Pan Tadeusz wczoraj i dziś. W kręgu mitów i rekwizytów narodowych
Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszczyzny:
Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny!
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga VII. Rada
W dziejach literatury polskiej można wskazać dzieła wpisujące się w podstawowy kanon lektur nie tylko szkolnych. Adam Mickiewicz wyrażał pragnienie, aby jego „księgi zbłądziły pod strzechy”. Czy w twoim domu znajduje się egzemplarz Pana Tadeusza? Zastanówmy się, na czym polega ideowa i symboliczna aktualność tego tekstu.
1) Obejrzyj film Pan Tadeusz (1999) w reżyserii Andrzeja Wajdy. Podczas oglądania filmu zastanów się, które epizody współtworzą tzw. mit narodowy.
2) Spróbuj sformułować własną definicję mitu narodowego.
3) Wynotuj emblematy, symbole, rekwizyty stanowiące o długim trwaniu tradycji Pana Tadeusza we współczesnej kulturze i obyczajowości.
4) Podaj definicję rekwizytu narodowego.
„Poemat pejzażysty i satyryka”
Poemat Mickiewicza na samym początku nie odniósł sukcesu wydawniczego. Krytycy literaccy różnie i niejednoznacznie odnosili się do tego utworu. Rozczarowanie poczuli również czytelnicy. Brakowało im w poemacie typowych wyznaczników literatury romantycznej: irracjonalizmu, fantastyki, bohatera bajronicznego, nieszczęśliwej miłości, heroicznej śmierci bohatera. Tymczasem w charakterystycznej konwencji (pełnej humoru, komizmu i ironii) autor wyeksponował zalety i wady narodowe, akcentując niską kulturę umysłową bohaterów, ich skłonności do intryg i warcholstwa oraz megalomańskie poczucie wyższości wobec innych. Można powiedzieć, że „rysem wspólnym wszystkich postaci, przemawiających z kart Pana Tadeusza, jest ich pospolitość”. Ostrożny dystans czytelniczy wobec tekstu prezentuje wypowiedź Cypriana Norwida, chociaż doceniał Mickiewiczowskie kreacje pejzaży i komizm, to w liście do Wojciecha Cybulskiego z 9 stycznia 1867 roku napisał: „Pan Tadeusz ulubiony i słynny poemat narodowy polski, w którym jedyną poważną i serio figurą jest kto?... Ż y d (Jankiel). Zresztą: awanturniki, facecjoniści, gawędziarze, pasibrzuchy, którzy jedzą, piją, grzyby zbierają i c z e k a j ą, a ż F r a n c u z i p r z y j d ą z r o b i ć i m o j c z y z n ę … Kobiet w tym arcytworze narodowym dwie: jedna – m e t r e s a p e t e r s b u r s k a, druga – p a n i e n k a p e n s j o n a r k a, i wyrostek bez profilu wyrobionego. Tła mistrzowskie, pejzaże wyższe od RuysdaelaRuysdaela. Oto Pan Tadeusz! Poemat pejzażysty i satyryka”.
Niemniej poemat pisany z perspektywy „wygnańca” (emigranta) można uznać za skarbnicę staroszlacheckiej tradycji kulturowej, kontynuowanej w XIX wieku i ewoluującej do współczesności.
Wskaż związki frazeologiczne i sformułowania, które funkcjonują we współczesnej polszczyźnie, a zadomowiły się w niej dzięki lekturze Pana Tadeusza.
- Kochajmy się!
- Piękna nasza Polska cała…
- Już był w ogródku, już witał się z gąską...
- Hajże na Soplicę!
- Polacy nie gęsi i swój język mają!
- Koncert nad koncertami.
- Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa.
- Poloneza czas zacząć!
- I ja tam byłem, miód i wino piłem, A com widział i słyszał, w księgi zapisałem.
- Był sobie dziad i baba, bardzo starzy oboje.
Opisz okoliczności, w których występują w tekście sformułowania rozpoznane przez ciebie.
Umieść w tabeli zaktualizowane (obecne np. we współczesnej obyczajowości i kulturze publicznej) znaczenia wymienionych pojęć.
zajazd, zaścianek, matecznik, „pospolite ruszenie” szlachty powiatowej w celu rozwiązania sporów sąsiedzkich, osada drobnej szlachty, usytuowana w zakolu dworu szlacheckiego, niedostępne miejsce w puszczy, tajemnicze miejsce genezy wszystkich gatunków zwierząt
| Pojęcie | Znaczenie historyczne | Współczesność |
|---|---|---|
| zajazd | „pospolite ruszenie” szlachty powiatowej w celu rozwiązania sporów sąsiedzkich | |
| zaścianek | osada drobnej szlachty, usytuowana w zakolu dworu szlacheckiego | |
| matecznik | niedostępne miejsce w puszczy, tajemnicze miejsce genezy wszystkich gatunków zwierząt |
Wymień znane ci przedmioty, obiekty, miejsca geograficzne, kojarzące się z fabułą Pana Tadeusza.
Pan Tadeusz Juliusza Słowackiego
Pan TadeuszSam Pan Tadeusz został w armii adiutantem,
Rejent – pisarzem, Sędzia – zboża liwerantem,
Hrabia dowodzi nowych ułanów szwadronem;
Wszystko się pociągnęło za Napoleonem,
Poszło w marsz… W domu smętne wzdychają małżonki –
Pani Tadeuszowa odmawia koronki,
Nowenny, Telimena klnie domową ciszę,
Smętek mgieł – patrzy w okna – wzdycha – listy pisze
Albo z książką francuską idzie w szary kątek
Pod piec – i tonie w smętnych bałwanach pamiątek.
