Pierwsze projekty reform
Przypomnij, jakie były przyczyny kryzysu Rzeczpospolitej w czasach saskich wynikające z zasad ustrojowych państwa.
Jak nazywało się ugrupowanie zwolenników reform działające w końcowym okresie panowania Augusta III?
Pomysły niedoszłego króla
Walka o polską koronę podczas wielkiej wojny północnej, protekcja obcych mocarstw, do której się odwoływali zarówno August II Mocny, jak i popierany przez Szwedów Stanisław Leszczyński oraz towarzyszące temu walki wewnętrzne, wreszcie wojna o sukcesję polską w latach 1733‑1735 unaoczniły stan kryzysu, w jakim znalazł się kraj. Pierwszą kompleksową propozycję koniecznych do przeprowadzenia zmian, zatytułowaną „Głos wolny wolność ubezpieczający”, opublikowano pod nazwiskiem niedoszłego władcy Stanisława Leszczyńskiego.
Niektórzy historycy wątpią, aby dzieło napisał samodzielnie tytularny król Polski, choć z pewnością nadał mu ostateczny szlif językowy. Proponowane zmiany mają wyraźnie umiarkowany charakter. Nie zniesiono ani elekcyjności tronu, ani liberum veto, choć wyraźnie je zracjonalizowano. Władza królewska została mocno ograniczona przez cofnięcie rozdawnictwa urzędów (tzw. wakansów) oraz kontrolę ministrów i kolegiów ministerialnych. W pracy sejmu ważne było powiązanie veta z konkretną sprawą, podczas gdy już uchwalone ustawy nabierały mocy prawnej. Wiele z postulowanych zmian zostało powtórzonych w kolejnych propozycjach zmian ustrojowych, w tym także w Konstytucji 3 maja.
Stanisław Konarski – O skutecznym rad sposobie
Zawieruchy czasów saskich umocniły przekonanie bardziej światłych polityków w Rzeczypospolitej o konieczności przeprowadzenia zmian. Jedną z najbardziej kompleksowych propozycji w tym zakresie było dzieło napisane przez księdza Stanisława Konarskiego. Należał on do zakonu pijarów, który rywalizował z jezuitami na polu oświatowym, przyczyniając się do zmiany i unowocześnienia polskiego szkolnictwa. Konarski w porozumieniu z pragnącym zmian stronnictwem „Familii” opublikował w latach 1760‑1763 dzieło zatytułowane „O skutecznym rad sposobie”. Zakładano w nim kompleksowe usprawnienie zarówno władzy ustawodawczej, a więc sejmu, jak i wykonawczej. Postulowano m.in. zniesienie liberum veto i głosowanie większością głosów. Konarski cieszył się poparciem Czartoryskich, dlatego jego postulaty uznawane były za program tego właśnie stronnictwa.
Połącz nazwę projektu reform z dziełem oraz autorem.
Ograniczenie liberum veto i wolnej elekcji, Zniesienie liberum veto
| Nazwa reformy | Tytuł dzieła | Autor |
|---|---|---|
| Ograniczenie liberum veto i wolnej elekcji | ||
| Zniesienie liberum veto |
Oświecenie przez oświatę
Jedną z podstawowych zmian, jakie można było zaobserwować pod koniec czasów saskich, były przemiany w polskim szkolnictwie. Znaczenie szlachty jako „narodu politycznego” oraz praktycznie zanik mieszczaństwa jako czynnika kulturotwórczego z pewnością w znacznym stopniu przyczyniły się do upadku kultury politycznej i kryzysu państwa. Wprawdzie nadal podkreślano stare cnoty, ale brakowało autentycznego zaangażowania w sprawy państwowe, a gotowość do służenia państwu ograniczała się do pustosłowia i retorycznych wypowiedzi. Działania sprowadzały się do ewentualnego zwołania pospolitego ruszenia, co prowadziło raczej do anarchii niż do pozytywnych rozstrzygnięć politycznych.
Inicjatywa poprawy wyszła w Polsce z kręgów duchowieństwa, głównie od jezuitów i pijarów, którzy wprowadzali zmiany w prowadzonych przez siebie kolegiach. Szczególną sławę zdobyło Collegium Nobilium założone przez Stanisława Konarskiego w 1740 r. Zakonnik, w oparciu o wzorce z Włoch, postanowił upowszechnić wśród młodzieży szlacheckiej wychowanie patriotyczne i obywatelskie. Położył nacisk na naukę języków współczesnych oraz najnowszych osiągnięć nauki, w tym fizyki, matematyki i przyrody. W późniejszych latach otrzymał zgodę na reformę całego szkolnictwa pijarskiego (1754). Z tych szkół wyszli luminarze epoki stanisławowskiej, m.in.: marszałkowie Sejmu Wielkiego: Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki, generał Tadeusz Kościuszko, Wojciech Bogusławski - twórca narodowej sceny i Franciszek Zabłocki – dramatopisarz.
Podobne rozwiązania zaczęli także wprowadzać jezuici w swoich kolegiach.
Czego nauczano w Collegium Nobilium?
Jakie były różnice w porównaniu ze szkołami prowadzonymi przez jezuitów?
Porównaj ze szkołą współczesną i wymień podobieństwa.
Sukcesy gospodarcze – odbudowa rolnictwa
Podstawowe znaczenie dla umysłowego ożywienia w drugiej połowie XVIII w. miał sukces gospodarczy. Mimo zdarzających się konfliktów wewnętrznych, przemarszów obcych wojsk i pruskiego drenażu finansów polskich przez Fryderyka II podczas wojny siedmioletniej należy podkreślić, że Rzeczypospolita Obojga Narodów przeżywała pomyślny okres w swoim rozwoju.
