RDA52BzJXlKIq

Piętnastowieczne arcydzieła niderlandzkiego malarstwa - Jan van Eyck

Ważne daty

ok. 1390 – narodziny Jana van Eycka w Maaseik

1422‑25 – pobyt i działalność na dworze Jana Bawarskiego w Hadze

1425 – pełnienie funkcji nadwornego malarza Filipa Dobrego, księcia Burgundii

1428‑29 – pobyt w Portugalii

1430‑41 – pobyt w Brugii

1434 – powstanie Portretu małżonków Arnolfinich (Giovanniego Arnolfiniego i Giovanny Cenami)

1441 – śmierć malarza w Brugii

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1VpuyJxeYolV1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: Izabela Brzostowska, cc0.

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);

9. analizuje teksty pisarzy, filozofów, krytyków sztuki i artystów, interpretuje je i wskazuje wpływ tych wypowiedzi na charakter stylów, epok i tendencji w sztuce oraz na kształt dzieła;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

11. rozpoznaje gatunek artystyczny, który dzieło reprezentuje;

13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:

c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;

15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;

16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;

18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.

3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;

7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;

9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;

3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;

5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);

6. porównuje dzieła różnych artystów tworzących w podobnym czasie;

8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;

4. rozróżnia techniki sztuk plastycznych, jak:

a) w malarstwie: enkaustyka, mozaika, witraż, fresk, tempera, malarstwo olejne, pastel, malarstwo akwarelowe, akrylowe,

6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;

8. wiąże technikę wykonanego dzieła z jego funkcją (fresk, miniatura, malarstwo tablicowe, sztalugowe);

V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:

2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;

3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;

4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych.
1. Wiadomości. Uczeń:
1) wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
3) sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku (…)) oraz we właściwym środowisku artystycznym.
2. Umiejętności. Uczeń:
2) na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: (…) Jan van Eyck (…);
3) porównuje dzieła różnych artystów tworzących w podobnym czasie;
5) formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania.
1. Wiadomości. Uczeń:
2) zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
4) rozróżnia techniki sztuk plastycznych jak:
a) w malarstwie: (…) tempera, malarstwo olejne (…);
2. Umiejętności. Uczeń:
2) właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
4) wiąże technikę wykonanego dzieła z jego funkcją ((…) malarstwo tablicowe, sztalugowe);
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki.
1. Wiadomości. Uczeń:
2) zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki.
2. Umiejętności. Uczeń:
1) łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
2) łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało;

Nauczysz się

określać cechy twórczości Jana van Eycka

wskazywać znaczenie malarza dla rozwoju malarstwa olejnego;

odczytywać tematykę dzieł artysty;

rozpoznawać najwybitniejsze dzieła van Eycka;

dokonywać  analizy formalnej obrazów.

Jan van Eyck – malarz renesansu północnego

Malarstwo Jana van Eycka jest przykładem nowego przedstawiania rzeczywistości, które wywarło wpływ na sztukę europejską. Człowiek w jego dziełach ingerował w przestrzeń natury, którą przedstawiał z niezwykłą precyzją, a upowszechnienie techniki olejnej, dzięki której osiągnął głębię koloru oraz efekty światłocieniowe, zapewniło malarzowi trwałe miejsce w dziejach malarstwa.

Polecenie 1

Zapoznaj się z audiobookiem i określ znaczenie artysty w czasach, w których żył.

R1I19KyYH0QVN

Jan van Eyck – czołowy malarz niderlandzki XV wieku

R1Tbzr9qrBkkL

Obrazy religijne Jana van Eycka

W latach 1426–1435 Jan van Eyck ukończył rozpoczętą przypuszczalnie przez jego brata, Huberta, Adorację Baranka Mistycznego w kościele Św. Bawona w Gandawie. Na ramie tego poliptykuPoliptykpoliptyku znajduje się napis: Malarz Hubert van Eyck, którego nikt nie przewyższył, rozpoczął dzieło. Po nim Johannes, drugi w sztuce, brat, ukończył je na zlecenie Jodocusa Vijda, który wzywa was tym wierszem, dnia 6 maja, by oglądać to, co zostało wykonane (Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380‑1500, t. II: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430‑1500, Wyd. UW, Warszawa 2011, s. 227). Składający się z 24 scen ołtarz należy do jednego z największych dzieł malarstwa niderlandzkiego. Wyróżnia się skomplikowaną i niezwykłą koncepcją ikonograficzną – łączy monumentalność treści z dbałością o detale w pejzażu, w którym botanikom udało się rozpoznać 32 gatunki roślin.

