„Nazywam się Milijon” – egotyczne przesłanie Konrada
Człowieku! gdybyś wiedział jaka twoja władza!
Kiedy myśl w twojej głowie, jako iskra w chmurze,
Zabłyśnie niewidzialna, obłoki zgromadza
I tworzy deszcz rodzajny lub gromy i burze […].
Adam Mickiewicz, Dziady cz. III**ŹródłoŹródło,** Prolog, w. 143–146
Mickiewiczowski Konrad stał się symbolicznym bohaterem Polaków głównie z uwagi na swoje polityczne intencje. Spróbujmy potraktować go jak jednego z nas i zastanowić się nad psychicznymi możliwościami młodego człowieka, któremu historia dała szansę nadzwyczajnej samorealizacji. Zastanów się, czy w sytuacji ekstremalnego zagrożenia (życia, rodziny, ojczyzny) byłoby cię stać na złożenie ofiary na miarę Konrada? A może dzisiaj ofiara własnego życia nie jest koniecznością?
1) Przeczytaj III cz. Dziadów Adama Mickiewicza.
2) Wyszukaj w Słowniku wyrazów obcych, z jakim zespołem cech charakterologicznych wiąże się postawa egotyzmu.
3) Na podstawie III cz. Dziadów wynotuj informacje na temat Gustawa‑Konrada.
O dziele
Dziady są dramatem Adama Mickiewicza (autor umieścił w podtytule termin Poema), uznanym za arcydzieło narodowe. Utwór powstawał w latach 1820–1832. Pierwsza (nieukończona) jego część opatrzona podtytułem Widowisko nie została ogłoszona drukiem za życia autora. Tak zwane Dziady wileńskie (cz. II i IV połączone balladą Upiór) powstawały w latach 1820–1823 w Wilnie i Kownie i wydane zostały wraz z Grażyną w II tomie Poezyj. Dziady drezdeńskie (cz. III, zakończona Ustępem: Droga do Rosji, Przedmieścia stolicy, Petersburg, Pomnik Piotra Wielkiego, Przegląd wojska, Oleszkiewicz) opublikowano w 1832 roku. Dziady. Widowisko ukazały się w zbiorowym wydaniu Pism Mickiewicza (1860). Kompozycja utworu sprawia wrażenie fragmentarycznej, lecz stanowi konstrukcję zwartą, ukazującą dzieje jednego bohatera (wyrażającego indywidualny światopogląd) na tle wieloznacznej rzeczywistości. Wszystkie partie Dziadów łączy tytułowy ludowy obrzęd (sposób jego ujęcia w każdej części jest inny).
Osoba głównego bohatera spaja wszystkie partie dramatu. W każdej części występuje on jednak w innej postaci. Konrad przechodzi wyraźną ewolucję, podlega przeobrażeniom, które można ułożyć w spójny plan linearny.
W II cz. Dziadów Adam Mickiewicz ukazał ludową wizję życia pozagrobowego. Biesiadę duchów (prezentujących moralny ład świata) w obrzędowej kaplicy w wieczór zaduszny przerywa wyłaniająca się spod ziemi zjawa upiora — żywego trupa, umarłego zamkniętego i cierpiącego w swym ludzkim ciele. Ten zdumiewający bohater w śmiertelnej koszuli i z krwawą pręgą na plecach jest zawieszony między czyśćcem a piekłem. Jako nieproszony gość nie powinien mieć wstępu do przestrzeni usakralizowanej.
W IV cz. Dziadów ponownie tajemniczy bohater (obrzędowa zjawa) przychodzi do chaty greckokatolickiego duchownego, odmawiającego modlitwę za zmarłych. Izbę oświetlają trzy światła, które (według wierzeń wschodniosłowiańskich) torują drogę duszom zmarłych. Ksiądz sceptycznie odnosi się do obrzędów ludowych – wręcz zakazuje podobnych praktyk. Nie rozpoznaje tajemniczego gościa‑upiora (w którym postrzega zbłąkanego szaleńca). W sposób intuicyjny identyfikują go dzieci, którym romantycy przypisywali nadprzyrodzone zdolności jasnowidzenia i przeczuwania problemów metafizycznych. Bohater IV cz. Dziadów (upiór Gustawa) jest uosobieniem romantycznego poety, toczącego spór ze światopoglądem oświeceniowym. Zarzuca filozofii XVIII‑wiecznej próbę narzucania zracjonalizowanego porządku fizyczno‑moralnego. Sugeruje istnienie dynamicznego wszechświata, polemizuje z oświeceniową wizją kosmosu‑zegara, regulowanego przez Boga filozofów — Wielkiego Zegarmistrza. Wierzy, że poznanie naukowe ma swoje granice, a rzeczywistość duchowa i fizyczna łączą się w spójną całość.
