Piastowie między Cesarstwem a królestwami Europy Środkowej i Wschodniej
Polska w cieniu wielkich potęg
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1OR7t4kxQ3FV
Problemy wewnętrzne w polskim państwie średniowicznym, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Problemy wewnętrzne w polskim państwie średniowicznym, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.
Ostatnie chwile Bolesława Krzywoustego według Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem
[Krzywousty na łożu śmierci miał odpowiedzieć możnym, którzy pytali go, dlaczego nie nadał dzielnicy najmłodszemu synowi, Kazimierzowi. Pozostałym czterem synom wskazał ich księstwa] „W źrenicy oka widzę cztery strumienie z tej łzy wypływające i nawzajem na siebie uderzające falami; niektóre z tych [strumieni] w najgwałtowniejszym wylewie nagle wysychają. Natomiast ze złotego dzbana wytryska wonne źródło i koryta tych strumieni napełnia aż po wierzch wspaniałymi klejnotami. Niech więc ustaną żale na nieprawidłowość [testamentu], słuszną bowiem jest rzeczą, aby dzielnice małoletnich powierzano opiekunom, nie małoletnim”.
Czego pragnęli Polacy?
Mistrz Wincenty w swojej kronice przedstawił wizję, jaką rzekomo miał umierający Bolesław Krzywousty. Dla współczesnych historyków jest to raczej opis tego, czego pragnęły elity polityczne Polski na przełomie XII i XIII wieku. Czy przepowiednia się sprawdziła? Przekonaj się w trakcie naszego spotkania.
Źródło: Magistri Wincentii dicti Kadlubek Chronica Polonorum, red. Marian Plezia, Kraków 1994, s. 119, (tłum. P. Wiszewski).
Kronikarz pragnął podkreślić, że
- wszyscy Piastowie będą tak samo długo sprawować władzę.
- ostatni z pięciu synów przejmie dzielnice czterech starszych.
- Polskę czeka powódź.
Władza wielu książąt. Zmiany po śmierci Krzywoustego
Władysław IIWładysław II, pierwszy senior rodu wyznaczony przez Bolesława III, nie rządził długo. Gdy podjął starania o wzmocnienie swego autorytetu wśród młodszych braci, został pokonany w wojnie domowej. W 1146 roku musiał opuścić Polskę wraz z całą rodziną. Nie oznaczało to, że zwycięzcy synowie Krzywoustego, odrzucili jego wolę co do zasady następstwa tronu. Nowym seniorem został najstarszy z nich, Bolesław IV KędzierzawyBolesław IV Kędzierzawy. Sam kierował polityką zagraniczną Piastów. Nie udało mu się jednak zachować kontroli nad ziemiami wszystkich krewnych. Mieszkowi III Staremu pozostawiał dużo swobody w zarządzie Wielkopolską. Samodzielne rządy na Śląsku wywalczył zbrojnie Bolesław I WysokiBolesław I Wysoki, syn wygnanego Władysława II. Wreszcie do walki o własną dzielnicę przygotowywał się najmłodszy syn Krzywoustego, Kazimierz SprawiedliwyKazimierz Sprawiedliwy.
Polska juniorów
Po wygnaniu Władysława II jego następca, Bolesław IV Kędzierzawy, władał Mazowszem, Małopolską, Kujawami, Pomorzem Gdańskim i Śląskiem. Mimo nacisków ze strony cesarza Lotara nie zgodził się na powrót do kraju Władysława II Wygnańca. Dopiero Fryderyk I Barbarossa, wtargnąwszy w głąb Wielkopolski, zdołał przymusić Bolesława do złożenia obietnicy posłuszeństwa, ale ten sukces nie był pełny. Bolesław IV dopiero po śmierci Władysława II zgodził się na powrót jego synów, Bolesława I i Mieszka Plątonogiego, ale ograniczył przy tym ich władzę. Dopiero bunt Bolesława I Wysokiego przywrócił im pełne panowanie nad dziedzictwem po ojcu – Śląskiem i Opolem.