W dni powszednie, przy zamkniętych skrzydłach, widać było jedynie stronę zewnętrzną ołtarza, stanowiącą jak gdyby prolog misterium. W górnej części skrzydeł scena Zwiastowania: anioł w jasnych, luźnych szatach, z lilią w ręku, ukląkł po wejściu do pokoju; Matka Boska go nie spostrzegła i patrzy w niebo z rękami skrzyżowanymi na piersiach. (…) W najwyższych polach ukazano sybille i proroków. (…) W dolnej części skrzydeł Zwiastowaniu odpowiada scena Adoracji: dwa namalowane posągi przedstawiają Jana Chrzciciela i Jana Ewangelistę, ponadto widzimy nieruchome postacie fundatorów, identycznie upozowanych: Jodocusa Vyd z twarzą tępą i pobożną oraz jego małżonkę. (…) W dni świąteczne ołtarz otwierano. (…) Ukazane zostały tematy tradycyjne: na górze — Deesis (Chrystus, Maria i Jan), aniołowie oraz Adam i Ewa, na dole — wizja z Apokalipsy oraz Adoracja Baranka przez świętych i sprawiedliwych. Te najgłębiej mistyczne treści przekształcone zostały w Ołtarzu Gandawskim w malowniczy obraz, nasycony niezwykłym, poetyckim urokiem. (…) Z blaskiem złota i klejnotów w górnych polach konkuruje pełnia radosnych barw przyrody w scenie Adoracji. Widzimy tu takie dary ziemi, jak rzadkie odmiany drzew, trawy i kwiaty, rozrzucone po łąkach. Krwi przelanej przez Baranka przeciwstawia się Źródło życia, bijąca zeń struga wody zwilża ziemię. Wszystkie pojęcia wywiedzione na drodze spekulatywnej otrzymały uchwytne dla zmysłów, dostępne formy: niebiańskie Jeruzalem — to Utrecht ze swymi gotyckimi wieżami; pustelnicy, asceci i święci — to portrety ludzi współczesnych artyście, może nawet i on sam znajduje się między nimi. Zaczerpniętą z Apokalipsy wizję przekształcił malarz w obraz ziemskiego raju, w obraz szczęśliwości ludzkich rzesz, wychwalających dzieło stworzenia.

Michał W. Ałpatow, Historia sztuki, t. 3: Renesans i Barok, Arkady, Warszawa 1964, s. 81‑83

Polecenie 2

Na podstawie poniższej prezentacji oraz cytatu, odczytaj ikonografię Ołtarza Gandawskiego.

RgMBXLJLKRtvV
Prezentacja 3D przedstawia „Ołtarz Gandawski” Jana van Eycka. Po uruchomieniu prezentacji pierwszy slajd zawiera ołtarz zamknięty, przedstawia trzy rzędy figur namalowanych w półokrągłych niszach. Osoby ukazują Sybille i Proroków w górnej części, scenę Zwiastowania w środkowej oraz fundatorów i świętych w dolnej. Dwie sceny wykonane są techniką en grisaille, pozostałe są barwne. Ołtarz składa się z 12 tablic w dwóch rzędach, osiem z nich jest malowanych po obu stronach. Przedstawiono na nich łącznie ponad 250 postaci. Górny frontowy rząd pokazuje Chrystusa Króla w otoczeniu Najświętszej Maryi Panny i Jana Chrzciciela. Wnętrza skrzydeł przedstawiają grające i śpiewające anioły, a na zewnątrz Adama i Ewę. Dolna część frontowej tablicy pokazuje adorację Baranka Bożego z ludźmi płynącymi ku uwielbieniu, nadzorowanymi przez gołębicę symbolizującą Ducha Świętego. Dodatkowo do prezentacji zostały dodane informacje: : 1. Sybilla Erytrejska 2. Sybilla Kumańska 3. Prorok Zachariasz 4. Prorok Michaesz 5. scena Zwiastowania 6. Fundator – Josse Vijd (Vydt) 7. Fundator – Izabela Borluut 8. Święty Jan Chrzciciel (technika en grisaille) 9. Święty Jan Ewangelista (technika en grisaille).
Jan van Eyck, „Ołtarz Gandawski”, 1425-1432, Katedra świętego Bawona, Gandawa, Belgia, online-skills, CC BY 3.0
Inna wersja zadania

