Pewniki czy aksjomaty? Rozumienie słów rodzimych i zapożyczonych w tekście
Język to skarbiec, w którym gromadzi się cała przeszłość danego narodu. Stanowi świadectwo dawnych kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturalnych z innymi krajami. Dlatego znajdziemy w nim nie tylko wyrazy rodzimego pochodzenia, ale i zapożyczone z innych języków.
Poproś znajomych o podanie pięciu wyrazów, które, według nich, wywodzą się z języka polskiego, i pięciu, które, ich zdaniem, zostały zapożyczone z innych języków. Następnie sprawdź w wybranym słowniku etymologicznym, czy mieli racjęrację .
Słownictwo rodzime
Większość wyrazów polskich jest bardzo stara i wspólna wszystkim językom słowiańskimjęzykom słowiańskim. Podobnie brzmiące słowa znajdziemy m.in. w języku polskim, czeskim, słowackim, rosyjskim, ukraińskim i bułgarskim (np. ucho, dom, uczyć się, noc).
Zapożyczenia w polszczyźnie
Czy wiesz, że w języku polskim mamy wiele wyrazów obcego pochodzenia? Od dawien dawna różne obce wyrazy pojawiają się w polszczyźnie. Chętnie je u siebie przyjmujemy, spolszczamy wymowę i pisownię, odmieniamy zgodnie z regułami języka polskiego. Bardzo często nie zdajemy sobie sprawy, że wyrazy, których używamy, to dawne zapożyczenia językowezapożyczenia językowe. Pojawiły się bowiem w polszczyźnie od początku jej rozwoju i stanowią liczną grupę dzisiejszych polskich słówsłów. Słownictwo rodzime jest dla nas bardziej zrozumiałe niż zapożyczenia, które brzmią obco i trudno się czasem domyślić, co znaczą (por. rozumny – racjonalny).
W opowiadaniu Rozprawa Stanisława Lema (temat: O sztucznej inteligencji i prawdziwym człowieczeństwie) pojawia się wiele trudnych słów pochodzenia obcego. Występują m.in. dawne zapożyczenia z języka łacińskiego (irracjonalny irrationalis ‘nierozumny’; konwencjonalny conventio ‘układ, zgoda’; rezygnacja resignare ‘unieważnić, rezygnować’; intuicja intuitio ‘wejrzenie; wizerunek; pomysł’; inwazja invasio ‘natarcie, atak’; konsekwencja consequentia ‘wynik, następstwo czegoś’) oraz z języka greckiego (aura aúra ‘wietrzyk; powietrze’; polaryzacja polós ‘czop, oś’; aksjomat z gr. aksíōma ‘rzecz cenna, wiarygodna’; etyczny ēthikos ‘moralny; etyczny’).
Zapożyczenia
Osoby wykształcone często posługują się wyrazami zapożyczonymi i pokazują tym samym swoją rozległą wiedzę na różne tematytematy. Pisarze, jak choćby Stanisław Lem, używają wielu słów obcego pochodzenia (specjalistycznego i erudycyjnego), co świadczy o ich wszechstronnym wykształceniu.
Zapożyczenia dawne i współczesne
W polszczyźnie najwięcej dawnych zapożyczeń jest z języka łacińskiego i greckiegogreckiego. Mamy również dużo wyrazów z języka czeskiego, niemieckiego, hiszpańskiego, włoskiego, francuskiego i angielskiego. Współcześnie najwięcej słów obcych pochodzi z języka angielskiego (to tzw. anglicyzmy). Z jednej strony zapożyczenia wzbogacają polszczyznę (jak np. słowa telefon, komputer, nastolatek), z drugiej zaś mogą wpływać na zubożenie języka. Dzieje się tak wówczas, gdy używamy obcego słownictwa, które jest w danym czasie modne, czyli właśnie „na topie”. Takie wyrazy pojawiają się bardzo licznie we współczesnej telewizji, szczególnie w programach rozrywkowych, wzorowanych na audycjach zagranicznych, a także w relacjach z zawodów sportowych.
Zadaniowo
Zapoznaj się z poniższą definicją wyrazów rodzimych. Wyszukaj w dostępnych źródłach pięć wyrazów, które nie zostały zapożyczone z innych języków.
Co to znaczy wyrazy rodzime?
Ze względu na pochodzenie dzielimy wyrazy języka polskiego na dwie klasy: słowa zapożyczone (inaczej: obce) i słowa rodzime. Tę drugą klasę tworzą: a) wyrazy, które odziedziczyliśmy z prajęzyka (z języka prasłowiańskiego, z którego wywodzą się wszystkie języki słowiańskie), oraz b) wyrazy utworzone w polszczyźnie (przy czym mogą one być zbudowane w całości z elementów polskich, np. państwo, podręcznik, zalesie, jak i z cząstek rodzimych i zapożyczonych, np. szkół‑ka, pocał‑unek, tele‑widz (cząsteczki obce – podkreślone).
– Krystyna Długosz‑Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski, Poradnia Językowa PWN
Zebrane przed lekcją wyrazy wpisz w odpowiednie pola.
Nauczyciel sporządza na tablicy tabelę, zapisuje słowa rodzime i obce podawane przez uczniów oraz koryguje ich ewentualne błędy.
Dopasuj słowa o tym samym znaczeniu. W razie wątpliwości posłuż się słownikiem języka polskiego lub słownikiem wyrazów obcych. Odpowiedz na pytania: Która grupa wyrazów wydaje ci się łatwiejsza do zrozumienia? Jak myślisz, dlaczego?
odszkodowanie, pogodzenie się z losem, pewnik, umowny, nierozumny, nastrój, rozdzielenie, przeczucie, atak
| polaryzacja | |
| aura | |
| irracjonalny | |
| konwencjonalny | |
| rezygnacja | |
| aksjomat | |
| intuicja | |
| inwazja | |
| rekompensata |
We fragmencie opowiadania Rozprawa Stanisława Lema (temat: O sztucznej inteligencji i prawdziwym człowieczeństwie) znajdź 10 słów obcego pochodzenia i zastąp je ich rodzimymi odpowiednikami. Czy tekst stał się łatwiejszy do zrozumienia?
Wyjaśnij, dlaczego – twoim zdaniem – autor Opowieści o pilocie Pirxie używa wielu słów pochodzących z języka łacińskiego i greckiego.
Przeczytaj wypowiedź prof. Jana Miodka, kulturysty językowegokulturysty językowego, i ułóż słowniczek zawierający 10 słów pochodzenia angielskiego, których najczęściej używasz. Podaj ich polskie odpowiedniki.
Nie ma słów niepotrzebnych językowi. W tym sensie jestem i za wow, i za super, i za ekstra, czy za odjazdem, odlotem, cool i jazzy. Całe zło zaczyna się w momencie, gdy ktoś, uczepiwszy się takiego modnego słowa, rezygnuje z całego wachlarza konstrukcji wariantywnychkonstrukcji wariantywnych.
Wybierz dowolny program rozrywkowy i wynotuj pięć najczęściej używanych w nim zapożyczeń z języka angielskiego. Uzasadnij, które – według ciebie – są w polszczyźnie potrzebne, a które zbędne.