Od połowy XII wieku gotowość do walki z krewniakami o uzyskanie własnego księstwa stała się cechą charakterystyczną dziejów książąt piastowskich. Bracia przeciw braciom, stryjowie przeciw bratankom, wreszcie dzieci przeciw ojcom – wojny domowe były stałym elementem ówczesnych dziejów Polski. Na skutek tego powstawały coraz mniejsze księstwa z podzielonych dzielnic synów Krzywoustego. Tam, gdzie potomkowie pierwszych książąt dzielnicowych byli szczególnie liczni, obszar pojedynczego księstwa ogromnie się kurczył. Szczególnie wyraźnie widać to było na Śląsku, gdzie w ciągu XIV–XV wieku liczba księstw wzrosła do ponad trzydziestu.
Przez długi czas większość krewnych zachowywała szacunek do seniora – naturalnego przywódcy. Bolesław IV Kędzierzawy mimo wszystko był autorytetem dla braci. Gorzej rzecz się miała z Mieszkiem III StarymMieszkiem III Starym, którego w 1176 roku możni Krakowa wygnali ze stolicy. Zastąpił go wówczas dużo młodszy Kazimierz Sprawiedliwy. Pozyskał on sobie specjalnymi przywilejami najwyższych dostojników polskiego Kościoła. Dzięki zręcznej polityce popierania odpowiedniej strony w konfliktach wewnętrznych zyskał sobie szacunek niemal wszystkich Piastów. Zamiast za seniorem – Mieszkiem Starym – książęta woleli podążać za młodszym suwerenem, Kazimierzem.
Tajemnica rozsądnych rządów. Bolesław Kędzierzawy
TympanonTympanon z kościoła klasztornego benedyktynów na Ołbinie pod Wrocławiem (dziś dzielnica Wrocławia) przedstawia księcia Bolesława IV Kędzierzawego z synem oraz możnowładcę Jaksę z żoną. Jaksa był krewnym fundatora opactwa i dobrodziejem mnichów. Bolesław przedstawiał się jako fundator świątyni w dość odległym Bytomiu.
Sylwetki Bolesława z synem i Jaksy z żoną na tympanonie z Ołbina
- są różnej wielkości i w różny sposób przedstawione.
- różnią się od siebie kolorem.
- są zbliżonej wielkości; przedstawiono je w bardzo podobny sposób.
Przekonanie, że ktoś musi reprezentować wszystkich Piastów za granicą, powoli gasło. Podobnie jak chęć szanowania autorytetu któregokolwiek z krewnych. Po śmierci Sprawiedliwego rozgorzały walki i przetargi o spadek po nim. W toku tych sporów niezauważalnie przepadła idea współpracy ponaddzielnicowej wszystkich książąt. Zamiast szacunku dla doświadczenia starszego z krewnych uznawano przewagę brutalnej siły. To nie wystarczało do budowania koalicji, która mogłaby powstrzymać zagrożenie wojenne nadciągające z zewnątrz. Boleśnie przekonał się o tym Henryk II PobożnyHenryk II Pobożny, książę Śląska. Jego ojciec, Henryk I BrodatyHenryk I Brodaty, zbudował w południowej części Polski rozległe księstwo sięgające od Sandomierza po Lubusz. Był najpotężniejszym władcą w kraju. Ale jego syn, który odziedziczył większość ziem, nie uzyskał pomocy od któregokolwiek z władców piastowskich, gdy w 1241 roku spadł na Polskę najazd mongolski.
Monarchia śląskich Henryków
Czym była monarchia śląskich Henryków? Zastanawiają się nad tym historycy od kilkudziesięciu lat. Łatwiej powiedzieć, czym nie była. Otóż nie była próbą zjednoczenia Polski w imię ideału jednej, niepodzielonej ojczyzny. Każdy z Piastów dbał o swój interes polityczny i śląscy władcy nie byli inni. Nadzieję na połączenie kraju mogło dawać samo scalenie tak znaczącego obszaru Polski pod władzą jednego księcia. Jednak śmierć Henryka Pobożnego na polu bitwy pod Legnicą przekreśliła taką możliwość. Jego potomkowie panowali już tylko na Śląsku, dzieląc go na coraz mniejsze dzielnice.