W Prologu cz. III pojawia się młody poeta, uwięziony w celi bazyliańskiego klasztoru. Nie jest to już dusza wyrwana z żywego ciała ani upiór – duch, który wstąpił w zmarłego. To żywy człowiek ukazany w konkretnej sytuacji egzystencjalnej. Rozmyślając o odzyskaniu wolności, podlega duchowym transformacjom. Ich symbolicznym aktem jest napis wyryty na ścianie: „Gustavus obiit […] hic natus est Conradus” (Gustaw umarł […] tutaj narodził się Konrad).
Zadania
Połącz pojęcia z ich definicjami.
przecenianie swego znaczenia w świecie, ujmowanie rzeczywistości w sposób skrajnie subiektywny, przesadna miłość własna, przesadne okazywanie emocji, zaklęcie mające przezwyciężyć wpływ groźnych sił nadprzyrodzonych, skłonność do nadmiernej koncentracji uwagi otoczenia na własnej osobie
| egzorcyzm | |
| egotyzm | |
| egocentryzm | |
| egoizm | |
| egzaltacja |
Określ, która z wymienionych niżej cech nie pasuje do postawy Konrada.
- egzorcyzmowanie
- egotyzm
- egzaltacja
- egoizm
- egocentryzm
Wskaż bohatera Dziadów cz. III, który odprawiał egzorcyzmy.
- Tomasz Zan
- Rollisonowa
- Literat IV
- Wysocki
- ks. Piotr
Określ czas wypadków przedstawionych w III cz. Dziadów. Z jakimi wydarzeniami historycznymi się łączą?
Odpowiedz na pytanie, czy uwięzienie Konrada ma związek z osobistymi przeżyciami Adama Mickiewicza.
Przypomnij losy Towarzystwa Filomatów i Filaretów. Jaką rolę w działalności towarzystwa odegrał Nikołaj Nowosilcow?
Opierając się na cytowanych niżej fragmentach III cz. Dziadów, wykonaj polecenia:
Wyjaśnij, na czym polega samotność w rozumieniu Konrada.
Scena II, w. 1–10
Samotność – cóż po ludziach, czym śpiewak dla ludzi?
Gdzie człowiek, co z mej pieśni całą myśl wysłucha,
Obejmie okiem wszystkie promienie jej ducha?
Nieszczęsny, kto dla ludzi głos i język trudzi:
Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie;
Myśl z duszy leci bystro, nim się w słowach złamie,
A słowa myśl pochłoną, niewidzialną rzeką:
Z drżenia ziemi czyż ludzie głąb nurtu docieką;
Gdzie pędzi, czy się domyślą? –
Zastanów się, jaką rolę odgrywa fakt, że bohater jest poetą.
Scena II, w. 11–20
Pieśni ma, tyś jest gwiazdą za granicą świata!
I wzrok ziemski do ciebie wysłany za gońca,
Choć szklanne weźmie skrzydła, ciebie nie dolata,
Tylko o twoję mleczną drogę się uderzy;
Domyśla się, że to słońca,
Lecz ich nie zliczy, nie zmierzy […].
Wyjaśnij, w jakiej funkcji występuje tu poezja Konrada (twórczość romantyka).
Scena II, w. 27‑37
Ja mistrz!
Ja mistrz wyciągam dłonie!
Wyciągam aż w niebiosa i kładę me dłonie
Na gwiazdach jak na szklanych harmoniki kręgach,
To nagłym, to wolnym ruchem
Kręcę gwiazdy moim duchem;
Milijon tonów płynie w tonów milijonie
Każdy ton ja dobyłem, wiem o każdym tonie;
Zgadzam je, dzielę i łączę,
I w tęcze, i w akordy, i we strofy plączę,
Rozlewam je we dźwiękach i w błyskawic wstęgach.