Zapoznaj się z cytatem Michała Ałpatowa i określ znaczenie ikonografii dla przesłania Ołtarza Gandawskiego.

W okresie brugijskim powstały liczne dzieła z przedstawieniem Madonny. Plastyczne ujęcie Jej wizerunku malarz połączył z konkretną przestrzenią architektoniczną, wykorzystując efekty perspektywiczne oraz łącząc treści symboliczne z dosłownymi, a rodzajowe z religijnymi. W obrazach tych akcentował macierzyństwo Marii oraz chrześcijańską doktrynę Zbawienia. Postaci Madonny często towarzyszyły wizerunki fundatorów.

Dziełem przepełnionym symboliką jest Madonna kanclerza Rolin. Zleceniodawcą dzieła był kanclerz na dworze księcia burgundzkiego, Filipa Dobrego, Nicolas Rolin, który pragnął uczcić budowę nowej kaplicy rodowej, wzniesionej w 1430 roku w kościele Notre Dame w Autun. Pełniła tam zapewne funkcję obrazu epitafijnegoEpitafiumepitafijnego, związanego z przyszłym pochówkiem kanclerza lub obrazu wotywnego. Epitafijny charakter tłumaczyłby zresztą wprowadzenie figury fundatora bezpośrednio w przestrzeń sceny, a nie – jak zazwyczaj – na skrzydle tryptykuTryptyktryptyku.

RUde3arQIsntf1
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Madonna kanclerza Rolin” Jana van Eycka. Dzieło ma kształt zbliżony do kwadratu. Przedstawia wnętrze komnaty w której kanclerz Rolin, znajdujący się po lewej stronie, klęczy, adorując siedzącą na prawo Madonnę z Dzieciątkiem na kolanach. Nad Madonną znajduje się anioł, nakładający jej koronę. Wnętrze oddane jest perspektywicznie. Wokół komnaty widoczne są kolumny zwieńczone łukami. Na wprost widza rozpościera się widok na taras, na którym stoją dwaj mężczyźni. Po tarasie spacerują pawie. W tle widoczne jest miasto, rzeka, na której znajduje się wyspa, pasmo górskie. Brzegi rzeki są połączone mostem. Niebo jest pogodne. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Obraz przepełniony jest symbolami: okrągłą wyspę, która stanowi punkt zbiegu linii posadzki można odczytać jako symbol Raju. 2. Pawie na tarasie oznaczają dumę oraz obietnicę nieśmiertelności, sroki – zapowiedź ukrzyżowania Jezusa, potrójna arkada – Trójcę Świętą. 3. Bogato ubrany fundator adoruje Marię i Dzieciątko we wspólnej przestrzeni kaplicy. Jego złożone dłonie znajdują się na wysokości ręki Jezusa, który błogosławi Rolina. 4. Na zewnątrz znajdują się dwie postacie – tzw. czujki. 5. Pejzaż w tle podzielony jest na dwie części: po stronie Madonny znajduje się widok miejski, poświęcony Kościołowi, po stronie kanclerza – część świecka, przedmieścia oraz ścieżka prowadząca za miasto, winnice. Połączone mostem symbolizują przymierze Boga z ludźmi. 6. Nad Madonną anioł o wielobarwnych skrzydłach nakłada na Jej głowę bogato dekorowaną kamieniami szlachetnymi oraz perłami koronę – scena symbolizuje Koronację Marii. 7. Czerwony kolor płaszcza Marii może oznaczać Jej godność królewską oraz przyszłą Mękę Syna, w której jako matka będzie współuczestniczyć. 8. Wnętrze prywatnej kaplicy dekorują kolumny z romańskimi kapitelami przedstawiającymi sceny ze Starego Testamentu oraz ozdobami roślinno-zwierzęcymi w arkadkach i fryzie. 9. Posadzkę zdobią ośmioramienne gwiazdy, będące symbolem Madonny jako Gwiazdy Porannej. 10. Na lamówce płaszcza Marii, u dołu, znajdują się fragmenty modlitwy, odmawianej podczas porannej mszy w obecności kanclerza.
Jan van Eyck, „Madonna kanclerza Rolin”, 1435, Luwr, Paryż, Francja, wikimedia.org, domena publiczna