Ostatecznie w XIII wieku władza w kraju uległa rozproszeniu. Od czasu do czasu słabsi książęta uznawali autorytet silniejszych, czasami byli do tego przymuszani. Ale w zasadzie wszyscy książęta byli sobie równi. Sprawowanie władzy nad Krakowem przestało odgrywać decydującą rolę w budowaniu prestiżu władcy. Coraz większe znaczenie miało wsparcie, jakie otrzymywał on z zewnątrz. Sojusze między książętami były zbyt krótkotrwałe i niepewne, nie mogły więc zapewnić przewagi nad konkurentami. Odwoływano się zatem do autorytetów i władców zagranicznych. W czasach Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego sprzymierzenie się Piasta z obcym władcą, było oznaką zdrady. Natomiast w XIII wieku stawało się wskaźnikiem potęgi – wielcy władcy widzieli w takim księciu wartościowego sojusznika.
Sieć małżeńska
Małżeństwa polityczne wzmacniały sojusze. Spójrz na tabelę przedstawiającą małżeństwa potomków Kazimierza Sprawiedliwego (książęta Mazowsza i Małopolski) w XIII wieku. Policz, ile zawarto małżeństw z księżniczkami z zagranicznych domów panujących.
Potomkowie Kazimierza Sprawiedliwego, książęta Małopolski i Mazowsza
Imię | Ojciec | Żona, tytulatura, ród |
Kazimierz Sprawiedliwy (1138–1194) | Bolesław III Krzywousty | Helena, księżniczka znojemska, Przemyślidzi |
Leszek Biały (1184–1227), książę krakowski i sandomierski | Kazimierz Sprawiedliwy | Nieznana z imienia, księżniczka łucka, Rurykowicze |
Leszek Biały (1184–1227), książę krakowski i sandomierski | Kazimierz Sprawiedliwy | Grzymisława, księżniczka kijowska, Rurykowicze |
Bolesław Wstydliwy (1226–1279), książę krakowski | Leszek Biały | Kinga (Kunegunda), księżniczka węgierska, Arpadzi |
Konrad (1187–1247), książę mazowiecki | Kazimierz Sprawiedliwy | Agafia, księżniczka nowogrodzka, Rurykowicze |
Bolesław (1210–1249), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Gertruda, księżniczka Śląska, Piastowie |
Bolesław (1210–1249), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Anastazja, księżniczka bełska, Rurykowicze |
Kazimierz I (1213–1267), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Jadwiga, księżniczka wielkopolska, Piastowie |
Kazimierz I (1213–1267), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Konstancja, księżniczka śląska, Piastowie |
Kazimierz I (1213–1267), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Eufrozyna, księżniczka opolska, Piastowie |
Siemowit I (1215–1262), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Perejesława, księżniczka halicka, Rurykowicze |
Władysław Łokietek (1260–1333), książę kujawski, król Polski | Kazimierz I | Jadwiga, księżna kaliska, Piastowie |
Kazimierz II (1262–1294), książę łęczycki | Kazimierz I | - |
Siemowit II (1265–1312), książę dobrzyński | Kazimierz I | Anastazja, księżniczka halicka, Rurykowicze |
Konrad II (1250–1294), książę czerski | Siemowit I | Jadwiga, księżniczka śląska, Piastowie |
Bolesław II (1251–1313), książę płocki | Siemowit I | Gaudemunda Zofia, księżniczka litewska, Giedyminowicze |
Bolesław II (1251–1313), książę płocki | Siemowit I | Kunegunda, księżniczka czeska, Przemyślidzi |
Z jakiego zagranicznego rodu pochodziły kobiety, z którymi najczęściej żenili się potomkowie Kazimierza Sprawiedliwego? Wyjaśnij, dlaczego.
Piastowie z linii Kazimierza Sprawiedliwego żenili się najczęściej z kobietami z rodu Rurykowiczów, ponieważ
- nie mieli innego wyjścia.
- rozumieli ich język.
- liczyli na szybkie wsparcie sąsiadów w chwili zagrożenia.