Określ, jakie zdolności przypisuje sobie poeta romantyczny. O czym to świadczy?
Scena II, w. 50–68
Boga, natury godne takie pienie!
Pieśń to wielka, pieśń‑tworzenie;
Taka pieśń jest siła, dzielność,
Taka pieśń jest nieśmiertelność!
Ja czuję nieśmiertelność – nieśmiertelność tworzę,
Cóż ty większego mogłeś zrobić, Boże?
Patrz jak te myśli dobywam sam z siebie,
Wcielam w słowa, one lecą,
Rozsypują się po niebie
Toczą się, grają i świecą;
Już dalekie, czuję jeszcze;
Ich wdziękami się lubuję,
Ich okrągłość dłonią czuję,
Ich ruch myślą odgaduję:
Kocham was, me dzieci wieszcze!
Myśli moje! Gwiazdy moje!
Czucia moje, wichry moje!
W pośrodku was jak ojciec wśród rodziny stoję,
Wy wszystkie moje!
Zastanów się, czy emocjonalne wyznanie indywidualisty dotyczy wyłącznie jego osoby.
Nazwij cztery środki artystycznego wyrazu zastosowane w cytowanym poniżej fragmencie sceny II. Zacytuj je i określ ich funkcję w tej części wyznania Konrada.
Scena II, w. 106–114
Ale ta miłość moja na świecie,
Ta miłość nie na jednym spoczęła człowieku
Jak owad na róży kwiecie;
Nie na jednej rodzinie, nie na jednym wieku.
Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia,
Przycisnąłem tu do łona,
Jak przyjaciel, kochanek, małżonek, jak ojciec;
Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić,
Chcę nim cały świat zadziwić.
Wyjaśnij, skąd poeta czerpie siły do swej nadludzkiej misji.
Scena II, w. 122–130
I Mocy tej nie wziąłem z drzewa edeńskiego,
Z owocu wiadomości złego i dobrego;
Nie z ksiąg, ani z opowiadań,
Ani z rozwiązania zadań,
Ani z czarodziejskich badań;
Jam się twórcą urodził:
Stamtąd przyszły siły moje,
Skąd do ciebie przyszły Twoje
Boś i Ty po nie nie chodził: […]
Wskaż, czego (lub kogo) Konrad potrzebuje, by w pełni zrealizować swe przesłanie.
Przeanalizuj podane wersy sceny II. Z czego wynika przekonanie Konrada o nieśmiertelności? Uzasadnienia poszukaj też w innych scenach dramatu.
Scena II, w. 170–177
Daj mi rząd dusz! – tak gardzę tą martwą budową,
Którą gmin światem zowie i przywykł ją chwalić,
Żem nie próbował dotąd, czyli moje słowo
Nie mogłoby jej wnet zwalić.
Lecz czuję w sobie, że gdybym mą wolę
Ścisnął, natężył i razem wyświecił,
Może bym sto gwiazd zgasił, a drugie sto wzniecił –
Bo jestem nieśmiertelny! […]
Zinterpretuj kulminacyjny fragment Wielkiej Improwizacji i zastanów się nad istotą egotycznego przesłania Konrada. Wyjaśnij, czy jest to postawa charakterystyczna dla bohatera romantycznego w ogóle, czy może zawiera elementy specyficzne dla sytuacji polskiej pod zaborami.
Scena II, w. 260–269
Nazywam się Milijon – bo za milijony
Kocham i cierpię katusze,
Patrzę na ojczyznę biedną,
Jak syn na ojca wplecionego w koło,
Czuję całego cierpienia narodu,
Jak matka czuje w łonie bole swego płodu.
Cierpię, szaleję – a Ty mądrze i wesoło
Zawsze rządzisz,
Zawsze sądzisz,
I mówią, że Ty nie błądzisz!
Prometeizm w Dziadach
Przypomnij mit o Prometeuszu.
Uzupełnij brakujące słowa.