Nastąpiła szybka odbudowa rolnictwa, szczególnie w zachodnich prowincjach – w Wielkopolsce i Prusach Królewskich – gdzie sieć miejska była stosunkowo gęsta. Rozwinęła się tam włókiennicza manufaktura rozproszona zapewniająca zbyt na towary rolnicze, co w połączeniu z możliwościami eksportu tych produktów na uprzemysłowiony Śląsk stwarzało warunki dla rozwoju folwarków szlacheckich. Chętnie przechodzono na nowocześniejsze formy organizacji wsi – oczynszowanie i osadnictwo „holenderskie”osadnictwo „holenderskie”. Meliorowano tereny bagniste i uprawiano nieużytki.
Zmieniały się też warunki na południowym wschodzie. Przede wszystkim ustały najazdy tatarskie i rozpoczęło się szybkie zagospodarowywanie wyniszczonych ziem. Na tym gruncie wzrastały fortuny kresowych magnatów: Rzewuskich czy Potockich.
Panowanie Augusta III to długoletni okres pokoju. Jaki miało to wpływ na sytuację Rzeczpospolitej?
Jakie obszary gospodarki Rzeczpospolitej pomyślnie rozwijały się w czasie panowania Augusta III oraz jego następcy?
Wzorce zachodnie w polskiej ekonomice
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego wyraźnego tempa nabrały zmiany ekonomiczne. Wzorce z Zachodu powodowały, że zarówno król, jak i czołowi magnaci zaczęli organizować przedsięwzięcia gospodarcze. Powstawały liczne manufaktury: porcelany, fajansu, pasów słuckich itp. Antoni Tyzenhaus w ekonomii grodzieńskiej usiłował nawet stworzyć niewielki ośrodek produkcji manufakturowej. Podobnie jak w większości przypadków w Europie, również w Polsce większość z tych przedsięwzięć się nie powiodła.
Reformy usprawniające system władzy wykonawczej również zaczęły przynosić efekty. W kraju kształtował się rynek kapitałowy. W Warszawie działało siedem dużych domów bankowych, z których największym kapitałem dysponował zakład Piotra Teppera. Posługiwały się one nowoczesnymi środkami obrotu kapitałowego: akcjami krajowymi i zagranicznymi, wekslami i czekami. Nie udało się jednak uruchomić w Polsce banku emisyjnego i dopiero w trakcie insurekcji kościuszkowskiej wyemitowano pieniądz papierowy.
Odrodzenie miast
Działająca w ramach Rady Nieustającej Komisja Dobrego Porządku (bonis ordinis) porządkowała sytuację w miastach – znosiła utrudnienia w rzemiośle i handlu, nakazywała porządkowanie urbanistyczne i architektoniczne miast, wymuszała utrzymanie porządku i poprawę warunków sanitarnych. Porządkowanie przestrzeni miejskich polegało na brukowaniu głównych placów i ulic.
Pierwsza taka komisja powstała dla Starego i Nowego Miasta Warszawy. Kolejne komisje powołano w Wieliczce, Kamieńcu Podolskim, Poznaniu i Lublinie. Poprawie funkcjonowania miast służyło też zajęcie się problemami ludności żydowskiej, przeważnie zamieszkującej właśnie miasta.
Bardzo dynamicznie zaczęły się rozwijać miasta (podobnie jak w większości monarchii oświeceniowej Europy): stołeczna Warszawa, nieco słabiej Wilno, Grodno (sejmy), Lublin (Trybunał). Zastój, a nawet niewielki upadek zaobserwować można było w takich ośrodkach jak Gdańsk czy Toruń, co wiązało się z upadkiem handlu bałtyckiego – dotychczasowego źródła ich bogactwa. Trudności przeżywał też Kraków, co było związane z jego przygranicznym położeniem po I rozbiorze oraz faktem, że Austriacy zaczęli rozbudowywać konkurencyjny ośrodek w Podgórzu.
Wyjaśnij, na czym polegało odrodzenie miast w II poł. XVIII wieku w Rzeczpospolitej.
Dlaczego na wielkopolskiej wsi nie było żydowskich karczmarzy?
Ludność żydowska pełniła w dawnej Polsce rolę drugiego stanu mieszczańskiego, przejmując niektóre funkcje ekonomiczne miast. Działo się tak szczególnie na tych terenach, w których sieć miejska nie była dostatecznie zagęszczona, tzn. odległość od wiosek do najbliższego ośrodka miejskiego była zbyt duża. Powodowało to naturalne łamanie przymusu handlowego i rzemieślniczego. W takiej sytuacji gospodarkę szlachecką, a szczególnie magnacką, wspomagali Żydzi, dzierżawiąc karczmy (miejsca nie tylko wyszynkuwyszynku, ale też handlu) oraz prowadząc handel domokrążny. Na terenach oddalonych od rzek oraz pozbawionych dużych ośrodków miejskich zbycie nadwyżek rolniczych przez folwark szlachecki napotykało duże trudności. W tej sytuacji szlachta ratowała się, rozwijając obowiązek propinacyjny – czyli monopol na pędzenie i sprzedaż alkoholu. Gorzelnie umieszczano przy karczmie, co pozwalało przynajmniej częściowo wykorzystać nadmiar zbóż.
Wielkopolska miała dużą liczbę rozwiniętych miast, w których rzemieślnicy chętnie kupowali zboże. Dzierżawcy (także żydowscy), prowadząc praktykowany w innych regionach handel domokrążny, ograniczaliby możliwości sprzedaży produktów rolnych przez szlachtę. Stąd brak żydowskich arendarzyarendarzy w tej prowincji.