Amerykańskie początki

Od 1739 r. w koloniach toczyła się tzw. „wojna o ucho Jenkinsa”, w której angielscy kolonizatorzy odnieśli dość spektakularne sukcesy w zmaganiach z Francuzami i Hiszpanami. Pokój akwizgrański (1748), zamykając równolegle prowadzoną wojnę europejską o sukcesję austriacką, pozbawił jednocześnie kolonistów angielskich wszystkich zdobyczy (pokój akwizgrański - m.in. zatwierdzenie Marii Teresy jako władczyni Austrii po śmierci ojca kosztem utraty Śląska na rzecz Prus).

RCGUNZr9f0cR8

Kapitan Jenkins pokazuje swoją okaleczoną, pozbawioną ucha głowę premierowi Wielkiej Brytanii Robertowi Walpole’owi. Satyryczna rycina z 1738 r. Premier siedzi za biurkiem i odwraca z niechęcią wzrok; był przeciwnikiem nowej wojny z Hiszpanią i prawdopodobnie powiązanej z nią sojuszami Francją. Kapitan Jenkins pokazuje swoją okaleczoną, pozbawioną ucha głowę premierowi Wielkiej Brytanii Robertowi Walpole’owi. Satyryczna rycina z 1738 r. Premier siedzi za biurkiem i odwraca z niechęcią wzrok; był przeciwnikiem nowej wojny z Hiszpanią i prawdopodobnie powiązanej z nią sojuszami Francją. Źródło: Lobsterthermidor at English Wikipedia, 1738, rycina, domena publiczna.

Nie usunięto jednak podstawowych przyczyn starć w Ameryce Północnej, tzn. dążenia mieszkańców 13 kolonii brytyjskich do poszerzenia zasięgu terytorialnego swojego osadnictwa i wkraczania na ziemie podlegające Francji.

Szczególne nasilenie tego konfliktu zaobserwować można było w dolinie rzeki Ohio wypływającej w okolicach Appalachów i wpadającej do Missisipi. Inicjatorem starć była założona przez kolonizatorów z Wirginii Kompania Ohio. W celu zablokowania penetracji angielskiej założony został w 1754 r. francuski Ford Duquesne. W 1755 r. regularna armia angielska poniosła kompletną klęskę w starciu z siłami francuskimi i wspomagającymi ich Indianami.

R1SkMrMj9JC0m

Początek rzeki Ohio w Pittsburgh w Pensylwanii. Powstała ona z połączenia dwóch rzek Allegheny (na lewo) oraz Monongahela (na prawo). Most na pierwszym planie jest pierwszym mostem na rzece Ohio. Początek rzeki Ohio w Pittsburgh w Pensylwanii. Powstała ona z połączenia dwóch rzek Allegheny (na lewo) oraz Monongahela (na prawo). Most na pierwszym planie jest pierwszym mostem na rzece Ohio. Źródło: David Schwab, 1998, Fotografia, U.S. Army Corps of Engineers Digital Visual Library, domena publiczna.

RpPqoldrcUzxa

Zarys fortyfikacji Fortu Duquesne; w oddali widać sylwetkę dzisiejszego centrum miasta Pittsburgh. Zarys fortyfikacji Fortu Duquesne; w oddali widać sylwetkę dzisiejszego centrum miasta Pittsburgh. Źródło: Kevin Myers, 2006, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Europejskie uwarunkowania

Podobnie jak w poprzednich dziesięcioleciach, najcięższe zmagania miały miejsce w Europie. Zagarnięcie Śląska przez Fryderyka II oraz chęć rewanżu ze strony Austrii stały się sprężyną napędzającą najpierw dyplomację, a później samą wojnę. Dzięki zabiegom uzdolnionego ministra Marii Teresy - Wenzla Antona Kaunitza – doszło do zmiany przymierzy i powstania koalicji, w której po jednej stronie znaleźli się Francuzi wspierający Austrię, a po drugiej Anglicy pomagający Prusom. Rozstrzygające było poparcie Rosji, a mniejsze państwa znalazły się po jednej lub drugiej stronie. Saksonia połączona więzami unii personalnej z Polską opowiedziała się za Marią Teresą, a to spowodowało, że na nią spadło pierwsze uderzenie Fryderyka w 1756 r. Błyskotliwym manewrem w okolicach poddrezdeńskiej twierdzy w Pirnie zmusił on do kapitulacji niemal całą saską armię. Znaczna część wziętych do niewoli została wcielona do armii pruskiej, a sama Saksonia przez 6 lat była okupowana i bezprzykładnie eksploatowana.

R1QVqTONdVPbg

Fryderyk II Fryderyk II na portrecie z ok. 1740 r. Obraz przypisywany Davidowi Matthieu Źródło: David Matthieu, Fryderyk II, ok. 1740, Van Ham Kunstauktionen, domena publiczna.

R8ugu44nvkDqn

Portret Marii Teresy z ok. 1741 r. Obraz powstał w warsztacie Martina van Meytensa. Portret Marii Teresy z ok. 1741 r. Obraz powstał w warsztacie Martina van Meytensa. Źródło: Martin van Meytens, 1741, olej na płótnie, Melk Abbey, Austria, domena publiczna.

R1RJZleSGjSgx

Wenzel Anton von Kaunitz Wenzel Anton von Kaunitz – jeden z czołowych doradców Marii Teresy Źródło: Wenzel Anton von Kaunitz, ok. 1750-1752, olej, domena publiczna.

RRKjpSFv6hQuH

Plan oblężenia wojsk saskich w twierdzy Pirna w 1756 r. Plan oblężenia wojsk saskich w twierdzy Pirna w 1756 r. Źródło: 1758, domena publiczna.

Cud domu brandenburskiego

R124uJuRQEkCa1

Portret carycy Elżbiety z 1743 r. Portret carycy Elżbiety z 1743 r. Źródło: Ivan Vishnyakov, 1743, olej na płótnie, Tretyakov Gallery, Moscow, domena publiczna.

Wojna przyjęła jednak niezwykle niekorzystny obrót dla Prus. Powszechne oburzenie na poczynania Fryderyka w Saksonii spowodowało, że przeciwko niemu i wspierającemu go Jerzemu II, królowi brytyjskiemu, wystąpiła także Rosja. Francuzi wkroczyli do hanowerskich posiadłości angielskiej dynastii. Prusy atakowane były z trzech stron: od zachodu przez Francuzów, od wschodu przez wojska carycy Elżbiety i od południa przez Austrię. Klęska wydawała się nieunikniona, zwłaszcza że po spektakularnych zwycięstwach Fryderyka II następowały równie spektakularne klęski (zwycięstwo pod Pragą w 1757 r., klęska pod Kolinem, klęska pod Wrocławiem, triumf pod Lutynią itd.). Berlin był dwukrotnie zajmowany przez wrogie armie, które coraz mocniej zaciskały pętlę wokół wojsk Fryderyka. Zwłaszcza klęska po Kunowicami w 1759 r. wydawała się rozstrzygająca, antypruscy sprzymierzeńcy nie potrafili jednak wykorzystać najbardziej sprzyjających okazji, co już wówczas Fryderyk uznawał za cud.

Prawdziwym cudem okazała się sytuacja po śmierci carycy Elżbiety, kiedy jej następca car Piotr III, zapatrzony we Fryderyka II, opuścił szeregi koalicji antypruskiej i poparł dotychczasowego wroga. Zamach stanu w Petersburgu i przejęcie władzy przez żonę cara Katarzynę II nie zmieniły już układu sił. Na mocy pokoju zawartego w 1763r. Prusy utrzymały definitywnie Śląsk i wyrosły do rangi regionalnego mocarstwa. August III odzyskał Saksonię, ale bez odszkodowania ze strony Prus za siedmioletnią rabunkową okupację.

R1GCPAbQ1Uwha

Bitwa pod Pragą w 1757 r., w której zwycięstwo odniosła armia Prus; kolorowana grafika z ok. 1780 r. (w oddali widać miasto Pragę) Bitwa pod Pragą w 1757 r., w której zwycięstwo odniosła armia Prus; kolorowana grafika z ok. 1780 r. (w oddali widać miasto Pragę) Źródło: ok. 1780, domena publiczna.

RoC5ILUFTQ7zB

Bitwa pod Lutynią Bitwa pod Lutynią na zachód od Wrocławia (1757), Austria rozbita przez Fryderyka II – pocztówka pokazująca obraz „Fryderyk II po bitwie pod Lutynią", który był eksponowany w Berlinie w tzw. „Hali Chwały" w berlińskim arsenale - wystawa w 1945 przestała istnieć; część obrazów i rzeźb uległa zniszczeniu, prawdopodobnie również ten. Źródło: Fritz Roeber, Bitwa pod Lutynią, ok. 1890, domena publiczna.

RnOudgRkVq038

Portret koronacyjny cara Piotra III Portret koronacyjny cara Piotra III (1761) namalowany przez L. C. Pfandzelta; obecnie w Ermitażu w Petersburgu. Źródło: Lucas Conrad Pfandzelt, Portret koronacyjny cara Piotra III, 1761, olej na płótnie, Hermitage Museum, domena publiczna.

RZdJDXbzutXkb

Portret Katarzyny II w stroju koronacyjnym Portret Katarzyny II w stroju koronacyjnym (1763), namalowany przez F. Rokotowa, obecnie znajduje się w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie. Źródło: Fyodor Rokotov, Portret Katarzyny II w stroju koronacyjnym, 1763, Tretyakov Gallery, Moscow, domena publiczna.

Indie

Wojna rozpoczęta w Ameryce Północnej, której główne zmagania toczyły się na polach bitew w Europie, objęła swoim zasięgiem także Amerykę Środkową (Karaiby) i Południową, Afrykę oraz Azję. Była to zatem pierwsza globalna wojna spowodowana przez rywalizację Europejczyków. Dowodzi to, że nowożytny europejski system kolonialny zapoczątkował procesy globalizacyjne trwające do dzisiaj.

R11261JcfaxUP1

Josepha François Dupleix Źródło: Louis François, Josepha François Dupleix, 1763, domena publiczna.

Rywalizacja w Indiach między Francuzami i Anglikami, w której teoretycznie obie strony reprezentowane były przez własne Kompanie Wschodnioindyjskie, najbardziej dramatyczny przebieg przyjęła w latach 40. i 50. XVIII w. Francuzom, dowodzonym przez uzdolnionego Josepha François Dupleix, udało się nawet zdobyć przewagę i na jakiś czas zdominować niemal całe południe półwyspu Indyjskiego z Hajdarabadem, Pondicherry i Cochin.

Po wybuchu wojny siedmioletniej, pomimo drobniejszych sukcesów Francuzom nie udało się odebrać Madrasu, a angielska dominacja na morzu zablokowała wsparcie z Europy. Zaczął się systematyczny demontaż francuskiego imperium przez stojącego na czele angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej Roberta Clive’a. Wojna całkowicie odebrała wpływy Paryżowi, choć Pondicherry zdobyte przez Anglików w 1761 r. później nominalnie powróciło w ich ręce. Na mocy pokoju zawartego w 1763 r. Francja utraciła na rzecz Anglii większość swojego pierwszego imperium kolonialnego.

RJQGmMlELOLlk

Robert Clive spotyka się z dowódcą Jafarem po bitwie pod Plessy w 1757 r. Robert Clive spotyka się z dowódcą Jafarem po bitwie pod Plessy w 1757 r. Obraz namalowany przez Francisa Haymana; znajduje się w Narodowej Galerii Portretu w Londynie. Źródło: Francis Hayman, Robert Clive spotyka się z dowódcą Jafarem po bitwie pod Plessy w 1757 r., ok. 1760, olej na płótnie, National Portrait Gallery, domena publiczna.