Prometeusz – syn tytana ............ i Temidy – wykradł niebu ............, by przekazać go ludzkości. Wtedy zagniewany Zeus zesłał na ziemię ................ (pierwszą kobietę), a wraz z nią same nieszczęścia. Prometeusza ukarał w ten sposób, że przykuł go do skały na Kaukazie, gdzie ............ wyszarpywał mu wątrobę. Po latach ................ strzałą zabił ............ na polecenie Zeusa, któremu tytan wyjawił tajemnice powierzoną Prometeuszowi przez ..............: że ktokolwiek z bogów lub ludzi będzie miał syna z nereidą Tetydą, ten syn będzie potężniejszy od ojca. Ostateczne wyzwolenie Prometeusza miało nastąpić wówczas, gdy któryś z nieśmiertelnych zrzeknie się dla niego .....................................
postawa poświęcenia jednostki w imię dobra ludzkości lub ważnej idei, wiąże się z buntem przeciwko Bogu i z cierpieniem. Postawa prometejska wielokrotnie była realizowana w literaturze. Można ją znaleźć m.in. w twórczości Adama Mickiewicza, Stefana Żeromskiego czy Jana Kasprowicza.
Prometeizm Konrada został zaakcentowany już przez Anioła Stróża w Prologu, który wskazał „źródło mętne” jako synonim pokrętnych zamiarów i kontrowersyjnych metod bohatera:
Prolog, w. 16–19
Gdy cię noc ukołysała,
Ja nad marzeniem namiętnym
Stałem jak lilija biała,
Schylona nad źródłem mętnym.
Ukoronowaniem galerii romantycznych typów społecznych i wzorów osobowych jest postać i rola wieszcza. W niej znalazł najgłębszą ekspresję romantyczny konflikt jednostki ze światem, bunt i nonkonformizm, ideał „narodowości”, program ocalania indywidualizmu przy jednoczesnym „uspołecznieniu” […]. Mickiewicz narzucił całej epoce tytaniczny wzór poety proroka, kreatora, nowego Prometeusza, przewodnika duchowego narodu.
Zinterpretuj wybrane fragmenty III cz. Dziadów i wykonaj polecenia:
Wyjaśnij, w jaki sposób Mickiewicz wartościuje postawę prometeizmu Konrada.
Prolog, w. 39–44
Tyś przyjmował chłostę Boga
Jak dziki męczarnie wroga,
I dusza twa w niepokoju,
Ale z dumą się budziła,
Jakby z niepamięci zdroju,
Przez noc cała męty piła.
Określ, w jakie szczególne predyspozycje zostaje wyposażony polski Prometeusz.
Prolog, w. 78–83
Mówią, że senne czucie rozkoszy i kaźni
Jest tylko grą wyobraźni;-
Głupi! Zaledwie z wieści wyobraźnię znają!
Bywałem w niej, zmierzyłem lepiej jej przestrzenie
I wiem, że leży za jej granicą – marzenie.
Przebieg dramatu o chrześcijańskim Prometeuszu dowodzi, że Dziady są przezwyciężeniem nowożytnego prometeizmu i przywróceniem starożytnemu mitowi religijnej interpretacji na podobieństwo tej, jaką znajdujemy u AjschylosaAjschylosa. Przełamana została zarówno tendencja bogoburcza prometeizmu Goethego, Byrona i Shelleya, jak i zbyt pochopne stawianie na równi artysty obok Boga‑Stwórcy […]. W micie greckim dystans między tytanem a Zeusem jako antagonistami nie jest tak nieskończenie wielki, jak w systemie pojęć chrześcijańskich dystans między Stwórcą a stworzeniem. Prometeusz nie został stworzony przez Zeusa i należy równie jak Zeus do rzędu istot nadprzyrodzonych i nieśmiertelnych […]. Przenosząc konflikt prometejskich w sferę pojęć chrześcijańskich, Mickiewicz musiał zbliżyć do siebie człowieka i Boga.
Zinterpretuj słowa słynnej pieśni zemsty w kontekście posłannictwa mitycznego Prometeusza:
Scena I, w. 467–468
Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem, i choćby mimo Boga!
Pieśń o zemście wyraża ofiarę buntownika. Rytmiczny tok pieśni nawiązuje do Marsylianki („Niech wraża krew ukoi święty gniew”), a trzykrotne powtórzenie nazwy negatywnego działania, jakim jest zemsta. Stanowi parodię trzykrotnych formuł liturgicznych wznoszonych na chwałę Boga Jedynego w Trójcy i wyraża pochwałę zła, unicestwiającego carski totalitaryzm. Pieśń zemsty kwestionuje chrześcijańskie przykazanie wybaczenia wrogom, dlatego – z punktu widzenia moralności chrześcijańskiej – Konrad wyraża akceptację zła. Apeluje wręcz o czyn kontrowersyjny moralnie. Ksiądz Lwowicz nazwał tę pieśń pogańską, a Kapral – pieśnią szatańską. Zaraz po tej emocjonalnej eksplozji Konrad wznosi się „między proroki”, by „okiem sokolim” objąć przyszłe losy świata. Przeszkodził mu w tym jednak „kruk olbrzymi”, który plącze jego myśli. Walka z krukiem – rozgrywająca się przecież wyłącznie w duszy Konrada – zakończyła się klęską bohatera. Kruk w pismach ojców Kościoła symbolizuje demona lub grzesznika, który pogrążył się w niemoralności i nie chce się nawrócić. Jednakże w Biblii kruk występuje również w roli posłannika Boga i tutaj też przybiera taką postać. W spotkaniu z krukiem Konrad jest skonsternowany. Wyobcowany i osamotniony bohater zrównuje się Bogiem, lecz ludzie nie są w stanie do końca pojąć pieśni geniusza, co wywołuje u niego poczucie dumy graniczącej z samouwielbieniem. Mistyczne zjednoczenie Konrada z narodem polega na tym, że poeta utożsamia się z duchem narodu i jednocześnie duch ten pochłania jego duszę. Ten podwójny cud świadczy o nadprzyrodzonej tożsamości bohatera i narodu. W ten sposób Konrad staje się figurą narodu, ale i naród staje się figurą Konrada. Konrad cierpi, gdyż chciałby, aby jego przesłanie było zrozumiałe dla ludzkości. Skoro pragnie wydać Bogu „krwawszą bitwę, niźli Szatan”, wciela się w rolę Prometeusza, który z miłości do słabych i udręczonych ludzi porwał się na czyn sprzeczny z wolą Zeusa.
I oto staje przed Konradem pytanie stare jak ludzkość sama. Dlaczego ludzie cierpią? Czy ich cierpienia mają jakiś sens, czy są tylko grą przypadku? Czy świat jest porządkiem, czy chaosem? A jeśli jest porządkiem, to dlaczego jest to porządek okrutny? Dlaczego Bóg dopuszcza niesprawiedliwość? Jeżeli jest wszechmocny, mógłby urządzić świat lepiej, mógłby urządzić porządek sprawiedliwy. Jeżeli jest wszechmocny, a dopuszcza zło, widocznie los cierpiących stworzeń jest mu obojętny. Widocznie nie jest chrześcijańskim Bogiem, który ukochał człowieka, lecz tym dalekim obojętnym Bogiem deistów, zimnym mózgowcem, który kiedyś stworzył świat i pozostawił go własnemu losowi. Bogiem, dla którego cierpiąca ludzkość, cierpiący naród to tylko „zawiłe zrównanie rachunku”.
Przemyśl prowokacyjne dylematy Konrada i spróbuj własnymi słowami wyjaśnić przyczynę jego buntu.
III cz. Dziadów pod względem strukturalnym przypomina formę poematu eksponującego wartości metafizyczne, z drugiej strony — konstrukcja bohatera obdarzonego zdolnościami profetycznymi oraz fabuła skoncentrowana wokół niego stanowią o kategorii dramatu. Wymowę ideową utworu zdominowały dwa nurty światopoglądowe, charakterystyczne dla pierwszej połowy XIX wieku: tytanizm (ujawniający się w Wielkiej improwizacji) oraz mesjanizm (występujący głównie w Widzeniu ks. Piotra). W tle toczy się dyskusja o Polsce i Polakach w niewoli.