Wojski także niezdolny do rycerskich czynów
Został, dogląda w domu kobiet – i kominów.Tymczasem nadchodziła ta okropna zima,
Twarda – groźna – iskrząca się komet oczyma,
Którą w Litwie przeczuwał wcześnie naród cały;
Miesięczne tęcze całe stawały w kolorach,
Mroźne kameleony przy chatach – oborach. […]
Słowacki napisał te słowa kilka lat po opublikowaniu poematu Mickiewicza (Pan Tadeusz ukazał się - w 1834 roku, a wiersz Słowackiego w 1847 roku). W jakiej tonacji autor postrzega atmosferę Soplicowa?
Omów sposób, w jaki sposób Słowacki ustosunkowuje się do kampanii napoleońskiej. Jak postrzega jej konsekwencje w kontekście monotonii i trybu życia w Soplicowie?
Zły patriota – filisterfilister
Zły patriota --- filisterMotto: […] jak harfy eolskie
Żadne żaby tak pięknie nie grają jak polskie.Stałem długo, stałem jakby gap,
Zapatrzony… w co? – w przydrożne błoto!
Zasłuchany… w co? – w skrzeczenie żab?
Zrozpaczony, żem złym patriotą!Nie odkryłem, aby gorszy głos
Miały żaby niemieckie od polskich,
A na domiar – to filistra los –
Nie słyszałem żadnych harf eolskich!Brzydkie błoto, brzydki żabi skrzek
I najbrzydziej … chyba w mojej duszy!
Świat jest piękny w każdym pyłku swym
Mickiewicza miej oczy i uszy!Leo Belmont, Zły patriota – filister, [w:] tegoż, Rymy i rytmy. Wybór poezyj, t. 1, Warszawa 1900.
Wskaż, do jakich refleksji inspiruje Leo BelmontaLeo Belmonta Mickiewiczowska scena koncertu stawów.
Określ, z jaką postawą (charakterystyczną dla życia obyczajowego drugiej połowy XIX wieku) identyfikuje się postać mówiąca.
Wyjaśnij przesłanie zawarte w apelatywnym zakończeniu: „Mickiewicza miej oczy i uszy!”.
Pan Tadeusz jako „centrum polszczyzny”
Mickiewicz stworzył w poemacie „centrum polszczyzny”, syntetyczny obraz kraju ojczystego, czyli przestrzeni duchowej i materialnej, o której marzy polski emigrant „na paryskim bruku”. Zawarł na jego kartach wyróżniające się (związane zarówno z kulturą szlachecką, jaki z krajobrazem litewskim) symbole i emblematy zakorzenione w kulturze polskiej. Reminiscencje poematu (z którym rywalizował między innymi Juliusz Słowacki w Beniowskim) można znaleźć w wielu wybitnych realizacjach literackich (Latarnik Henryka Sienkiewicza, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Popioły Stefana Żeromskiego), nawiązujących do niego również polemicznie (Trans‑Atlantyk Witolda Gombrowicza). Konsekwencją popularności utworu są również skrzydlate słowaskrzydlate słowa oraz jego współczesne interpretacje w rozmaitych realizacjach artystycznych (malarstwo, grafika, teatr, film itp.).
Przeczytaj wybrane fragmenty głosów krytycznych na temat Pana Tadeusza i zastanów się, czy podzielasz opinię znanych pisarzy i badaczy literatury.
Preteksty
Urodzony Jan DęborógZiemio moja rodzona, Litwo moja święta!
Żółtym piaskiem i drobną trawą przytrzaśnięta,
Niepokaźne na oko dzikie twe zacisze,
Nie tak jak u Auzońców, i Helwetów, słyszę,
Gdzie pola jak raj ziemski, jako świata dziwo,
Gdzie lasy zarastają mirtem i oliwą;
Gdzie góry od Ponarskich wyższe tysiąc razy,
Takie cudne co chwila sławią krajobrazy,
Takie rzeki, kaskady i jeziora tworzą,
Że je Włosi malują i na dziw rozwożą
Po litewskich jarmarkach, gdzie je naród chwyta,
Ty nie dojdziesz tej sławy, Litwo rodowita! […]Dziś dla nas w świecie nieproszonych gości,
W całej przeszłości i w całej przyszłości
Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka:
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie.
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem
Ani zmieniony wypadków strumieniem.
Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,
Te kraje rad bym myślami powitał,
Kraje dzieciństwa – gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Małe i piękne, jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił […].Władysław Syrokomla, Urodzony Jan Dęboróg, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Franciszek Bielak, Wrocław 1970, s. 140.
Przeczytaj fragment gawędy Władysława Syrokomli i powiedz, na czym polega podobieństwo tekstu do Mickiewiczowskiej epopei.
Zadaniowo
Czy jesteśmy spadkobiercami tradycji szlacheckiej zaprezentowanej w Panu Tadeuszu? Rozważ problem, odwołując się do znajomości całego utworu i własnych obserwacji.
Napisz recenzję filmu Andrzeja Wajdy Pan Tadeusz.