Nauka o zdaniu to składnia. Różni się od pozostałych działów gramatyki tym, że scala wszystkie informacje o wyrazach, ich odmianie, formach gramatycznych i sposobach łączenia w jednostki składniowe. Wielbiciele nauk ścisłych często powtarzają, że „matematyka jest królową wszystkich nauk”. Językoznawcy – trochę podobnie i żartobliwie – dodają, że „królową gramatyki jest składnia”.

Opis zdania pojedynczego

Przed ćwiczeniami podsumowującymi opis zdania pojedynczego warto przypomnieć najważniejsze wiadomości ze składni. Może zamiast powtórek kilka rad – jak odczytywać trudne powiązania międzywyrazowe w wypowiedzeniu i jak je obrazować za pomocą wykresów.

Co musimy po kolei uwzględnić w takiej analizie?

• Na wykresie pokazać zależności składniowe (związki składniowe lub szeregi) – oznaczamy je strzałkami, których groty skierowane są do wyrazu nadrzędnego.

• Zapisać pytania, za pomocą których opisujemy, jak wyraz podrzędny określa wyraz nadrzędny.

• Określić części zdania (podmiot, orzeczenie, przydawka, okolicznik, dopełnienie) oraz sposoby ich wyrażania (określić, do jakiej części mowy należy dany wyraz).

• Określić związki składniowe i dobrze określić związek główny podmiotu i orzeczenia.

Spróbujmy – krok po kroku – opisać poniższe zdanie:

Turyści z rejonów nadmorskich chętnie wyjeżdżają latem w góry.

Krok 1.

Odnajdujemy orzeczenie i podmiot. Wiemy już, że orzeczenie jest najważniejszą częścią każdego wypowiedzenia, gdyż od niego zależy, czy utworzymy zdanie lub równoważnik. Od znaczenia i formy gramatycznej orzeczenia zależy również to, jakie wyrazy i w jakich formach będą określały czasownik, a potem rozwijały zdanie.

Dlaczego czasownik jest najważniejszym elementem zdania? Przykładowo, używamy czasownika czytać, aby utworzyć wypowiedź: „ktoś – czyta – coś” (np. Mama czyta książkę), a czasownika brakować, aby powstało zdanie: „komuś – brakuje – czegoś” (np. Pracownikom brakuje czasu). Jaka jest między nimi różnica? W pierwszym zdaniu czasownik czytać łączy się z tradycyjnym podmiotem gramatycznym (jest nim rzeczownik w mianowniku: mama). Zdanie z orzeczeniem brakować może zawierać jedynie podmiot logiczny (zawsze jest nim rzeczownik w dopełniaczu). Jeśli zaś użyjemy orzeczeń typu grzmi, błyska się – nigdy w wypowiedzeniu nie pojawi się podmiot (będzie to zdanie bezpodmiotowe). Wypowiedzeniami bezpodmiotowymi będą również zdania z nieosobowymi formami czasownika, np. Wczoraj rozdano nagrody, Często tak się mówi.

W zdaniu o turystach tym orzeczeniem jest czasownik wyjeżdżać. Możemy do niego dopisać słowa, które oddają schemat myślowy „ktoś – wyjeżdża – dokądś / gdzieś”: turyści – wyjeżdżają. Podmiotem zatem będzie rzeczownik turyści (występuje on w mianowniku, a czasownik w 3. osobie).

Krok 2.

Wyznaczamy części mowy, które rozwijają informacje o orzeczeniu (określają to orzeczenie) oraz rozwijają informacje o podmiocie (określają ten podmiot). Te wyrazy tworzą grupę podmiotu oraz grupę orzeczenia:

RpiZsSqpbbofR1

Zdanie-wykres1

Szukamy części zdania w obu grupach – wydzielamy wyrazy, które tworzą pojedyncze elementy zdania. Pamiętamy, że przyimki oraz spójniki nie są samodzielnymi częściami zdania i łączą się z innymi częściami mowy (rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem, liczebnikiem). Musimy zatem podzielić wypowiedzenie na mniejsze elementy:

(Turyści) (z rejonów) (nadmorskich).........(chętnie) (wyjeżdżają) (latem) (w góry).

Krok 3.

Ustalamy, które wyrazy w obu grupach są wobec siebie nadrzędne, a które podrzędne. Zawsze wskazujemy pytanie przy wyrazie nadrzędnym, a relację tę przedstawiamy graficznie za pomocą strzałek:

Relacje składniowe przedstawiamy na wykresie – analizę rozpoczynamy od orzeczenia i podmiotu:

R13oicUpamjAX1

Relacje składniowe - wykres2 Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.

Krok 4.

Nazywamy składniki (części zdania). Możemy również wskazać, do jakiej części mowy należą i jaką mają formę gramatyczną:

• turyści – PODMIOT GRAMATYCZNY (jest wyrażony przez rzeczownik w mianowniku),

• wyjeżdżają – ORZECZENIE CZASOWNIKOWE (jest wyrażone przez czasownik w 3. osobie),

• z rejonów – PRZYDAWKA (określa rzeczownik i jest wyrażeniem przyimkowym),

• nadmorskich – PRZYDAWKA (określa rzeczownik i jest wyrażona przez przymiotnik),

• w góry – OKOLICZNIK MIEJSCA (jest wyrażeniem przyimkowym i zadajemy pytanie o miejsce),

• latem – OKOLICZNIK CZASU (jest wyrażony przez rzeczownik i zadajemy pytanie o czas),

• chętnie – OKOLICZNIK SPOSOBU (jest wyrażony przez przysłówek i zadajemy pytanie o sposób).

Krok 5.

Nazywamy związki składniowe, które zobrazowaliśmy na wykresie. Przypomnijmy, że między podmiotem a orzeczeniem tworzy się związek główny. Zaznaczamy go na wykresie dwiema strzałkami, ponieważ w rzeczywistości te dwie części zdania wzajemnie się określają pod względem gramatycznym. Podmiot bowiem narzuca zawsze orzeczeniu formę osoby, a orzeczenie narzuca podmiotowi formę przypadka.

Poza związkiem głównym mamy w zdaniu związki: zgody, rządu i przynależności. Zawsze warto przy ich ustalaniu sprawdzić:

• Czy wyraz podrzędny się odmienia?

• Jeśli się odmienia, to czy ma taką samą formę jak wyraz nadrzędny (stąd nazwa „zgoda”)?

• Warto również przypomnieć sobie najważniejsze informacje o wyrazach, które tworzą związki składniowe: przydawki głównie tworzą związek zgody, dopełnienia – rządu, a okoliczniki – związki przynależności.

W opisywanym przez nas zdaniu wyznaczyliśmy już związki składniowe – ale jeszcze ich nie nazwaliśmy. Wiemy już, jakimi są częściami zdania. Powróćmy więc do wszystkich wyrazów – poza podmiotem i orzeczeniem – i uzupełnijmy te informacje:

Analiza zakończona!