W Wielkiej improwizacji na plan pierwszy wysuwa się motyw prometeizmu Konrada, wypowiadającego refleksje dotyczące idealnego poety‑kreatora, który porównuje się z Chrystusem‑wybawicielem – cierpi za miliony, jest osamotniony i niezrozumiany przez tłumy. Charakteryzują go skłonność do marzeń, namiętność, duma, buntowniczość, gdyż nie potrafi pogodzić się z narzuconym losem. Popadł w konflikt z Bogiem, odrzuca poznanie naukowe. Jako poeta obdarzony wyobraźnią zdolny jest przekroczyć granicę, poza którą myśl ludzka nie sięga. Prezentuje postawę pogardy dla niezdolnych zrozumieć jego ideały, a jednocześnie dotkliwie odczuwa swoją samotność. Jest indywidualistą zbuntowanym wobec Boga.
Teksty do wyboru
WieszczJam ukochany syn Najwyższego
Jego duch mnie rozpromienia,
W moim ręku berło Jego:
Zmartwychwstania i stworzenia.Mej potężnej woli władzą
Z zapadłych grobowców łona
Od wieków ległe plemiona
U stóp się moich gromadzą.Ja nowe światy w nowe stroję cudy,
Na nich nowe stawiam ludy.
One żyją moim życiem,
Serca ich biją mego serca biciem;
Powstają, walczą, nikną przed mymi oczyma,
Moja dłoń ich losy trzyma,
Samowładnie rządzą niemi,
Ja, syn Boga wybrany, wieszcz Jego na ziemi! […]
A ziemia cała pod stopy moimi!
O złociste wierzchołki pomników jej dumy,
Kał jej z nóg mych obcieram. Osłupiałe tłumy
Gonią za mymi ślady oczyma zlękłymi.Roman Zmorski, Wieszcz, [w:] , Cyganeria Warszawska, oprac. Stefan Kawyn, Wrocław 1967, s. 108.
Przeczytaj fragment wiersza Romana ZmorskiegoRomana Zmorskiego i wykonaj polecenia:
Przyjrzyj się postawie postaci mówiącej i wskaż podobieństwa do Mickiewiczowskiego Konrada.
Wskaż, jakie cele stawia sobie bohater wiersza Romana Zmorskiego.
PrometeuszZakryj swe niebo, Zeusie,
Oparem chmur
I ćwicz się jak pacholę,
Co ścina osty,
Na dębach i gór szczytach!
Tylko mi nie tknij
Mojej ziemi,
Mej chaty, którejś nie zbudował,
I mego ogniska,
Którego żaru
Zawidzisz mi […].
Jak mam cię czcić? Za co?
Czyś kiedyś uśmierzył cierpienie
Obarczonego?
Czyś kiedyś ukoił łzy
Utrapionego?
Czyż męża ze mnie nie wykuł
Wszechmocny czas
I wieczny los,
Moi władcy, i twoi? [..]
Tu siedzę, kształtuję ludzi
Na własny obraz,
Plemię, co będzie mi równe,
By cierpieć, płakać,
Używać i radować się,
I nie dbać o ciebie
Jak ja!Johann Wolfgang Goethe, Prometeusz, [w:] tegoż, Dzieła wybrane, t. 1, oprac. Stefan Kaszyński, tłum. Leopold Staff, Poznań 2002.
Przeczytaj fragment wiersza Johanna Wolfganga Goethego w tłumaczeniu Leopolda Staffa, a następnie zastanów się nad różnicą w interpretacji pojęcia prometeizmu przez Goethego (poety preromantycznego) i Mickiewicza.
Lawa
Obejrzyj film Tadeusza Konwickiego Lawa. Opowieść o „Dziadach” Mickiewicza (1989) i spróbuj napisać uwspółcześniony scenariusz własnej opowieści o utworze Mickiewicza, w którym uosobisz w bohaterach cechy zbiorowe społeczeństwa polskiego.
Zadaniowo
Konrad – Prometeusz czy Syzyf pierwszej połowy XIX wieku? Odwołaj się do całości dramatu i losów mitologicznych bohaterów. Przygotuj tezę wypowiedzi i zredaguj trzy argumenty.
W Dziadach pojawia się porównanie naszego narodu do lawy. Poszukaj w dramacie, kto i w jakich okolicznościach dokonuje tego porównania. Przeanalizuj znaczenie tych słów w kontekście całego utworu.