Zmiana średniowiecznej Europy

R1Q4V8C5djLje

Przemiany w XIV-wiecznej Europie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Przemiany w XIV-wiecznej Europie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Przemiany w XIV-wiecznej Europie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Przemiany w XIV-wiecznej Europie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Przemiany w XIV-wiecznej Europie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Przemiany w XIV-wiecznej Europie, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Nowy świat szczęśliwego bogactwa

Życie na wsi wczesnego średniowiecza było ciężkie. Nie budziło ani zainteresowania, ani tym bardziej zachwytu ówczesnych elit. Niemal nie pojawiało się w zabytkach sztuki. Wszystko to zmieniło się w XI–XIII wieku, epoce gwałtownego wzrostu ekonomicznego i rewolucyjnych zmian demograficznych, społecznych i technologicznych. Wieś zachodnioeuropejska zaczęła się bogacić, a działalność gospodarczą chłopów zaczęto uznawać powszechnie za źródło bogactwa całego kraju.

Czas rewolucji

Między XI a XIII wiekiem liczba mieszkańców Europy Zachodniej wzrosła z około 25–30 mln do 50–55 mln ludzi. Nastąpiło to bez wielkich odkryć w dziedzinie medycyny, a dzięki głębokiej zmianie dotyczącej ważnego aspektu życia człowieka – jedzenia. Żyjący wówczas ludzie odżywiali się lepiej niż w wiekach wcześniejszych. Częściej spożywali mięso, w większym zakresie korzystali z produktów zbożowych. Zdrowsze kobiety mogły rodzić zdrowsze dzieci, te zaś mogły przeżyć, bo rodzice byli w stanie zapewnić im odpowiednią ilość pożywienia. We wcześniejszym średniowieczu z jednego wysianego ziarna uzyskiwano co najwyżej dwa nowe. W XII–XIII wieku jedno ziarno dawało już 5–6 nowych. Było to możliwe dzięki ciepłemu i łagodnemu klimatowi tych czasów oraz rozpowszechnieniu rozwiązań technologicznych. Największe znaczenie w uprawie ziemi miało wprowadzenie trójpolówkitK1t4lfuD9_000tp001trójpolówki zamiast dotychczas stosowanej dwupolówkitK1t4lfuD9_000tp002dwupolówki. Dzięki temu zwiększono powierzchnię ziemi obsiewanej każdego roku.

Rozwój Europy nie byłby jednak możliwy bez rozpowszechnienia się gospodarki opartej na obiegu pieniądza. Jego użycie zastąpiło tradycyjną wymianę opartą na przekazywaniu sobie towarów lub usług w zamian za inne towary lub usługi. Z monet zaczęli korzystać chłopi, których produkcja rolna przewyższała własne potrzeby. Wygodniej im było sprzedać zboże lub bydło w zamian za monety, niż wymieniać je na usługi lub inne towary. Natomiast dzięki rosnącemu zapotrzebowaniu wśród mieszczan i rycerzy na towary luksusowe, rozwijał się handel dalekosiężny. Powstały specjalne miejsca, w których krzyżowały się drogi kupców z różnych stron Europy. Spośród nich dwa były najważniejsze. We Flandrii (kraina historyczna położona na terenie Francji, Belgii i Holandii) spotykali się kupcy zmierzający na rynki północnej Francji, Anglii, krajów skandynawskich i nadbałtyckich. Do Szampanii (północno‑wschodnia część Francji) zjeżdżali się kupcy podróżujący przez basen Morza Śródziemnego, by spotkać się z kupcami z północy.

Rozwój wsi ściśle wiązał się z rozwojem miast. Bez ośrodków wymiany, jakimi były targi miejskie, chłopi nie mogliby sprawnie wymieniać swoich produktów na monety, których jako czynszu domagał się pan feudalny. Za pieniądze ze sprzedaży żywności chłopi kupowali również wyroby rzemiosła od mieszkających w mieście rzemieślników. Ścisły związek między wsią i miastem powodował gwałtowny wzrost liczby miast wraz z rozwojem kolonizacji wewnętrznejtK1t4lfuD9_000tp003kolonizacji wewnętrznej w Europie.

Zmianom demograficznym i gospodarczym towarzyszyły zmiany kulturowe. Wśród nich podstawowe znaczenie miał rozwój szkolnictwa. Dzięki rozwojowi sieci szkół parafialnych rosła liczba świeckich znających podstawy pisma i matematyki, co miało kluczowe znaczenie w miastach, zwłaszcza dla kupców. Coraz wyższy poziom osiągały szkoły katedralne i klasztorne, a wkrótce także uniwersytety, które przekazywały coraz obszerniejszą wiedzę o świecie i rządzących nim prawach. Budziło to ciekawość, ale pozwalało też opierać relacje społeczne i polityczne na zasadach logiki – tej, którą rządziły się spisywane prawa, zwłaszcza prawa rzymskie wykładane na uniwersytetach. W dłuższej perspektywie polityka nie mogła opierać się już wyłącznie na przemocy. Władca musiał sięgać po prawo i... ludzi, którzy je znali.

Kryzys w rodzinie - spór o wolność Kościoła

Spory monarchów i możnych z duchownymi wciąż były obecne w historii średniowiecznej Europy. We wczesnym średniowieczu władcy starali się uzyskać akceptację dla poglądu, iż z racji sprawowania danej od Boga władzy są przywódcami całego ludu, a także Kościoła, którym chcieli zarządzać. Również książęta, hrabiowie, wreszcie zwykli możni w obrębie swoich dóbr uważali, że mogą występować jako współodpowiedzialni za losy lokalnych Kościołów. Łożyli środki finansowe na organizację życia Kościoła – powstawanie nowych biskupstw, budowę świątyń – i sądzili, że mają prawo do decydowania o losach wspieranych instytucji. Dlatego król uważał, że może wyznaczać biskupów w swoim królestwie, a możny właściciel wsi wskazywał, kto ma być proboszczem w parafii.

Ludzie Kościoła nigdy w pełni nie zgadzali się z powyższymi poglądami. Jednak dopiero w XI wieku ich sprzeciw nabrał charakteru zorganizowanego. Przełomowe znaczenie miały rządy papieża Grzegorza VIItK1t4lfuD9_000tp004Grzegorza VII, według którego ludzie Kościoła tworzyli odrębną grupę w społeczeństwie. Nie podlegali oni świeckim prawom, lecz prawom Boga, które mogły być przedstawiane i respektowane jedynie przez papieża. Osoby świeckie traciły tym samym prawo do mieszania się w sprawy Kościoła. Natomiast duchowni, jako reprezentanci Boga, mieli pełne prawo wypowiadać się i ingerować w sprawy świeckie. Dlatego to papież miał mieć prawo do wyrażania zgody na koronację cesarza i królów. Natomiast cesarz miał utracić swoje tradycyjne uprawnienie do wskazywania kandydata na papieża, a możni – do mianowania duchownych, zwierzchników kościołów i klasztorów znajdujących się pod ich patronatem.

Tak zwana reforma gregoriańskatK1t4lfuD9_000tp005reforma gregoriańska nie została zapoczątkowana przez Grzegorza VII. Odwoływała się ona do wcześniej pojawiających się poglądów i ruchów reformy Kościoła. Jednak tym razem dążenie do odrzucenia ingerencji możnych świeckich w życie duchownych było potężniejsze niż kiedykolwiek. Papież zyskał poparcie zarówno wielu potężnych duchownych, jak i części możnych świeckich. Dla wielu był to wyraz troski o stan Kościoła. Ale wspierając papieża, możni walczyli także z konkretnymi przeciwnikami politycznymi. Przemiany ideowe i interesy polityczne doprowadziły do konfliktu Grzegorza VII z cesarzem Henrykiem IVtK1t4lfuD9_000tp006Henrykiem IV. Konflikt ten nazywa się sporem o inwestyturętK1t4lfuD9_000tp007sporem o inwestyturę, którego istotą były kompetencje cesarza do sprawowania władzy uniwersalnej, nieograniczonej przez uprawnienia duchownych. Cesarz ogłosił, że zwalnia papieża z jego urzędu, a papież uznał cesarza za pozbawionego władzy. Początkowo wygrał Grzegorz VII, gdyż decyzję o detronizacji Henryka poparli książęta niemieccy. Cesarz Henryk IV uznał racje Grzegorza VII i poprosił go o wybaczenie, ale gdy tylko poczuł się silniejszy, zmusił papieża do ucieczki z Rzymu.

Konflikt trwał po śmierci obu największych przeciwników. Idee reformy Kościoła obejmowały kolejne królestwa i księstwa. Szerzyli je mnisi benedyktyńscy związani z klasztorem w ClunytK1t4lfuD9_000tp008klasztorem w Cluny, nowe zakony, jak np. cystersitK1t4lfuD9_000tp009cystersi czy premonstratensitK1t4lfuD9_000tp00Apremonstratensi, ale również biskupi i arcybiskupi. Dla niektórych sprzeciw wobec władzy królewskiej kończył się tragicznie. Tomasz BeckettK1t4lfuD9_000tp00BTomasz Becket, arcybiskup Canterbury, nie zgadzał się z królem Anglii Henrykiem IItK1t4lfuD9_000tp00CHenrykiem II, który żądał rozszerzenia swoich uprawnień wobec Kościoła. Król Anglii, niegdyś przyjaciel arcybiskupa, przez wiele lat spierał się z duchownym, ostatecznie jednak zlecił swoim rycerzom jego zabicie. W większości wypadków konflikty nie miały tak tragicznego charakteru. Ale niemal w każdym kraju duchowni rzucali klątwy na królów, książęta i możnych. Ci zaś usuwali ich z własnych ziem, rabowali ich dobra, toczyli długotrwałe spory sądowe. Tylko symboliczną przerwą w tych konfliktach było zawarcie w 1122 roku konkordatu w WormacjitK1t4lfuD9_000tp00Dkonkordatu w Wormacji. Spory o miejsca duchownych w społeczeństwie rozwiązywano powoli. Ostatecznie jednak Kościół uwolnił się od kontroli ze strony świeckich w XIII wieku.

Dla zainteresowanych

Dominikanie, nowy zakon kaznodziejski, swoją nazwę wziął od założyciela – Dominika Guzmana. Według jednego z pierwszych historiografów zakonnych, Jordana z Saksonii, matka Dominika przed jego urodzeniem miała sen. Widziała w nim, że z jej łona urodzi się pies z pochodnią w pysku, który podpali cały świat. Dlatego też imię Dominika interpretowano jako znaczące: Domini canis – Pies Boga, a nazwę „dominikanie” jako Domini canes – „Psy Boże”. Owe „psy” to zwierzęta opiekujące się stadem wiernych, dbające o nich i służące Bogu.

Nowe zakony, nowe zadania Kościoła

Najstarszym ruchem zakonnym na Zachodzie byli benedyktynitK1t4lfuD9_000tp00Ebenedyktyni. Przez wieki liczba chętnych do wspólnego oddawania czci Bogu stale rosła. Klasztory bogaciły się dzięki wsparciu udzielanemu przez możnych. W ufundowanym przez nich domu z reguły opatemtK1t4lfuD9_000tp00Fopatem zostawał członek rodziny lub bliski krewny fundatora. Mnisi mieli obowiązek modlić się za rodzinę fundatorów. Klasztory benedyktyńskie świetnie wpisały się w świat feudalnych więzów krwi i honoru. Jednak związek benedyktynów z możnymi nie odpowiadał tym, którzy pragnęli Kościoła ubogiego, oczyszczonego z bogactwa. Od przełomu XI i XII do XIV wieku ogromną popularnością cieszyli się cystersi. Sukces tego ruchu był ogromny. Łączył on w sobie troskę o ubóstwo i pracę własną mnichów z modlitwą za patronów i fundatorów. W wielu przypadkach patroni klasztorów usuwali z nich siłą benedyktynów, by sprowadzić cystersów. Ich aktywność na polu nauczania, ale przede wszystkim przykład, jakim byli dla świeckich, był nie do przecenienia.

O ile cystersi, a wkrótce za nimi premonstratensi, ściśle wiązali się z elitami władzy, o tyle ich związki z miastami i mieszkańcami wsi były nikłe. Inaczej było w przypadku dwóch tak zwanych żebraczych zakonów: franciszkanówtK1t4lfuD9_000tp00Gfranciszkanów i dominikanówtK1t4lfuD9_000tp00Hdominikanów. Powstały one w momencie głębokiego kryzysu ortodoksyjnego Kościoła we Włoszech i w południowej Francji. Zadaniem obu zakonów było nawrócenie chrześcijan odrzucających nauczanie religii według wersji akceptowanej przez papieży. Oba zakony miały żyć wyłącznie z jałmużny, oba też swe klasztory stawiały w miastach. Popularność tych zakonów, zwłaszcza franciszkanów, była ogromna. Po raz pierwszy mieszkańcy miast i wsi mogli wziąć udział w dyskusjach religijnych. Nie wszystkim podobał się sposób chwalenia Boga prezentowany przez zakonników. Natomiast zarówno osoby świeckie, jak i duchowni wysoko cenili ich postawę pokory, skromności i stałej, osobistej pokuty za grzechy. Jednak samo istnienie nowych zakonów nie rozwiązywało problemów Kościoła. Przeciwnie, unaoczniało, że można żyć w zgodzie z powołaniem zakonnym lub kapłańskim i odmawiać zbędnego gromadzenia majątku.

Kapsuła czasu

Trudny temat – inkwizycja
Walka z herezjami, czyli odstępstwami od ortodoksyjnego nauczania, zaostrzyła się na Zachodzie od XI wieku. Między XI i XII wiekiem, aż do końca epoki dominował pogląd, że heretyków należy zwalczać argumentami, a nie siłą. Nawet po wzroście akceptacji procesów sądowych i związanych z nimi kar, to osobom świeckim powierzano orzeczenie kary i jej wykonanie. W celu pozyskania zeznań, przesłuchiwanych poddawano torturom, często ze skutkiem śmiertelnym. Aprobata stosowanych metod dziś budzi nasze potępienie. Pamiętajmy jednak, że ludzie żyli w strachu przed zjawiskami natury, które uważali za przejaw gniewu Boga, okazywanego niewiernym oraz tym wszystkim, którzy się na to godzili. Bezpieczeństwo całej wspólnoty zależało od czystości religii wyznawanej przez wszystkich. Tolerancja jest dzieckiem wiedzy o świecie, a tej ostatniej jeszcze ludziom średniowiecza brakowało. Doceńmy, że pomimo to bardzo wielu kapłanów i zwykłych ludzi nie akceptowało brutalności w karaniu heretyków. Wielu nadmiernie gorliwych inkwizytorów zginęło w trakcie wykonywania swoich obowiązków.

Szczyt i upadek uniwersalnej władzy cesarzy

Spory o miejsce cesarza w zmieniającym się Kościele XI–XII wieku osłabiły przekonanie o jego szczególnych prawach wobec wszystkich chrześcijan. Co gorsza, wewnętrzne waśnie w Królestwie Niemieckim sprawiły, że król i cesarz w jednej osobie tracił autorytet wśród własnych lenników. A bez ich poparcia nie mógł wpływać na władców sąsiadujących z Niemcami. Przeciwko widocznemu w 1. połowie XII wieku spadkowi znaczenia króla Niemiec wystąpił Fryderyk I BarbarossatK1t4lfuD9_000tp00JFryderyk I Barbarossa. Aby umocnić swój autorytet, starał się zapewnić bezwzględne wykonywanie zobowiązań największych lenników wobec króla. Cesarz walczył również o uznanie swego autorytetu przez władców Polski, Czech i Danii, których uważał za lenników cesarstwa.

Podstawowym problemem Fryderyka I było zmuszenie do posłuszeństwa miast północnych Włoch. Energicznie występowały one przeciw odnowieniu pobierania podatków na rzecz cesarza, ponieważ znalazły sojusznika w papiestwie. W trakcie wypraw do Włoch cesarz poskromił miasta, ale uznanie Włochów kończyło się, gdy tylko wojska niemieckie przekraczały Alpy, wracając do domu. Ostateczny cios cesarskim planom przywrócenia swej władzy do wymiaru uniwersalnego zadały klęski, jakie jego wojska poniosły we Włoszech pod Alessandrią (1175) i Legnano (1176). Fryderyk I nie poddał się i nadal starał się wzmacniać autorytet cesarski. Największym jego osiągnięciem było wykorzystanie na szeroką skalę odwołań do prawa starożytnych cesarzy. Zatrudniając prawników wykształconych we Włoszech i korzystając z ich rad, stworzył i upowszechnił nowy model władzy monarszej. Miała się ona opierać na prawie spisanym i interpretowanym przez cesarskich urzędników.

Jego dzieło kontynuował wnuk, cesarz Fryderyk IItK1t4lfuD9_000tp00KFryderyk II. Uważając się za „cesarza końca świata”, dążył do zbudowania swojego autorytetu jako władcy całego Zachodu. Jednak z powodu stałej nieobecności cesarza w Niemczech niemal pełnię władzy przejęli książęta. Cesarz starał się umocnić swą pozycję, odbijając z rąk muzułmanów Jerozolimę i koronując się na jej króla. W ciągu 1. poł. XIII wieku Fryderyk II zbudował prężnie zarządzane, nowoczesne państwo na południu Włoch. Ale realnej władzy cesarza nie rozszerzył. Przeciwnie, doprowadził do upadku autorytetu władzy królewskiej w Niemczech. Śmierć jego syna Konrada IV w 1254 roku otworzyła długi okres wojen domowych między kandydatami do korony. Czasy wielkich Ottonów i Henryków należały do przeszłości.