Położenie polityczne podzielonej Polski
Po śmierci Bolesława Krzywoustego w polityce zagranicznej Piastów zaszła głęboka zmiana. Ojciec zawierał sojusze, by zwiększać zakres swoich wpływów poza Polską. Jego synowie, natomiast, za wszelką cenę starali się pozyskać wsparcie sąsiadów, by skuteczniej zwalczać braci. Władysław II Wygnaniec wspierał księcia Kijowa, wysyłając mu na pomoc wojsko, w zamian za co sam otrzymywał od niego wsparcie w walce z młodszymi braćmi. Ci ostatni zaś próbowali wydać swoją siostrę za jednego z ruskich książąt, co miało gwarantować, że i oni otrzymają pomoc z Rusi, gdy wystąpią przeciw bratu. Gdy Władysław II musiał uciec z Polski, swoje kroki skierował na dwór króla Niemiec, Konrada IIIKonrada III. Uznał się za lennika króla i uważał, że jego senior powinien przywrócić go do władzy w Polsce. Młodsi bracia udobruchali króla obietnicą stawienia się przed jego sądem. Nigdy tego nie uczynili, a Konrad zaprzątnięty sprawami Niemiec nie mógł skutecznie wesprzeć Władysława.
Inaczej postąpił kolejny władca niemiecki, cesarz Fryderyk I Barbarossa. Dążył on do odbudowania wpływów Cesarstwa wśród sąsiadów. Uznał za słuszne pretensje, jakie wobec stryjów przedstawił mu Władysław. Książęta polscy nie byli w stanie skutecznie przeciwstawić się armii cesarskiej. W 1157 roku w Krzyszkowie pod Poznaniem, książę Bolesław IV Kędzierzawy uznał prawo cesarza do decydowania o tym, kto ma sprawować władzę w Polsce, obiecał również przywrócić Wygnańca do władzy nad Śląskiem. Jednak były to tylko obietnice. Potrzeba było kolejnej groźby interwencji cesarskiej oraz śmierci Wygnańca (1159), by w 1163 roku jego syn, Bolesław I Wysoki, mógł wrócić na Śląsk. Barbarossa wiele razy wspierał Bolesława Wysokiego jako swego lennika.
[Fryderyk Barbarossa] [...] naprzykrza się Bolesławowi częstymi poselstwami, aby bratu przywrócił nie władzę, lecz część ojcowizny. Im uporczywiej Bolesław opierał się napomnieniom, tym silniej podniecał gniew cesarza przeciw sobie [...]. A więc cesarz sprzysięga całą potęgę cesarstwa na jednego męża: siła wszystkich przeciw Bolesławowi, siła Bolesława przeciw wszystkim! Dają mu do wyboru jedno z dwojga: albo ustąpi z państwa, albo przyjmie walną bitwę. Atoli przemyślny mąż, odkładający z dnia na dzień jedno i drugie, walczy bez wojny, zwycięża bez bitwy. Odcina bowiem i wstrzymuje wszędzie wszystkie dostawy żywności [armii cesarskiej]. Gdy więc z tego powodu nagle zabrakło żywności, owa siła niezwyciężonych legionów, owe hufce słynnych wojowników zmarniały skutkiem klęski głodowej.
Jedno zdarzenie, różne spojrzenia
Opisując w swoim liście wydarzenia z 1157 roku, cesarz Fryderyk jednoznacznie wskazywał na klęskę Piastów. Wymieniał warunki pokoju, jakie musieli wypełnić, łącznie z karą pieniężną na rzecz skarbu cesarskiego.
Taka wizja przeszłości nie wydaje się prawdopodobna. Żródła współczesne tamtym zdarzeniom jednoznacznie wskazują na cesarza jako zwycięzcę. Jednak słowa Wincentego Kadłubka pokazują, jak Piastowie w 2. połowie XII wieku chcieli przedstawić skutki tego konfliktu.
Większość władców piastowskich opierało swoją pozycję na sojuszach z potęgami zewnętrznymi. Zdarzały się jednak wyjątki. Śląscy książęta Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny czy wielkopolski książę Bolesław I PobożnyBolesław I Pobożny potrafili, zawierając porozumienia z pozostałymi Piastami, zapewnić sobie pozycję przywódców rodu. W ciągu XIII wieku rosły wpływy władców Czech i Węgier na polskich dworach. Książęta piastowscy podzielili się na dwie wrogie sobie grupy popierające jeden z rodów królewskich. Książęta, jak na przykład Leszek CzarnyLeszek Czarny przechodzili z jednego obozu do drugiego, kierując się wyłącznie własną korzyścią. Największą zaletą tej sytuacji były stosunkowo częste wizyty polskich Piastów na zagranicznych dworach królewskich. Poznawali tam kulturę rycerską w najbardziej eleganckiej formie, a wnioski z obserwacji przenosili do kraju. Dzięki temu polska kultura dworska pozostawała w zgodzie z ówczesnymi europejskimi modami. Wadą tak ścisłej zależności Piastów od obcych władców było uzależnienie polityki od decyzji zapadających bez udziału książąt.
Kapsuła czasu
Święte księżne
Schyłek wieku XII i wiek XIII przyniosły Piastom głęboką zmianę ich pozycji politycznej. Jednym ze skutków nawiązania bliskich relacji z dworami czeskim i węgierskim było wprowadzenie nowych ideałów w życie polskich dworów książęcych. Przyniosły je kobiety, księżniczki wychodzące za mąż za Piastów śląskich, małopolskich i krakowskich. To one spopularyzowały wśród dworzan pobożność w duchu św. Franciszka – pokorę, ofiarność dla ubogich, posłuszeństwo duchowym przewodnikom. Anna PrzemyślidkaAnna Przemyślidka, żona Henryka II Pobożnego, Jolenta HelenaJolenta Helena, żona Bolesława Pobożnego, wreszcie KingaKinga, żona Bolesława WstydliwegoBolesława Wstydliwego Wszystkie były błogosławione, a Jolanta i Kinga są do dziś otoczone kultem w Kościele katolickim. Pozostawiły po sobie także do dziś widoczne ślady materialne – ufundowane klasztory klarysekklarysek
Połącz w pary osoby księżnych z ich mężami i fundacjami. Zapoznaj się wcześniej z ich biografiami.
Przemysł Ottokar I, król Czech, Bela IV, król Węgier, Bela IV, król Węgier, Bolesław Pobożny, książę Wielkopolski
| Księżna | Ojciec | Mąż | Fundacja |
|---|---|---|---|
| Przemysł Ottokar I, król Czech | |||
| Bela IV, król Węgier | Bolesław Pobożny, książę Wielkopolski | ||
| Bela IV, król Węgier |
Piastowie sięgali po pomoc zewnętrzną w trakcie walk w kraju. I z reguły ją otrzymywali. W ten sposób jeszcze silniej wiązali się ze swoimi opiekunami. Gdy jednak zagrażało im wszystkim wielkie, realne niebezpieczeństwo – chętnych do współpracy brakowało. Przykładem był najazd Mongołów w 1241 roku. Nikt nie przyszedł Piastom na pomoc. Wacław I, król Czech, próbował przekonać elity w całej Europie, że chciał pomóc, ale… nie został o to poproszony. Tymczasem świadomie nie udzielił pomocy swemu szwagrowi, Henrykowi II Pobożnemu, by nie ryzykować starcia z armią mongolską. Przyglądał się wydarzeniom z oddali, blokując przejście do Czech.
Imperium mongolskie i Europa
Na przełomie XII/XIII wieku Temudżyn, wódz jednego z plemion koczowniczych, zjednoczył pod swoją władzą wszystkie ludy zamieszkujące Wyżynę Mongolską. W 1206 roku został uznany za Czyngis‑chana, to jest wodza uniwersalnego i pana świata. Choć zaczynał jako władca jednego plemienia, gdy umierał w 1227 roku, panował nad połową Azji. W tym czasie Europa zetknęła się bezpośrednio z jego wojskami. Gdy Mongołowie podbijali azjatyckie mocarstwa, chrześcijanie mieli nadzieję, że uda się ich wykorzystać w walce z islamem. Jednak Mongołowie mieli inne plany. W 1223 roku pokonali książąt ruskich w wielkiej bitwie nad Kałką. Podbój całej Rusi zrealizowali dopiero w latach 1237–1240. Następnie w 1241 roku zwrócili się ku Węgrom, gdzie zniszczyli armię króla Beli IV i spalili najważniejsze miasta kraju. Mniejsze siły uderzyły na Polskę. Tu w zwycięskiej dla Mongołów bitwie pod Legnicą poległ książę śląski Henryk II Pobożny. Główne siły mongolskie dotarły aż pod Wiedeń. Jednak już w 1242 roku wróciły do Azji w związku z wewnętrznymi walkami o władzę nad imperium.
Bliska współpraca z sąsiadami mogła czasami rozbudzać wielkie nadzieje. Henryk IV Probus, książę wrocławski, został wychowany na dworze Przemyślidów. Po śmierci jednego z nich starał się o możliwość zostania formalnym opiekunem jego syna, zarządcą Królestwa Czech. Wzmocniłoby to jego szanse na uznanie go w kraju za przywódcę wszystkich Piastów. Tych snów o potędze nie udało mu się jednak zrealizować. Ostatecznie od połowy XII wieku Piastowie jako wspólnota polityczna byli głęboko podzieleni, niezdolni do prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej. Zdarzały się jednak sytuacje, w których udawało im się uzyskać w miarę podobną opinię. Tak było w przypadku obrony Polski przed najazdami pogańskich Prusów. Tyle że od wspólnej opinii do skutecznej obrony było daleko. A środek zaradczy, jaki wybrano, okazał się niewiele lepszy.
Kulisy walki politycznej
Zmiany zwyczajów politycznych w Polsce w XIII wieku miały różne oblicza, czasami odległe od naszego wyobrażenia o polityce. Od początku XIII wieku coraz powszechniejsze stawały się brutalne zamachy na panujących. Wcześniej była to rzecz nie do pomyślenia. Przypomnijmy, że jeszcze u schyłku XII wieku rycerz, który walczył z Mieszkiem Starym w bitwie, mógł go zabić. Ale ujrzawszy, kim jest jego przeciwnik, wyprowadził go z pola walki. Majestat książęcy onieśmielał. W XIII wieku wyglądało to zupełnie inaczej. Spośród wielu różnych przypadków porwań i otruć, na uwagę zasługuje dobrze opisane uwięzienie Henryka V Grubego, księcia wrocławskiego. Został on porwany w listopadzie 1293 roku przez Henryka – księcia głogowskiego. Obraz zawarty w Kronice książąt polskich, spisanej kilkadziesiąt lat po tych zdarzeniach, nie zasługuje na całkowite zaufanie. Zgodny jest jednak pod względem faktów (porwania i skutków politycznych), oddaje też w ogólnych zarysach to, co elity w XIV wieku akceptowały jako element prowadzenia walki politycznej.
Kronika książąt polskich o porwaniu księcia Henryka V Grubego
Przeczytaj tekst i zaznacz w nim fragment opisujący sposób, w jaki książę głogowski negocjował z uwięzionym Henrykiem V korzystne dla siebie zmiany przebiegu granicy.
czerwony
[...] przeklęty zdrajca napadłszy na księcia, pojmał tegoż w łaźni w pobliżu grodu wrocławskiego, wraz ze swymi towarzyszami, którzy wyciągnęli go z kąpieli, gdzie nie było żadnej obrony, ponieważ wszyscy słudzy księcia byli nadzy [...]. Pojmanego więc księcia szybko wsadzili na konia oraz okrywszy go lichym płaszczem, w ciągu tego dnia i nocy uprowadzili do miejscowości Sądowel i wydali księciu Konradowi [Henrykowi głogowskiemu]. Ten dostawszy go w swoje ręce, przewiózł go do Głogowa i przekazał do okropnego więzienia. A chcąc wymusić na nim okup, kazał sporządzić jakby skrzynię żelazną z kratą, przez którą mógłby oddychać i odbierać pożywienie; podobnie kazał pozostawić inny dobrze zabezpieczony otwór, przez który mógłby wypróżniać się. Tak bez litości trzymał go we więzieniu prawie sześć miesięcy, że z ud jego i ramion wylęgło się mnóstwo robaków, zwłaszcza że umieszczony w ciasnocie nie mógł ani stać, ani siedzieć, a nawet leżeć. Prócz tego dręczono go, zadając mu tak straszne męki, że z powodu bólów wymuszono na nim następujące miasta z ich dystryktami [...].
Krzyżacy. Szansa czy zagrożenie dla Piastów?
Prusowie oraz blisko z nimi związani Jaćwięgowie zamieszkiwali tereny współczesnych Mazur i południowej Litwy już w starożytności. Pod względem językowym i kulturowym zalicza się ich do grupy tak zwanych ludów bałtyjskich (obok na przykład Litwinów czy Estończyków). Nigdy nie stworzyli oni scentralizowanego państwa. Zorganizowani w grupy rodzinne i plemienne zawiązywali czasowe sojusze militarne. Wówczas występowali wspólnie dla obrony przed atakami sąsiadów lub wyruszając na rabunek ich ziem. Granica między Prusami, Jaćwięgami i ziemiami polskimi nigdy nie była spokojna. Nie powiodły się próby ich chrystianizacji, Piastom nie udawało się też podporządkować ich siłą. Najbliższy tego był Bolesław IV Kędzierzawy, który uzyskał zwierzchnictwo od naczelników plemion. Jednak po wycofaniu wojsk polskich Prusowie odrzucili to zobowiązanie. Ich bunt sprowokował w 1166 roku drugą wyprawę Bolesława, która zakończyła się klęską, a w trakcie walk zginął młodszy brat księcia, Henryk SandomierskiHenryk Sandomierski.
Tymczasem Bolesław czynił szczególne wysiłki, aby podbić kraje Getów [Prusów], którzy, jak wiadomo, są wrogami nie tyle ciał, ile dusz. Gdy niektórych z nich po wielu przeprawach wojennych wreszcie pokonał, kazał im ogłosić taki edykt: kto przyjmie wiarę chrześcijańską, obdarowany zupełną wolnością nie poniesie żadnej szkody na majątku; kto by zaś nie chciał porzucić bezbożnego obrzędu pogańskiego, bezzwłocznie zostanie ukarany śmiercią. [...] Wkrótce bowiem ci obłudnicy jak śliskie żaby wskoczyli w odmęt odszczepieństwa [...]. Mniemał bowiem Bolesław, że wystarczy mu, gdy odda się księciu, co jest książęcego, choćby odmówiło się Bogu, co jest Bożego. Żadnej bowiem nie wymierzano kary za zbrodnię odstępstwa, byleby przestrzegano płacenia podatków. [...] Nie tylko więc nie płacą [Prusowie] podatków, ale jeszcze zajmują przyległości [ziemie księcia Bolesława], potem je łupią [...]. Toteż tego, którego w ospałej gnuśności nie pobudziła gorliwość o sprawę Bożą, dopiero dotkliwy cios utrapienia ocucił z twardego snu.
Polityka i religia a Prusowie
Walki na pograniczu mazowiecko‑pruskim trwały od tej pory bez przerwy. W 1. ćwierci XIII wieku książę Konrad MazowieckiKonrad Mazowiecki wystąpił do pozostałych Piastów z prośbą o pomoc. Wielu odpowiedziało pozytywnie, ponieważ łączyli korzyść polityczną z motywacją religijną. Uznawano, że wyprawy przeciw pogańskim Prusom były formą krucjaty. Walka z zagrożeniem z północy zwalniała chrześcijańskich władców i rycerzy od obowiązku wyruszenia do Palestyny. Dla obrony Mazowsza próbowano stworzyć na granicy stałą straż, złożoną z rycerzy z różnych prowincji Polski. Projekt ten jednak zakończył się niepowodzeniem. Podobnie zakończyła się działalność zakonu rycerzy chrystusowychzakonu rycerzy chrystusowych zorganizowanego przez księcia Konrada oraz odpowiedzialnego za chrystianizację Prus biskupa Chrystianabiskupa Chrystiana.
