Pierwsze projekty reform Rzeczypospolitej

Pomysły niedoszłego króla Stanisława Leszczyńskiego:

• walka o polską koronę podczas wielkiej wojny północnej,

• protekcja obcych mocarstw, do której się odwoływali zarówno August II Mocny, jak i popierany przez Szwedów Stanisław Leszczyński,

• towarzyszące temu walki wewnętrzne,

• wojna o sukcesję polską w latach 1733‑1735,

unaoczniły stan kryzysu, w jakim znalazł się kraj. Pierwszą kompleksową propozycję koniecznych do przeprowadzenia zmian, zatytułowaną 'Głos wolny wolność ubezpieczający', opublikowano pod nazwiskiem niedoszłego władcy Stanisława Leszczyńskiego.

R1IeCb0rPvVkq

Na ilustracji portret potężnego mężczyzny w zbroi. Na głowie ma perukę, z długimi kręconymi włosami. W lewej ręce trzyma miecz, prawą ręką coś wskazuje . Na zbroi mężczyzna przepasaną ma szarfę, widoczny także hełm z piórami, który leży obok mężczyzny.

Niektórzy historycy wątpią, aby dzieło napisał samodzielnie tytularny król Polski, choć z pewnością nadał mu ostateczny szlif językowy. Proponowane zmiany miały wyraźnie umiarkowany charakter:

• nie zniesiono elekcyjności tronu, ani liberum veto, choć wyraźnie je usprawniono.

• władza królewska została mocno ograniczona przez cofnięcie rozdawnictwa urzędów (tzw. wakansów) oraz kontrolę ministrów i kolegiów ministerialnych,

• w pracy sejmu ważne było powiązanie veta z konkretną sprawą, podczas gdy już uchwalone ustawy nabierały mocy prawnej.

Wiele z postulatów zostało powtórzonych w kolejnych propozycjach zmian ustrojowych, w tym także w Konstytucji 3 maja.

Stanisław Konarski – O skutecznym rad sposobie

RdtZoJ6kblRbT1

Na ilustracji Portret mężczyzny siedzącego na krześle, przed nim duży arkusz papieru. Papier częściowo zwinięty w rulon. Mężczyzna w ręce trzyma cyrkiel, na papierze leżą przybory między innymi linijka. Ubrany jest w habit zakonny pijarów.

Zawieruchy czasów saskich umocniły przekonanie bardziej światłych polityków w Rzeczypospolitej o konieczności przeprowadzenia zmian. Jedną z najbardziej kompleksowych propozycji w tym zakresie było dzieło napisane przez księdza Stanisława Konarskiego. Należał on do zakonu pijarów, który rywalizował z jezuitami na polu oświatowym, przyczyniając się do zmiany i unowocześnienia polskiego szkolnictwa. Konarski w porozumieniu z pragnącym zmian stronnictwem 'Familii' opublikował w latach 1760‑1763 dzieło zatytułowane 'O skutecznym rad sposobie'. Zakładano w nim kompleksowe usprawnienie zarówno włazy ustawodawczej, a więc sejmu, jak i wykonawczej. Postulowano m.in. zniesienie liberum veto i głosowanie większością głosów. Konarski cieszył się poparciem Czartoryskich, dlatego jego postulaty uznawane były za program tego właśnie stronnictwa.

R37VHrckDZSUe

Na zdjeciu klasztor i kościół pijarów. Dawny budynek w kształcie prostokąta z dwiema wieżami. W budynku kilkadziesiąt okien. Ilustracja współczesna, przed budynkiem idący ludzie. Widoczna szeroka ulica, na niej samochody.

Oświecenie przez oświatę

Jedną z podstawowych zmian, jakie można było zaobserwować pod koniec czasów saskich, były przemiany w polskim szkolnictwie. Znaczenie szlachty jako 'narodu politycznego' oraz praktycznie zanik mieszczaństwa jako czynnika kulturotwórczego z pewnością w znacznym stopniu przyczyniły się do upadku kultury politycznej i kryzysu państwa. Wprawdzie nadal podkreślano stare cnoty, ale brakowało autentycznego zaangażowania w sprawy państwowe, a gotowość do służenia państwu ograniczała się do pustosłowia i retorycznych wypowiedzi. Działania sprowadzały się do ewentualnego zwołania pospolitego ruszeniapospolite ruszeniepospolitego ruszenia, co prowadziło raczej do anarchiianarchiaanarchii niż do pozytywnych rozstrzygnięć politycznych.

RisE6cYYhhqju

Na ilustracji obraz, na którym widać osoby stojące nad rzeką. W centralnej części konie, wóz z prawej, trzech stojących mężczyzn z lewej, jeden z nich ubrany w zbroję husarza, drugi w  koszulę i zwykłe spodnie, rozmawiają. Na wozie siano a na nim trzy psy.

Inicjatywa poprawy wyszła w Polsce z kręgów duchowieństwa, głównie od jezuitów i pijarów, którzy wprowadzali zmiany w prowadzonych przez siebie kolegiach. Szczególną sławę zdobyło Collegium Nobilium założone przez Stanisława Konarskiego w 1740 roku, szkoła:

• przeznaczona dla synów magnatów i bogatej szlachty;

• miała ich wychowywać, jako przyszłą elitę społeczeństwa, w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju;

• nauka, podzielona na 5 klas, trwała 8 lat;

• program gramatyczno‑retoryczny realizowano przy ograniczeniu języka łacińskiego na rzecz języków nowożytnych (francuskiego, niemieckiego, włoskiego) oraz języka polskiego;

• w znacznie szerszym zakresie niż w innych szkołach uczono historii (Polski i powszechnej), prawa polskiego i międzynarodowego, a także geografii, matematyki, fizyki;

• w nauczaniu filozofii uwzględniano poglądy autorów nowożytnych;

• szczególną rolę wychowawczą odgrywały retoryka (tematy ćwiczeń obejmowały aktualne problemy społeczne i polityczne) oraz teatr szkolny;

• dla absolwentów utworzono dodatkowe kursy matematyki i architektury oraz prawa;

• staranny dobór nauczycieli umożliwiał wprowadzanie nowych metod nauczania i wychowania;

• wychowanie patriotyczne i obywatelskie;

• specjalnie zaprojektowany, po raz pierwszy uwzględniający szerzej zasady higieny i wygody, budynek szkolny zapewniał doskonałe warunki nauki.

Collegium Nobilium zapoczątkowało reformę szkół pijarskich; jego program wychowawczy stał się wzorem dla innych szkół zakonnych, nawiązała do niego również Komisja Edukacji Narodowej; okres największego rozkwitu przeżywało
1745‑1795; wykształciło wielu wybitnych działaczy polskich oświecenia, polityków i reformatorów (marszałkowie Sejmu Wielkiego: Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki, generał Tadeusz Kościuszko, Wojciech Bogusławski - twórca narodowej sceny, Franciszek Zabłocki – dramatopisarz). Istniało do 1832 roku.

RqRDptoviLWXU

Na zdjęciu budynek rozpościerający się na całej ilustracji. Ma jasną elewację i mnóstwo symetrycznie rozstawionych okien. Pomiędzy niektórymi oknami znajdują się półkolumny. Mniej więcej na środku bryły budynku widać 4 kolumny wspierające niewielki gzyms. Na szczycie budynku znajdują się dwie rzeźby. Dach jest ciemny, dwu i czterospadowy. Przed budynkiem biegnie ulica, po której jeżdżą samochody i autobus. Przy ulicy latarnie, na których zawieszone są również znaki drogowe. W tle inny budynek oraz zachmurzone niebo.

R129DiHOizz1T

Na obrazie budynek z bramą wjazdową, przed którą stoi żołnierz z bronią na ramieniu. Na pierwszym planie, przed bramą spacerują dwie kobiety. Za bramą, po lewej stronie rozpościera się duży budynek z wieloma symetrycznie rozmieszczonymi oknami, zdobioną w niektórych miejscach elewacją i lekko spadzistym dachem. Po prawej stronie widać zabudowania gospodarcze.

Podobne rozwiązania zaczęli także wprowadzać jezuici w swoich kolegiach.

R1GGUMcJeZC0i

Na ilustracji portret Tadeusza Rejtana. Mężczyzna prawie łysy z długimi zakręconymi wąsami patrzy przed siebie. Ma na sobie beżową marynarkę, pod którą widać czerwoną kamizelkę oraz biały kołnierz koszuli. Tło jest niejednolite: ciemniejsze z lewej strony i jaśniejsze z prawej.

Rr2IXNwjHzPzZ

Na ilustracji portret Stanisława Małachowskiego. Mężczyzna podpierający się prawą ręką na lasce marszałkowskiej. Ubrany w mundur, z szeregiem dużych guzików. przepasany szarfą w ręce trzyma szpadę, włosy ma zaczesane do tyłu, jeden lok.

R1RXA9ZLssFOL

Na ilustracji portret mężczyzny patrzącego na wprost w błękitnym płaszczu z obszernym, białym, włochatym kołnierzem. Mężczyzna ma niebieskie oczy i burzę siwych włosów. Lekko się uśmiecha.

Rw841DKdFoes5

Portret mężczyzny z gęstymi włosami zakończonymi lokami. Mężczyzna ma niebieskie oczy, patrzy na wprost i lekko się uśmiecha. Na szyi ma białą chustę, ubrany jest w ciemny płaszcz, na którym jest wiele guzików, na skos klatki piersiowej ma przepasaną błękitną szarfę. Na klapie jego płaszcza przypięty jest order w kształcie gwiazdy i drugi, mniejszy order w kształcie krzyża na czerwonej wstążce. Tło jest jasne.

RHhntiE1g0g2v

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny z ciemnymi włosami zaczesanymi do tyłu. Mężczyzna ubrany jest w czarny mundur z czerwonymi elementami z przodu i pagonami zakończonymi sznurkami. Na piersi ma order w kształcie krzyża, a pod szyją zawiązaną czarną chustę. Patrzy w bok.

RBzYZKLd9arl1

Na ilustracji Wojciech Bogusławski – twórca sceny narodowej. Siedzący mężczyzna ubrany w płaszcz z guzikami, pod szyją apaszki związane w kokardę, atłasowe spodnie. Na głowie ma kapelusz, lewą rękę ma na książce, prawa wsparta. W tle drzewo.

Sukcesy gospodarcze – odbudowa rolnictwa

Podstawowe znaczenie dla umysłowego ożywienia w drugiej połowie XVIII w. miał sukces gospodarczy. Mimo zdarzających się konfliktów wewnętrznych, przemarszów obcych wojsk i pruskiego drenażudrenażdrenażu finansów polskich przez Fryderyka II podczas wojny siedmioletniej należy podkreślić, że Rzeczypospolita Obojga Narodów przeżywała pomyślny okres w swoim rozwoju.

Nastąpiła szybka odbudowa rolnictwa, szczególnie w zachodnich prowincjach
– w Wielkopolsce i Prusach Królewskich – gdzie sieć miejska była stosunkowo gęsta. Rozwinęła się tam włókiennicza manufaktura rozproszona zapewniająca zbyt na towary rolnicze, co w połączeniu z możliwościami eksportu tych produktów na uprzemysłowiony Śląsk stwarzało warunki dla rozwoju folwarków szlacheckich. Chętnie przechodzono na nowocześniejsze formy organizacji wsi – oczynszowanie i osadnictwo „holenderskie”tdA2D9fAFW_000tp001osadnictwo „holenderskie”. MeliorowanomelioracjaMeliorowano tereny bagniste i uprawiano nieużytki.

Przy współudziale Sasów powstawały manufaktury produkujące wyroby rzemiosła artystycznego. Powoli odradzało się rolnictwo, w którym coraz większą rolę odgrywał chów owiec.

Zmieniały się też warunki na południowym wschodzie. Przede wszystkim ustały najazdy tatarskie i rozpoczęło się szybkie zagospodarowywanie wyniszczonych ziem. Na tym gruncie wzrastały fortuny kresowych magnatów: Rzewuskich czy Potockich.

R1S9F8UWWhZTh

Zdjęcie współczesne. Z prawej strony widać czarny, rozlatujący się wiatrak. Ma on tylko dwa ramiona, pozostałe są złamane. Stoi na niewielkim wzniesieniu i częściowo przysłonięty jest pozbawionymi liści drzewami. Z lewej strony budynek z cegieł o spadzistym dachu. Na pierwszym planie łąka pokryta śniegiem .

RJ1CM8odynSxG

Zdjęcie współczesne. Dom z muru pruskiego z drewnianymi podcieniami. Ma spadzisty dach pokryty dachówką oraz kilka dwuskrzydłowych okien z białymi ramami i ośmioma niewielkimi, kwadratowymi szybami na każdym skrzydle. Obok znajduje się niższy dom, zaprojektowany w podobny sposób, jednak z gładką, brzoskwiniową elewacją i bardziej spadzistym dachem. Przed niższym domem znajduje się duża, pomalowana na biało‑zielono, żelazna brama wjazdowa i furtka. Dookoła widać drzewa i inną roślinność. Przed budynkami widoczny jest fragment asfaltowej ulicy

Wzorce zachodnie w polskiej ekonomice

6,6

Rq3gBYpQCb9pk

Ilustracja przedstawia portret Antoniego Tyzenhausa. Mężczyzna ma głowę skierowaną w prawą stronę. Ubrany jest w brązowy płaszcz z guzikami, przepasany czarną szarfą. Na piersi przypięty ma odrer w kształcie krzyża. Włosy ma długie, zaczesane do tyłu. Mężczyzna siedzi na krześle, którego oparcie jest częściowo widoczne. Tło obrazu jest ciemne.

Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wyraźnego tempa nabrały zmiany ekonomiczne. Wzorce z Zachodu powodowały, że zarówno król, jak i czołowi magnaci zaczęli organizować przedsięwzięcia gospodarcze. Powstawały liczne manufaktury:
- porcelany,
- fajansufajansfajansu,
- pasów słuckich itp.
Antoni Tyzenhaus w ekonomii grodzieńskiej usiłował nawet stworzyć niewielki ośrodek produkcji manufakturowej. Podobnie jak w większości przypadków w Europie, również w Polsce większość z tych przedsięwzięć się nie powiodła.

Reformy usprawniające system władzy wykonawczej również zaczęły przynosić efekty. W kraju kształtował się rynek kapitałowy. W Warszawie działało siedem dużych domów bankowych, z których największym kapitałem dysponował zakład Piotra Teppera. Posługiwały się one nowoczesnymi środkami obrotu kapitałowego: akcjami krajowymi i zagranicznymi, wekslami i czekami. Nie udało się jednak uruchomić w Polsce banku emisyjnego i dopiero w trakcie insurekcji kościuszkowskiej wyemitowano pieniądz papierowy.

RyyTemoaJK9fQ

Zdjęcie współczesne. Fragment pałacu ze znajdującą się przed nim bramą i ogrodzeniem. Pałac ma żółtą elewację i czerwony dach. Zbudowany jest na planie litery U. Widać symetrycznie rozstawione okna oraz trójkątny fronton znajdujący się w centralnej części budynku. Przed pałacem znajdują się cztery drzewa ogołocone z liści. Ogrodzenie jest żelazne, z kamiennymi fundamentami. Jest na nim zawieszone kilka tabliczek: godło Polski, niebieska tablica z nazwą i numerem ulicy oraz czerwona tablica z nazwą obiektu. Usytuowana pośrodku ogrodzenia, dwuskrzydłowa brama z obu stron ma kamienne filary, na których szczycie stoją figury przedstawiające ludzie postaci.

Odrodzenie miast

Działająca w ramach Rady Nieustającej Komisja Dobrego Porządku (bonis ordinis) porządkowała sytuację w miastach – znosiła utrudnienia w rzemiośle i handlu, nakazywała porządkowanie urbanistyczne i architektoniczne miast, wymuszała utrzymanie porządku i poprawę warunków sanitarnych. Porządkowanie przestrzeni miejskich polegało na brukowaniu głównych placów i ulic.

Pierwsza taka komisja powstała dla Starego i Nowego Miasta Warszawy. Kolejne komisje powołano w Wieliczce, Kamieńcu Podolskim, Poznaniu i Lublinie. Poprawie funkcjonowania miast służyło też zajęcie się problemami ludności żydowskiej, przeważnie zamieszkującej właśnie miasta.

R1aeZzMYcxGfV

Zdjęcie płaskorzeźby przedstawiającej dwóch mężczyzn trzymających otwarty zwój, na którym narysowany jest szkic budynku. Za mężczyznami widoczny jest fragment budynku zamku z wieżą, a nad nim data: 1780. Poniżej napis: Komisja dobrego porządku.

Bardzo dynamicznie zaczęły się rozwijać miasta (podobnie jak w większości monarchii oświeceniowej Europy): stołeczna Warszawa, nieco słabiej Wilno, Grodno (sejmy), Lublin (Trybunał). Zastój, a nawet niewielki upadek zaobserwować można było w takich ośrodkach jak Gdańsk czy Toruń, co wiązało się z upadkiem handlu bałtyckiego – dotychczasowego źródła ich bogactwa. Trudności przeżywał też Kraków, co było związane z jego przygranicznym położeniem po I rozbiorze oraz faktem, że Austriacy zaczęli rozbudowywać konkurencyjny ośrodek w Podgórzu.

Dlaczego na wielkopolskiej wsi nie było żydowskich karczmarzy?

Ludność żydowska pełniła w dawnej Polsce rolę drugiego stanu mieszczańskiego, przejmując niektóre funkcje ekonomiczne miast. Działo się tak szczególnie na tych terenach, w których sieć miejska nie była dostatecznie zagęszczona, tzn. odległość
od wiosek do najbliższego ośrodka miejskiego była zbyt duża. Powodowało to naturalne łamanie przymusu handlowego i rzemieślniczego. W takiej sytuacji gospodarkę szlachecką, a szczególnie magnacką, wspomagali Żydzi, dzierżawiąc karczmy (miejsca nie tylko wyszynkutdA2D9fAFW_000tp002wyszynku, ale też handlu) oraz prowadząc handel domokrążny. Na terenach oddalonych od rzek oraz pozbawionych dużych ośrodków miejskich zbycie nadwyżek rolniczych przez folwark szlachecki napotykało duże trudności. W tej sytuacji szlachta ratowała się, rozwijając obowiązek propinacyjny. Gorzelnie umieszczano przy karczmie, co pozwalało przynajmniej częściowo wykorzystać nadmiar zbóż.

Wielkopolska miała dużą liczbę rozwiniętych miast, w których rzemieślnicy chętnie kupowali zboże. Dzierżawcy (także żydowscy), prowadząc praktykowany w innych regionach handel domokrążny, ograniczaliby możliwości sprzedaży produktów rolnych przez szlachtę. Stąd brak żydowskich arendarzytdA2D9fAFW_000tp003arendarzy w tej prowincji.