Oświecenie to czas pojawienia się wspólnoty kulturowej, nieuznającej granic państwowych: językiem elit była francuszczyzna, czytano Woltera i wystawiano sztuki Moliera, modne stały się ogrody w stylu francuskim itd. Polska należała do krajów, w których oświeceniowe idee były bardzo widoczne, a mimo to polskie oświecenie wyróżnia się na tle innych. Dotyczy to nawet kwestii chronologii tego okresu.

W polskiej bibliotece

R1a1XsnYPSe3l1

W tym warszawskim budynku mieściła się pierwsza polska biblioteka publiczna W tym warszawskim budynku mieściła się pierwsza polska biblioteka publiczna Źródło: 2011, licencja: CC BY 3.0.

W 1747 roku bracia Józef (1702–1774) i Andrzej (1695–1758) Załuscy – arystokraci, mecenasi sztuki i organizatorzy życia intelektualnego – powołali do życia pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie bibliotekę publiczną. Zgromadzili w niej około 400 tysięcy różnojęzycznych druków i niemal 20 tysięcy rękopisów. Biblioteka nie tylko je udostępniała (od pewnego momentu tylko na miejscu, bo sporo dzieł nie zostało zwróconych), ale również opracowywała. Była to więc instytucja naukowa, która katalogowała i opracowywała już posiadane książki i rękopisy, a także inicjowała działalność polegającą na pisaniu kolejnych dzieł (np. historycznych), organizowaniu konkursów literackich oraz wydawaniu utworów ważnych dla polskiej kultury.

R15nPXAt9CyJG1

Pomnik Hugona Kołłątaja w parku Jordana w Krakowie przedstawia popiersie jednego z najważniejszych działaczy Komisji Edukacji Narodowej. Z jej polecenia Kołłątaj zreformował działalność naukowo-dydaktyczną Akademii Krakowskiej. Pomnik Hugona Kołłątaja w parku Jordana w Krakowie przedstawia popiersie jednego z najważniejszych działaczy Komisji Edukacji Narodowej. Z jej polecenia Kołłątaj zreformował działalność naukowo-dydaktyczną Akademii Krakowskiej. Źródło: Skabiczewski, 2011, licencja: CC BY-SA 3.0.

Komisja Edukacji Narodowej to główny polski urząd do spraw szkolnictwa w epoce oświecenia. Można ją nazwać pierwszym w Europie ministerstwem oświaty.

Komisję Edukacji Narodowej powołano w 1773 roku, po rozwiązaniu zakonu jezuitów, który dotąd prowadził najważniejsze szkoły. Celem Komisji było zreformowanie placówek dydaktycznych, zwłaszcza wyższych uczelni i szkół średnich, które miały kształcić człowieka kierującego się ideami oświeceniowymi. Udało się wyraźnie zmienić model nauczania – absolwent nowej szkoły miał być patriotą, sprawnie posługującym się polszczyzną (łacina traciła znaczenie) i znającym najnowsze zdobycze nauki. Komisja Edukacji Narodowej zleciła przygotowanie odpowiednich podręczników. Zajęło się tym powołane w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Reformę rozpoczęto od uczelni: od 1777 roku Hugo Kołłątaj przekształcił Akademię Krakowską w Szkołę Główną Koronną, a w latach 1780–1782 podobnym przemianom poddano Akademię w Wilnie. Komisja Edukacji Narodowej dążyła do tego, by pedagogami były osoby świeckie, znające nowoczesne metody nauczania; kładła nacisk, by kształcenie było wszechstronne i obejmowało retorykę, poetykę, nauki moralne, przyrodoznawstwo, wychowanie fizyczne itd. Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794 roku, ale w dwu ostatnich latach (tj. po konfederacji targowickiej) jej uprawnienia zostały poważnie ograniczone. Mimo to wpływ Komisji Edukacji Narodowej na polskie nauczanie był poważny. Wytyczyła ona kierunek reformowania szkolnictwa jako nowoczesnego, świeckiego i wszechstronnego.

W polskiej gazecie

RBb0jqjg09j3d1

„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” to drugi z ważnych polskich periodyków oświeceniowych.Pierwsza strona czasopisma „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” to drugi z ważnych polskich periodyków oświeceniowych.Pierwsza strona czasopisma Źródło: Adam Naruszewicz, domena publiczna.

„Monitor” to najważniejszy polski periodyk społeczno‑literacki epoki oświecenia. W latach 1765–1785 ukazywał się (z przerwami) dwa razy w tygodniu, w nakładzie ok. 500 egzemplarzy. Powstanie czasopisma zainspirował król Stanisław August Poniatowski, który uznał, że w czasach wyraźnego rozwoju czytelnictwa gazeta może się okazać świetnym sposobem na propagowanie oświeceniowych idei. Wzorcem stało się angielskie pismo „The Spectator”, propagujące żywy kontakt z czytelnikami. Najważniejszy był pierwszy okres istnienia „Monitora” – pisywał do niego nawet król, a redagowaniem całości zajął się przede wszystkim Ignacy Krasicki. Zamieszczane w tym czasopiśmie felietony, listy, reportaże i utwory literackie miały ośmieszyć sarmatyzm i pokazać wzorzec nowoczesnego człowieka, który do świata podchodzi racjonalnie. W późniejszym czasie linia pisma się zmieniała: od mocno radykalnej do bardziej ugodowej i odwrotnie. W ostatnich dwu latach istnienia „Monitor” stał się niemal rewolucyjnym periodykiem, ostro atakującym magnaterię. Przyczyniło się to do jego zamknięcia.

O ile „Monitor” miał charakter społeczny, o tyle „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – przede wszystkim literacki. Tygodnik ukazywał się w latach 1770–1777 w Warszawie. Początkowo kierowali nim reprezentanci zakonu jezuickiego: Jan Chrzciciel Albertrandij0000000D4B1v38_000tp00AJan Chrzciciel Albertrandi i Adam Naruszewicz – oni też dostarczali większości tekstów. Gdy ten drugi został samodzielnym redaktorem, „Zabawy…” zmieniły się z czasopisma nastawionego na umoralnianie oraz propagowanie nauki w nieoficjalny periodyk obozu króla Poniatowskiego. Oprócz Naruszewicza drukowali tam swoje utwory uczestnicy obiadów czwartkowych, np. Ignacy Krasicki (zadebiutował tu jako liryk), Stanisław Trembecki i Franciszek Zabłockij0000000D4B1v38_000tp00BFranciszek Zabłocki. Choć pismo ukazywało się w niewielkim nakładzie (do 500 egzemplarzy), to wyraźnie wpłynęło na kulturę polskiego oświecenia.

W polskim teatrze

Teatr Narodowy powstał w 1765 roku. Był to pierwszy stały teatr w Polsce. Jego założenie zostało zainspirowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Miał on nadzieję, że sztuki grane w języku ojczystym przyczynią się do zreformowania społeczeństwa i propagowania oświeceniowych idei. Pierwsza sztuka grana w Teatrze Narodowym to (dość słaba) komedia Józefa Bielawskiegoj0000000D4B1v38_000tp00CJózefa Bielawskiego pt. Natręci, ośmieszająca przedstawicieli sarmatyzmu ostro krytykowanego przez obóz króla. Szczególne znaczenie dla rozwoju Teatru Narodowego miał okres, w którym funkcję dyrektora pełnił Wojciech Bogusławskij0000000D4B1v38_000tp00DWojciech Bogusławski, utalentowany dramaturg i reżyser, który sprawił, że scena stała się miejscem, gdzie przez odpowiedni dobór repertuaru kształtuje się zaangażowanie społeczne i patriotyzm.

Polska nauka

R17Rh7DQ7KRuJ1

Stanisław Staszic Stanisław Staszic (1755–1826) – jeden z najważniejszych polskich uczonych, w latach 1808–1825 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Źródło: Franciszek Sobolewski, Stanisław Staszic, 1826, olej na płótnie, domena publiczna.

Towarzystwo Przyjaciół Nauk to pierwsze polskie towarzystwo naukowe o zasięgu ogólnokrajowym (choć głównym miejscem działalności była Warszawa), propagujące rozwój różnych dyscyplin wiedzy. W 1800 roku ustalono zasady działania TPN. Jego prezesami byli kolejno: Jan Chrzciciel Albertrandi (1800–1808), Stanisław Staszic (1808–1825) i Julian Ursyn Niemcewicz (1826–1831). W skład TPN wchodzili naukowcy, artyści oraz mecenasi nauki i sztuki wywodzący się z arystokracji. Obecność tych ostatnich była nieodzowna, TPN bowiem nie otrzymywało wsparcia finansowego ze strony zaborców (władz pruskich). Do głównych darczyńców należał Staszic: to on ufundował siedzibę Towarzystwa. Od 1823 roku był nią tzw. Pałac Staszica. TPN dzieliło się na Dział Umiejętności (nauki ścisłe) i Dział Nauk (humanistyka). Za główny cel uznało pielęgnowanie tradycji państwa, które już nie istniało na mapach świata. TPN przyczyniło się m.in. do ustalenia zasad ortografii polskiej, wspierało pisanie dzieł historycznych, wydawało ważne polskie dzieła (w 1824 roku ukazała się Kronika Galla tzw. Anonima), prowadziło gromadzenie książek. Władze zaborcze rozwiązały TPN w 1832 roku. Znaczenie Towarzystwa, poza przyczynieniem się do powstania dzieł naukowych i literackich, polegało na umożliwieniu różnorodnej działalności, która dawała Polakom pozbawionym swego kraju poczucie jedności.

Konstytucja 3 maja

Konstytucja 3 maja to ustawa uchwalona w 1791 roku przez Sejm Wielki. Uznawana jest za pierwszą w Europie, a drugą na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych) ustawę zasadniczą. Powstała w wyniku politycznych walk między dwoma stronnictwami: hetmańskim (konserwatywnym) i patriotycznym (dążącym do reform). Opowiedzenie się króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po stronie patriotów przyczyniło się do uchwalenia konstytucji (notabene złamano wtedy parlamentarne zasady, np. podjęto uchwałę przy obecności tylko około jednej trzeciej posłów). Konstytucja 3 maja łączyła Polskę i Litwę w jeden organizm państwowy, przyczyniła się do ograniczenia praw magnaterii, nadała mieszczanom prawa (np. wolno im było otrzymywać szlachecką nobilitację) i stworzyła okazję do rozwoju miast. Ważną kwestią był podział władzy na ustawodawczą (zniesiono liberum veto i uznano, że decyzje należy podejmować większością głosów), wykonawczą i sądowniczą. Była to ustawa o charakterze niemal rewolucyjnym, mimo że przeprowadzona bez rozlewu krwi. Chociaż Polacy przyjęli ją przychylnie, było też wiele głosów krytycznych – konserwatyści wskazywali np. na bezprawne przyjęcie Konstytucji. O Sejmie Wielkim i uchwaleniu Konstytucji 3 maja powstały dziesiątki utworów; są wśród nich wiersze najważniejszych pisarzy tej epoki (np. Ignacego Krasickiego Pieśń na trzeci dzień maja). Przeważały utwory wychwalające konstytucję, pisane po polsku, po łacinie, a nawet po hebrajsku.