Ponieważ Prusowie nie znali Boga, czcili pogrążeni w błędzie stworzenia jako istoty boskie: Słońce, Księżyc, gwiazdy, pioruny, ptaki i czworonożne bestie, nawet ropuchy. Czcili także lasy, pola i cieki wodne, które uważali za tak święte, że nie śmieli ścinać drzew, uprawiać ziemi ani łowić ryb.
Szukając sposobu na zabezpieczenie granic, Konrad Mazowiecki zdecydował się osadzić na pograniczu pruskim rycerski zakon krzyżacki. Krzyżacy na ziemiach polskich po raz pierwszy pojawili się na Śląsku, gdzie otrzymali niewielkie dobra ziemskie. Na prośbę Konrada przybyli na Mazowsze w 1226 roku. Od księcia otrzymali jako lenno ziemię dobrzyńską i rozpoczęli podbój Prus. Nie zawsze odnosili sukcesy. Na początku swej działalności często odwoływali się do współpracy z książętami mazowieckimi. Ale w 2. połowie XIII wieku zajęli już większość terenów Prusów i występowali jako ważny czynnik w lokalnej grze politycznej.
W imię Pana amen. My, Konrad, książę mazowiecki i kujawski, czynimy wiadomym [...], że Szpitalowi Marii Panny Zakonu Braci Niemieckich w Jerozolimie dla zbawienia duszy naszej Ziemię Chełmińską ze wszystkimi przynależnościami [...], żadnych pożytków sobie nie zachowując, ani na przyszłość się nie spodziewając oraz wieś Orłowo zwaną, na Kujawach leżącą nadaliśmy na wieczystą własność w niepodzielne posiadanie za zgodą wszystkich dziedziców naszych.
Działalność Krzyżaków miała pod dwoma względami pozytywne znaczenie dla Polaków. Po pierwsze, ich aktywność militarna osłabiła siłę rabunkowych najazdów Prusów i Jaćwięgów na Mazowsze. Po drugie, przynosili oni do Polski, zwłaszcza na Kujawy i Mazowsze, wzory zachodnioeuropejskiej kultury rycerskiej. Owszem, już w tym czasie byli konkurentami książąt mazowieckich w walce o wpływy polityczne na Pomorzu Gdańskim, wśród Prusów i na Litwie. Zdarzały się też już wówczas okresy wrogości między obu partnerami. Nie prowadziły one jednak do wybuchu regularnej wojny między sąsiadami. Chociaż niezbędność rycerzy zakonnych dla obrony ziem Mazowsza potwierdzała słabość polityczną i militarną ówczesnych książąt piastowskich.
Zamiast podsumowania...
Znasz już warunki gry politycznej, zgodnie z którymi książęta piastowscy sprawowali władzę w XIII wieku. Wiesz także, jak fatalne skutki dla księcia Henryka II Pobożnego miał najazd Mongołów w 1241 roku.
[...] Tatarzy przybyli pod Legnicę, naprzeciw którym książę Henryk wyszedł z wielkim wojskiem. Tam też rozpoczęto i przeprowadzono wielką bitwę. Gdy Polacy i krzyżowcy walczyli [już jakiś czas], wojska książęce zawróciły i rzuciły się do ucieczki. Poganie zwyciężywszy zabijają wszystkich i księcia pojmawszy na polu bitwy, zabijają.
Podzielcie się na dwie grupy. Jedna grupa wcieli się w rolę księcia i spróbuje zapobiec katastrofie, to jest złupieniu Śląska przez najeźdźców. Druga będzie Mongołami mającymi za zadanie osłabienie wojsk chrześcijan, którzy mogliby pomóc królowi Węgier Beli IV. Wykorzystajcie informacje z mapy przedstawiającej prawdopodobny przebieg najazdu.
Możecie także sięgnąć po opracowanie Jerzego Maronia, Koczownicy i rycerze lub tegoż autora Bitwa pod Legnicą.
Rozpocznijcie grę, wykorzystując tabelę.
Ruch księcia | Ruch Mongołów |
Armia mongolska zbiera się na Rusi. | |
Książę wysyła poselstwo do... | |
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: