Kłótnie w rodzinie książęcej i podział Polski przez Krzywoustego
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1LqV55fMtGqD
Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Dziedziczenie władzy w średniowiecznych dynastiach, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.
Podzielona, ale trwała Polska
Zazwyczaj sądzimy, że każdy władca pragnął mieć syna – spadkobiercę. Jest to prawdą, gdyż syn był zabezpieczeniem trwania rodu. Ale nawet jeden syn stawał się zagrożeniem, gdy był dorosły i pragnął sam sprawować władzę. Gorzej, gdy było ich wielu albo gdy obok władcy żyli jego dorośli bracia. W średniowieczu sprawowanie władzy stawało się wówczas bardzo ryzykowne. Kłótnie w rodzinie były rzeczą normalną, walki zbrojne – także. Ale wielu władców, pamiętając swoje kłopoty, pragnęło, by ich dzieci uniknęły tego losu. Tak było i w dziejach Polski, gdy Piastowie szukali sposobu na zapewnienie wszystkim udziału w zaszczycie władzy.
Jaki powinien być władca Polaków?
Anonimowy autor Kroniki polskiej w początkach XII wieku spisał treść rzekomego testamentu Władysława HermanaWładysława Hermana. Wątpliwe, by był on prawdziwy. Ale w słowach kronikarza ukryty był katalog cech, jakie zdaniem elit państwa Piastów powinien posiadać, a jakich powinien się wystrzegać, władca pozytywny.
Anonima tzw. Galla Kronika czyli dzieje książąt i władców polskichTo jedno natomiast pragnienie mego serca mogę wam odsłonić, iż życzę sobie, byście po mojej śmierci wszyscy jednomyślnie posłuszni byli roztropniejszemu [z synów Hermana] i zacniejszemu w obronie kraju i w gromieniu wrogów. [...] jeśliby obaj nie byli zacni lub jeśliby przypadkiem niezgoda ich rozdzieliła, to ten, który by do obcych przystał ludów i sprowadził je dla zniszczenia królestwa, niechaj pozbawiony władzy straci prawo do ojcowizny; ów zaś niech tron królestwa na wieki prawnie posiędzie, który lepiej będzie się troszczył o sławę i pożytek kraju.
Anonima tzw. Galla Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich, t. 2, red. Karol Maleczyński, Kraków 1952, s. 50–51.
Bolesław Śmiały - chwała i upadek
Kazimierz OdnowicielKazimierz Odnowiciel, krótko władając Polską, dbał, by nie uczynić sobie wrogów z największych sąsiadów: Cesarstwa i Rusi Kijowskiej. Nawet zwyciężając Czechów, był gotów do kompromisu. Bolesław IIBolesław II, jego następca, nie był tak ostrożny, jak ojciec. Nie lękał się cesarza Henryka IV, widząc jego słabość w walce z papieżem i opozycją w kraju. Tym bardziej lekceważył władców Pragi, Kijowa i plemion pomorskich. W krótkim czasie popadł w konflikt ze wszystkimi sąsiadami. Tam, gdzie mógł, starał się osadzić na tronie przyjaznych mu władców (Kijów, Węgry). Nie udawało mu się jednak utrzymać ich na stałe przy władzy. Wykazując wielkie zdolności militarne, pobił w kolejnych kampaniach Pomorzan, Rusinów i Czechów. Ale kraj korzyści wielkich z tego nie miał. Bolesław nie przyłączył do Polski Pomorza, nie zatrzymał najazdów czeskich i ruskich na pogranicze. Zdobył natomiast wielkie skarby, które hojnie dzielił między członków elity.
Trzech Bolesławów
Już starożytni mówili, że imię może być wróżbą losów („nomen omen” – łaciński zwrot oznaczający dosłownie: „imię wróżbą”), imię „Bolesław” znaczyło „bardzo sławny”. Do pewnego stopnia sprawdzało się to w przypadku trzech polskich Bolesławów z dynastii Piastów. Począwszy od Chrobrego, przez Śmiałego do Krzywoustego, byli oni zaciekłymi wojownikami. O ile jednak pierwszy i ostatni byli dobrymi dyplomatami, o tyle Bolesław II tego talentu nie posiadał. Miał natomiast bardzo duże ambicje.
Wojownicza polityka księcia wymagała wielkich dochodów. Aby pozyskać zgodę całej elity na prowadzenie agresywnej polityki, trzeba było jej zapewnić odpowiednie zyski. A gdy zbliżała się koronacja królewska, trzeba było także odpowiednio zaprezentować majestat Bolesława II i jego dworu. Każda wojna rodziła potrzebę kolejnej, z jeszcze większymi łupami. Dopóki władca zwyciężał, dopóty udział w wojnach akceptowano jako koszty ponoszone za uzyskane dochody. Dodatkowo prestiż władcy i jego współpracowników podniosła w oczach otoczenia jego królewska koronacja w 1076 roku. Dzięki niej Bolesław wkraczał do grona wąskiej elity europejskich koronowanych władców. Ale gdy wszyscy sąsiedzi zwrócili się przeciw królowi, coraz bardziej uciążliwe wyprawy przynosiły coraz mniej zysków. Tragiczne skutki miała kolejna wyprawa na Ruś. Część wojów opuściła króla. Bolesław po powrocie z wyprawy okrutnie ukarał ich za zdradę na polu walki. Doprowadziło to do powstania opozycji wśród elity. Jej członkiem został biskup Krakowa – Stanisław, którego król oskarżył o zdradę i skazał na karę śmierci (1079). Wkrótce potem władca został usunięty z kraju i uciekł na Węgry. Formalnie nie stracił tytułu króla, ale władzy już nie sprawował. Zastąpił go brat – Władysław Herman, który przyjął tytuł księcia.
Dwie wersje zdarzeń
Wypadki związane z usunięciem z kraju Bolesława Szczodrego, zwanego Śmiałym, pierwszy przedstawił Gall Anonim. W jego kronikarskiej opowieści brakuje jednak szczegółów, które przytoczył dopiero na przełomie XII i XIII wieku, ponad 100 lat od interesujących nas wydarzeń, kronikarz Wincenty zwany KadłubkiemKadłubkiem. Nadal dyskutuje się, czy opisane w kronice wypadki w jakimś stopniu odpowiadają rzeczywistości. Czy są echem śmierci biskupa Tomasza Becketa? Trudno dziś to rozstrzygnąć.
Anonim tzw. Gall o sporze króla Bolesława II z biskupem
Jak doszło do wypędzenia króla Bolesława z Polski, długo byłoby o tym mówić; tyle wszakże można powiedzieć, że sam będąc pomazańcem [Bożym], nie powinien był [drugiego] pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie. Wiele mu bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech zastosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie członków. My zaś ani nie usprawiedliwiamy biskupa‑zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który tak szpetnie dochodził swoich praw [...].
Źródło: Anonima tzw. Galla Kronika, czyli Dzieje książąt i władców polskich / Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principum Poloniae, wydał, wstępem i komentarzem opatrzył K. Maleczyński, Kraków 1952, s. 50–51 (tłum. P. Wiszewski)
Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem o śmierci biskupa Stanisława
[Bolesław mścił się na rycerzach, którzy opuścili go w czasie wyprawy na Ruś]. Gdy prześwięty biskup krakowian Stanisław nie mógł odwieść go od tego okrucieństwa, najpierw groził mu zagładą królestwa, wreszcie wyciągnął ku niemu miecz klątwy. Atoli on [...] w dziksze popadł szaleństwo [...]. Rozkazał więc przy ołtarzu, w infule [...] porwać biskupa! [...] Wszak tyran [...]sam podnosi świętokradzkie ręce, sam odrywa oblubieńca od łona oblubienicy, pasterza od owczarni. Sam zabija ojca w objęciach córki i syna w matki wnętrznościach. [...] Świętego bezbożnik, miłosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego najokrutniejszy świętokradca rozszarpuje [...]
Źródło: Mistrza Wincentego Kronika polska, tłum. K. Abgarowicz i B. Kürbis, wstęp B. Kürbis, Warszawa 1974, II, 20, s. 117
Przeczytaj uważnie dwa opisy wypadków związanych ze śmiercią biskupa Stanisława. Uporządkuj informacje w tabeli tak, by odpowiadały treściom relacji każdej z kronik.
| Relacja Galla Anonima | Relacja Wincentego zwanego Kadłubkiem |
|---|---|
Dla zainteresowanych
Podzielcie się na dwie grupy. Jedna będzie reprezentować Bolesława Szczodrego, druga biskupa Stanisława. Przygotujcie razem argumenty uzasadniające postępowanie Waszych bohaterów i przeprowadźcie w klasie dyskusję na temat: Władca i poddany czy rządzący i obywatel? Jak można było w średniowieczu zapewnić bezpieczne życie Polakom?
Bratobójcze wojny: ojca z synami, brata z bratem
Władysław Herman postarał się załagodzić konflikty z sąsiadami. Wyjątkiem byli Pomorzanie, których chciał podporządkować swojej władzy. Udało mu się to jednak tylko przejściowo. Miał na pewno wielkie ambicje, wcale nie mniejsze niż jego starszy brat Bolesław II. Ale nie udało mu się ich zrealizować. Starał się utrzymywać raczej pokojową politykę i nie obciążał skarbu wielkimi wydatkami, mimo że jednocześnie musiał płacić Czechom coroczny trybut z tytułu posiadania Śląska. Nie zyskał więc uznania wśród możnych jako zwycięski wojownik. A to utrudniało mu zarządzanie krajem. Zwłaszcza że od elity kraju był zależny bardziej niż Bolesław II. Nie mogąc ich olśnić przepychem lub sławą wojenną, wybrał sojusz z jednym z najpotężniejszych możnowładców – SieciechemSieciechem.
Potężny (niemal) jak książę
Sieciech pełnił u boku Władysława Hermana funkcję palatyna. Jako zastępca księcia mógł prowadzić wojsko na wyprawy wojenne. Zarządzał też przyznawaniem niższych godności urzędniczych. Symbol jego potęgi stanowiło bicie własnej monety. Była to rzecz zupełnie wyjątkowa dla możnych w kraju Piastów. Ale równie wyjątkowe było ufundowanie przez niego wspaniałego kościoła św. Andrzeja w Krakowie.
Wyróżnieniu przez księcia Sieciecha towarzyszyło jego brutalne postępowanie z opozycją. Takie działanie umocniło opozycję i liczbę niezadowolonych, którzy występując przeciw Władysławowi, poparli żądania dopuszczenia do władzy najstarszego syna księcia – ZbigniewaZbigniewa. Ten zażądał od ojca podziału władzy w kraju. Władysław stłumił bunt. Synowi – na prośbę biskupów – przebaczył. Wyznaczał nawet jemu i młodszemu z synów, Bolesławowi KrzywoustemuBolesławowi Krzywoustemu, odpowiedzialne zadania wojskowe. Bracia szybko porozumieli się i wspólnie wystąpili przeciw palatynowi Sieciechowi i ojcu, panującemu księciu. Tym razem bunt zakończył się upadkiem Sieciecha (między 1097 a 1100) i podziałem kraju na dzielnice: ojca (Mazowsze), Zbigniewa (Wielkopolska, Kujawy) i Bolesława III (Śląsk, Małopolska). Gdy Władysław zmarł (1102), Zbigniew zajął Mazowsze. Bracia równocześnie sprawowali władzę w kraju, ale Bolesław kwestionował pozycję Zbigniewa. Oskarżył go o współpracę z wrogami kraju – Pomorzanami i Czechami. Uderzył na Zbigniewa i wygnał go z kraju. Gdy wygnaniec powrócił, mając słowo Bolesława, że nie stanie mu się krzywda, książę uwięził go i doprowadził do jego śmierci.
Kto otrzymał więcej Polski...
W 1102 roku ostatecznie synowie Władysława I Hermana podzielili między siebie Polskę.
Spójrz na mapę pokazującą w przybliżeniu geograficzny zakres władzy braci. Zaznacz w tabeli, do kogo miały należeć poszczególne regiony. Wykorzystaj w tym celu mapę współczesnej Polski.
| Ziemie Zbigniewa | Ziemie Bolesława |
|---|---|
Czy można zapobiec kłótni rodzinnej? Testament Krzywoustego
Książę z dynastii Piastów sprawował w szerokim zakresie władzę nad ludźmi zamieszkującymi jego kraj. Poddani przestrzegali praw, które ustanawiał, i żyli pobożnie według tego, co im nakazywał. Płacili mu daniny i szli na wojny, które on wszczynał. Ale jego władza nie była nieograniczona. Już w XI wieku władca musiał przestrzegać wielu reguł, jeśli chciał mieć poparcie możnych, bo jeśliby je utracił, mógł być pewien wybuchu wojny domowej. Z jednej strony zwracali się przeciw księciu niechętni mu możni, a z drugiej na czele buntu nierzadko stawali jego najbliżsi krewni. Bo dla tych Piastów, którzy władzy nie sprawowali, życie było stałym oczekiwaniem na sięgnięcie po nią. Ten, który ją dzierżył, musiał zawsze starać się o szacunek zarówno możnych, jak i członków swojej rodziny. A na ten szacunek zawsze musiał ciężko pracować.
Władysław Herman – książę szanowany?
Trudno powiedzieć, jak szybko Władysław Herman uzyskał zaufanie możnych. Kronika Anonima przedstawia go jako nie zawsze rozumnego władcę. Ale autor, związany z elitą Polski, wskazał też jego cechy pozytywne.
Anonim tzw. Gall o cnotach Władysława Hermana
Przeczytaj tekst i zaznacz poniżej te cnoty księcia, które zostały w nim wymienione.
Lecz na razie dajmy nieco chłopcu odpocząć po trudach, aż pióro nasze pogrzebie w pokoju księcia Władysława, męża pobożnego i łagodnego. Książę Władysław tedy, pamiętny na dawne zamieszki, po wygnaniu Sieciecha z Polski, choć słaby był [...] wszystko mianowicie już to sam osobiście roztropnie załatwiał, już to każdorazowo temu komesowi, którego ziemię odwiedzał, zlecał troskę o dwór i jego sprawy.
Źródło: Anonima tzw. Galla Kronika, czyli Dzieje książąt i władców polskich / Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principum Poloniae, wydał, wstępem i komentarzem opatrzył K. Maleczyński, Kraków 1952, s. 83 (tłum. P. Wiszewski)
Anonim do pozytywnych cech Hermana zaliczył:
- troskę o biednych,
- troskę o możnych,
- pobożność,
- miłość do poddanych,
- roztropność,
- samodzielność.
O ile nie było w rodzinie nikogo, kto byłby równy lub bliski władcy dostojeństwem lub odziedziczoną po przodkach charyzmą, skutki buntu bywały mniej tragiczne. Doświadczył tego Kazimierz Odnowiciel. Jednak częściej wśród buntowników bywali bracia, stryjowie, bracia stryjeczni. Bratobójcza walka nie tylko pustoszyła kraj, ale szkodziła też wizerunkowi całej rodziny. Kiedy Bolesław II został wygnany z kraju, jego brat i następca robił wiele, by ukazać go jako wciąż sprawującego władzę, nie ma dowodów, by krytykował go w jakikolwiek sposób. Co prawda nie pozwolił mu wrócić i być może doprowadził do śmierci jego syna, ale oficjalnie zawsze podkreślał dostojeństwo króla, które było przecież wspólnym dobrem całej rodziny. Utrata szacunku poddanych musiałaby dotknąć cały ród.
Władysław: książę – fundator
Władysław I Herman objął władzę w trudnym momencie. Po wygnaniu Bolesława Szczodrego podupadł autorytet władcy Polski zarówno w kraju, jak i za granicą. Władysław starał się go odbudować. W tym celu finansował wiele przedsięwzięć, które miały ukazać go elicie kraju jako władcę potężnego i hojnego wobec Kościoła. Ufundował kilka nowych świątyń, wspierał rozwój kultu św. Idziego. Zakupił wiele cennych ksiąg liturgicznych, w tym pisane złotem. Wspierał też władze kościelne w Cesarstwie. Wiemy, że odkupił i odesłał do Bambergu dwa zrabowane tamtejszemu kościołowi krzyże. A dowiadujemy się o tym z pierwszego zachowanego dokumentu polskiego władcy, wystawionego właśnie przez Hermana.
Aby uniknąć konfliktów w rodzinie, Władysław Herman, po serii bratobójczych wojen z synami, podzielił kraj między Zbigniewa i Bolesława. Jednak żadnemu nie dał władzy nad bratem. To nie przyniosło pokoju. Dopiero tragiczna śmierć Zbigniewa zakończyła spory. W chwili śmierci, Bolesław Krzywousty, miał czterech synów, piąty miał się urodzić. Książę mógł się obawiać, że bracia przyrodni będą walczyć o władzę. By temu zapobiec, przekazał każdemu pod zarząd odpowiedni fragment kraju. Nadzór i zwierzchność nad braćmi powierzył najstarszemu, Władysławowi II. Ten honorowy przywódca pozostałych Piastów nie mógł podejmować zbyt wielu samodzielnych decyzji. Decydował jednak o polityce zagranicznej rodu. Być może już wówczas Krzywousty zdecydował, że zawsze księciem zwierzchnim miał być najstarszy pod względem pokrewieństwa – wuj przed bratankiem lub brat dziada przed wnukiem. A jeśli byłoby kilku Piastów tak samo ze sobą spokrewnionych, decydować miał ich wiek – najstarszy powinien być zwierzchnikiem młodszych.
Wątpliwe, by decyzji o podziale kraju i ustanowieniu nowego systemu sprawowania władzy książęcej towarzyszyło spisanie jakiegoś dokumentu – testamentu czy ustawy sukcesyjnej. Książę zakomunikował swoje postanowienie synom i możnym, którzy dla dobra kraju mieli pilnować jego wykonania. Podobne działania podejmowali już wcześniej władcy Rusi Kijowskiej i Czech. Nigdzie jednak nie zahamowały one walk między członkami rodzin książęcych. W Polsce wiele uczyniono, by podziały dziedzictwa po Krzywoustym rzeczywiście utrudniały rozpoczęcie walki najstarszemu bratu, gdyby chciał być jedynym księciem. Ale utrudniały też młodszym braciom pozbycie się przyrodniego brata – księcia seniora. Nie wiemy natomiast, czy już wówczas planowano, że ziemie książąt będą dziedziczone przez ich dzieci. Zdania historyków są podzielone. Wydaje się to jednak bardzo prawdopodobne. Czy Krzywousty sam podjął tę decyzję, czy uczynił to pod wpływem możnych, którzy nie chcieli kolejnej wojny domowej w kraju? Zapewne nigdy się tego nie dowiemy. Komukolwiek jednak przyświecały takie intencje, szybko czekało go gorzkie rozczarowanie.
Nowe podziały
Region | Władca |
Wielkopolska | Mieszko III Stary |
Małopolska | Władysław II Wygnaniec |
Kujawy | Władysław II Wygnaniec |
Śląsk | Władysław II Wygnaniec |
Pomorze | Władysław II Wygnaniec |
Mazowsze | Bolesław Kędzierzawy |
Ziemia sandomierska | Henryk Sandomierski |
Ziemia łęczycka | Salomea, wdowa po Bolesławie Krzywoustym |
Zamiast podsumowania
Nie wiemy, czy Bolesław Krzywousty spisał kiedykolwiek testament. Współcześni mu Piastowie tego nie robili, ponieważ ustnie przekazywali swoją ostatnią wolę najbliższym współpracownikom. Według badaczy tak było również w przypadku Krzywoustego. Dopiero po ponad pół wieku Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem w swojej kronice przedstawił scenę ogłaszania woli umierającego księcia. Dzięki temu wiemy, jak polskie elity na przełomie XII/XIII wieku uzasadniały panujące w kraju zwyczaje przekazywania władzy książęcej.
Przeczytajcie poniższy tekst kroniki i podzielcie się na dwa zespoły. Jedna z grup wypisze korzyści, a druga straty, jakie wynikały dla Piastów z tych zwyczajów. Pamiętając, że celem każdego Piasta było sprawować władzę jak najdłużej i nad jak najszerszym terytorium, wskażcie, czy te zwyczaje sprzyjały osiąganiu celów przez książęta i otaczające ich elity możnych. Formułując argumenty, odnieście się do dziejów Piastów w XI–1. ćwierci XII wieku.
Gdy poczuł, że [los] żąda już od niego śmiertelnej powinności, poleca spisać dokumenty testamentowe. Przekazuje w nich w spadku czterem synom i zobowiązania [płynące z] zacności przodków, i następstwo w królestwie, wyznaczając stałe granice czterech dzielnic w ten sposób, że w ręku najstarszego miało pozostać i księstwo dzielnicy krakowskiej, i władza zwierzchnia. A jeśliby spotkało go to, co ludzkie [tj. gdyby umarł], zawsze starszeństwo i wzgląd pierworództwa miały rozstrzygać spór o następstwo.
Źródło: Mistrza Wincentego Kronika polska, tłum. K. Abgarowicz i B. Kürbis, wstęp B. Kürbis, Warszawa 1974, III, 26, s. 167
Czy postanowienia tzw. testamentu Krzywoustego były korzystne dla Piastów?
Korzyści | Straty |
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: