liczba pojedyncza) // którzy – które (liczba mnoga),
ów – owa – owo (liczba pojedyncza) // owi – owe (liczba mnoga),
taki – taka – takie (liczba pojedyncza) // tacy – takie (liczba mnoga),
nasz – nasza – nasze (liczba pojedyncza) // nasi – nasze (liczba mnoga);imiesłowy przymiotnikowe, np.: piszący, piszącego, piszącemu,
zapisany, zapisanego, zapisanemu.
Wskaż końcówkę fleksyjną wyróżnionych form gramatycznych rzeczownika lub przymiotnika. Określ ich przypadek, liczbę oraz rodzaj.
Wybrana forma wyrazowa | Końcówka fleksyjna | Przypadek | Liczba | Rodzaj |
---|---|---|---|---|
Te zapiski są dosyć czytelne. | ||||
W tej restauracji zjemy dobre naleśniki. | ||||
To jest sklep z drogimi artykułami. | ||||
Na kolację przyjdą dawni przyjaciele rodziców. |