Szczególnie wyrazisty i przejmujący z punktu widzenia sytuacji fundatora jest przypadek Madonny van der Paele. Obraz przedstawia kanonika Jorisa van der Paele polecanego Marii z Dzieciątkiem przez św. Jerzego, jego patrona imiennego oraz św. Donacjana, patrona kolegiaty i kolegium kanoniczego św. Donacjana w Brugii. Okoliczności zamówienia obrazu i jego funkcja doskonale współgrają z formułą majestatycznej niderlandzkiej Sacra ConversazioneSacra ConversazioneSacra Conversazione, jaką jest obraz, wypełniony statuarycznymi figurami, uderzający realizmem szczegółów oraz iluzyjną sugestią przestrzeni i porażającym wzrok widza blaskiem barwnych tkanin.

Widzenie optyczne i duchowe jest właściwym tematem obrazu. Pełno w nim odniesień do patrzenia, widzenia i wzroku: okulary, refleksy na zbroi, kierunki spojrzeń kanonika, Marii, Chrystusa i św. Donacjana. Okulary, zdjęte przez kanonika i trzymane w ręku, dają do zrozumienia, że mamy do czynienia z wizją, z widzeniem pozazmysłowym. Oznajmiają więc nie tylko słabość fizyczną donatora, jego chorobę, która uniemożliwiała mu odprawianie matin – nabożeństw porannych (…). Sugerują, że czytanie w modlitewniku, którego litery powiększają, było pierwszym etapem medytacji, a teraz pojawia się wizja metafizyczna, w której kanonik wielbi Marię i Dzieciątko – wcielonego Chrystusa.

Antoni Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380‑1500, t. II: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430‑1500, Wyd. UW, Warszawa 2011, s. 667

RNGdx5B8MjR3r1
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Madonna van der Paele” Jana van Eycka. Dzieło, mające kształt poziomego prostokąta zbliżonego do kwadratu. Ukazuje Madonnę z Dzieciątkiem na tronie w otoczeniu św. Donacjana oraz donatora, kanonika van der Paele ze św. Jerzym, znajdującym się po jego prawej stronie. Wszystkie postacie ubrane są w uroczyste stroje. Scena rozgrywa się w prezbiterium kościoła. Za Madonną znajduje się ambit, a po bokach arkadowe ściany. Tron, na którym siedzi Maria ustawiony jest na wzorzystym dywanie, biegnącym ku krawędzi dzieła, w stronę widza. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Na ramie widać napis: HOC OP[US] FECIT FIERI MAG[ISTE]R GEORGI[U]S DE PALA HVI[US] ECCLESIE CANONI[CU]S PER IOHANNE[M] DE EYCK PICTORE[M]. ET FVNDAVIT HIC DVAS CAPELL[AN]IAS DE GR[EM]IO CHORI DOMINI, M. CCCC. XXXIIII. C[OM]P[LEVI]T AUTEM. 1436 (Mistrz/magister Georg/Joris van der Paele, kanonik niniejszego kościoła, sporządził to dzieło [ręką] malarza Jana van Eycka i ufundował tu przy chórze [kościoła] dwie kapelanie w 1434 roku, a ukończył to [dzieło] w 1436 roku). 2. Maria jako Matka która dała światu Odkupiciela jest uosobieniem Ołtarza Eucharystycznego, znakiem Objawienia Mądrości Bożej. 3. Odnowiony Eden, nowy Raj ostatecznego zbawienia, wieczny ogród rajski symbolizować mogą kwiaty zdobiące wzór kotary i baldachimu nad tronem. 4. Na kolanach Marii siedzi Jezus; w lewej dłoni trzyma kwiaty, prawą zabawia się papugą - według popularnego średniowiecznego przekonania, dzikie papugi miały zdolność mówienia, a spotykane w ostępach leśnych wykrzykiwały słowo Ave wypowiedziane przez archanioła Gabriela w trakcie Zwiastowania i rozpoczynające akt Wcielenia. 5. Twarz Jorisa van der Paele, siedzącego po lewej stronie Madonny, nosi znamiona wieku i choroby. 6. Bezruch zastygłych w adoracji postaci przełamuje lekkie poruszenie św. Jerzego stojącego za Jorisem van der Paelem i jego gest uchylania hełmu dla pozdrowienia Marii i Jezusa. 7. Niewielkie oznaki ruchu widoczne są w postaci kanonika Jorisa van der Paele, który przerwał lekturę modlitewnika, zdjął okulary. 8. Inskrypcja przy św. Jerzym: NATVS CAPADOCIA XP[IST]O MILITAVIT. MVNDI FVG[I]E[N]S OCIA, CESVS TRIVMPHAVIT HIC DRACONEM STRAVIT – mówi, że urodził się w Kapadocji, walczył za Chrystusa, a dostrzegłszy marność świata, wycofał się, a odszedłszy tam (albo w zaświaty) (lub: ścięty – jeśli cesvs = caesus), zwyciężył [śmierć] on, który zwyciężył smoka. Tekst podkreśla więc zmagania o chrześcijańską wiarę w zamęcie doczesnego świata, a następnie wycofanie się w życie modlitewno-kontemplacyjne. 9. Napis dotyczący patrona: SOLO P[AR]TV NON[US] FR[ATRU]M. MERS[US] VIV[US] REDDIT[UR]. + RENAT[US] ARCH[IEPISC]O[PU]S PR[I]M[US]. REMIS CONSTITVITVR QVI NV[N]C DEO FRVITVR – głosi, że ów urodził się jako dziewiąty z braci, tonący, zwrócony został życiu; odrodzony, został pierwszym arcybiskupem Reims, a teraz raduje się jego dusza u Boga. Epizod cudownego ocalenia przed utonięciem służy w tym tekście do wprowadzenia metafory o ponownych narodzinach duchowych poprzez chrzest uwalniający od Grzechu Pierworodnego. 10. Napis odnoszący się do Marii z Dzieciątkiem: HEC E[SSE] (lub EST) SPECIOSIOR SOLE + SVP[ER] O[MN]EM STELLARV[M] DISPOSIC[I]O[N]EM LVCI C[OM]PA[RA]TA I[N]VE[N]ITVR P[RI]OR (lub P[URI]OR). CA[N]DOR E[SSE] (lub EST) ENI[M] LVCIS ETERNE + SPEC[U]L[U]M S[I]N[E] MAC[U]LA D[E]I MAIES[TATIS] – określa ją rozbudowanymi metaforami światła: piękniejsza niż słońce, górująca ponad wszystkimi gwiazdami, podobna do światła, lecz wymyślona (poczęta) przed nim (albo: pomyślana przez Boga jako jeszcze od światła czystsza), pełna blasku wiecznego światła, niezmącone zwierciadło bez skazy, majestat Boga. 11. Na poręczach tronu znajdują się płaskorzeźby ze starotestamentowymi scenami Adama i Ewy oraz niewielkie figurki – Kaina zabijającego Abla po lewej i Samsona pokonującego lwa po prawej stronie. 12. Po lewej stronie stoi skupiony św. Donacjan – arcybiskup Reims, patron brugijskiej kolegiaty. Trzyma świecznik i krzyż pastoralny z relikwiami Krzyża Świętego.
Jan van Eyck, „Madonna van der Paele”, 1436, Groeningemuseum, Brugia, wikimedia.org, domena publiczna

Madonna w kościele była pierwotnie lewym skrzydłem dyptyku, którego drugie skrzydło zajmował portret donatoraDonatordonatora. Relacja pomiędzy postacią Marii a wnętrzem zawiera wiele kontrastów. Nieproporcjonalna względem świątyni postać sugeruje odczytanie Matki Boskiej jako Świątyni Boga, którą zamieszkuje Chrystus. Korona na Jej głowie symbolizuje Królową Nieba, a światło wpadające przez okna odnoszą się do dziewictwa.

(…) malarz wprowadził subtelne rozróżnienie, sugerujące wzrastanie i rozwój wewnętrzny – od arkad i triforium nawy, utrzymanych w masywnym rzeźbiarskim stylu XIII w., poprzez bardziej włókniste formy systemu sklepiennego, do jednolitego prezbiterium, które wygląda na późniejsze o niemal sto lat. (…) Strzeliste prezbiterium stanowi jakby architektoniczna koronę, unoszącą się ponad drogocenną koroną Marii; świetliste akcenty skupione po lewej stronie równoważą dwie plamy światła słonecznego na posadzce z prawej; a niemal identyczny wzór majestatycznych pionów i wdzięcznych krzywizn powtarza się, w odwróconej symetrii, na szacie Madonny, na trzonach kolumn i żeber sklepiennych.

Erwin Panofsky, Studia z historii sztuki, PIW, Warszawa 1971, s. 137

RMfcvGhYBUW481
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Madonna w kościele” Jana van Eycka. Obraz w formie wysokiego, pionowego prostokąta ukazuje wnętrze świątyni, w którym stoi Madonna z Dzieciątkiem na ramieniu. Maria ma na sobie czerwoną suknię i granatowy płaszcz. Jej głowę zdobi korona wysadzana drogocennymi kamieniami. Mały Jezus trzyma się szat Marii, Wnętrze świątyni oddane z zastosowaniem głębokiej perspektywy, utrzymane jest w gotyckim stylu z ostrołukowymi arkadowymi ścianami, witrażowymi oknami. W tle widoczny jest ołtarz, zwieńczony ostrymi szczytami. Wnętrze posiada sklepienie gwiaździste. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Maria z Dzieciątkiem znajduje się w centrum kompozycji, we wnętrzu gotyckiego kościoła - stoi w nawie głównej budowli o układzie bazylikowym z transeptem. Malarz w taki sposób ujął wnętrze, by można odczytać jego architektoniczną strukturę. 2. Jan van Eyck wiernie otworzył detale architektoniczne: wertykalne, ostrołukowe okna z maswerkami, dekorację rzeźbiarską i elementy konstrukcyjne. 3. Skierowany wzrok Marii może świadczyć o obecności na niezachowanym skrzydle klęczącego fundatora, adorującego Madonnę z Dzieciątkiem.
Jan van Eyck, „Madonna w kościele”, Staatliche Museum, Berlin, Niemcy, wikimedia.org, domena publiczna

Malarstwo portretowe van Eycka

Portrety van Eycka nie są jedynie odtworzeniem cech zewnętrznych modela, malarz nadał swoim modelom niezwykłą głębię, ich twarze charakteryzują osobowość człowieka, a przedstawieniom towarzyszy pewna tajemniczość. Twarze maluje precyzyjnie, oddaje fakturę materiałów i teksturę obiektów. Wirtuozeria techniki olejnej sprzyja osiągnięciu wiarygodności. Portret młodego mężczyzny (Tymotheos) z 1432 roku jest portretem mężczyzny, którego źródeł pochodzenia należy szukać w starożytności – to imię greckiego muzyka z czasów Platona i Eurypidesa, jednak według historyków sztuki jest to Gilles Binchois, współczesny artyście kompozytor, nadworny muzyk księcia Burgundii, Filipa Dobrego.

RlYnjEnSb4WEm1
Ilustracja interaktywna przedstawia portret „Tymotheosa”. Mężczyzna przedstawiony jest na ciemnym, jednolitym tle i ujęty został z lewego półprofilu. Ma smukłą twarzą i ubrany w czerwony płaszcz i czarny turban ze zwisającymi po bokach końcami materiału. W prawej dłoni trzyma zwinięty rulon zapisanego pergaminu. Mężczyzna stoi za kamienną płytą, na której wyryty jest napis LEAL SOVVENIR. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. W portrecie zwraca uwagę skrót perspektywiczny prawej ręki, oddany z niezwykłą jak na czasy dokładnością i realizmem. 2. U dołu znajduje się sygnatura o treści: Wykonany w roku 1432 dnia 10 października przez Jana van Eycka oraz inskrypcja LEAL SOVVENIR, tłumaczoną jako WIERNA PAMIĘĆ. 3. Wiernie odtworzona twarz wyraża niepokój.
Jan van Eyck, „Portret młodego mężczyzny" („Tymotheos”), 1432, olej na desce, 33,2 × 19 cm, National Gallery, Londyn, Anglia, wikimedia.org, domena publiczna

Enigmatyczny wyraz twarzy zawiera Portret mężczyzny w czerwonym turbanie, namalowany w 1433 roku. Jego wzrok skierowany jest wprost na widza. Wizerunek często jest interpretowany jako autoportret artysty ze względu na skierowane wprost na widza spojrzenie, charakterystyczne dla przedstawień odbitych w lutrze.

R189K9ARcRANs1
Ilustracja interaktywna przedstawia „Portret mężczyzny w czerwonym turbanie” Jana van Eycka. Obraz ma kształt pionowego prostokąta i jest popiersiem. Mężczyzna ukazany jest na jednolitym, bardzo ciemnym, prawie czarnym tle. Ujęty został z lewego półprofilu. Jego twarz jest smukła, dojrzała. Ubrany jest w czarny płaszcz z postawionym kołnierzem. Na głowie założony ma czerwony turban o mocno udrapowanej strukturze. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Głowa mężczyzny, skierowana wprost na widza, wyłania się z ciemnego tła, zwracając na siebie szczególną uwagę. 2. Turban na głowie mężczyzny, o fantazyjnych splotach draperii, sprawia wrażenie lekkiego, prawie unoszącego się i zwiewnego. 3. Skóra twarzy i zmarszczki namalowane zostały ze skrupulatną dokładnością.
Jan van Eyck, „Portret mężczyzny w czerwonym turbanie”, 1433, National Gallery, Londyn, Anglia, wikimedia.org, domena publiczna

Najsłynniejszym obrazem van Eycka jest Portret małżonków Arnolfinich. Obraz stanowi jednocześnie zagadkę dla historyków sztuki z powodu swej bogatej symboliki i niedopowiedzeń. Na obrazie ukazani są: Giovanni Arnolfini, zmarły w roku 1472 roku kupiec z Lukki, który w 1420 roku osiadł w Brugii oraz jego żona, Giovanna Cenami. Malarz osiągnął w dziele głębię przestrzeni dzięki obecności zbiegających się linii podłogi i okiennych ram. Efekt ten potęguje zawieszone na ścianie lustro, w którym odbijają się małżonkowie oraz stojące w drzwiach postacie. Na uwagę zasługuje złożona symbolika dzieła, wyrażona za pomocą przedmiotów oraz psa.

R1SFcXvmUvlVU1
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz „Portret małżonków Arnolfinich” Jana van Eycka. Ukazuje dwie postacie w centrum oraz psa w prywatnym wnętrzu, prawdopodobnie sypialni. Kobieta po prawej ma na sobie długą, zieloną, mocno udrapowaną suknię. Lewą rękę trzyma na brzuchu, co może sugerować, że jest brzemienna. Prawą dłoń kładzie na lewej dłoni mężczyzny. Postacie trzymają się za dłonie. Małżonek ubrany jest w długi płaszcz za kolana z futrzanym wykończeniem, na głowie ma ciemny kapelusz. Prawą rękę unosi na znak przysięgi lub błogosławieństwa. Po lewej stronie wnętrza znajduje się okno z parapetem, na którym lezą owoce, w tle czerwone krzesło, nad którym wisi lustro, a nad nim żyrandol, po lewej stronie natomiast stoi czerwone łóżko z baldachimem. Na ścianie, tuż nad lustrem znajduje się napis Johannes de Eyck fuit hic (Jan van Eyck tu był). Pies stoi przed małżonkami, a po lewej stronie, w narożniku na podłodze stoją drewniane sandały. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące fragmenty dzieła z informacjami: 1. Ilustracja przedstawia fragment obrazu z napisem oraz informacją: Napis na ścianie nad lustrem pełni funkcję sygnatury oraz jest potwierdzeniem obecności malarza: Johannes de Eyck fuit hic (Jan van Eyck tu był). 2. Ilustracja przedstawia fragment obrazu z fragmentem łóżka oraz informacją: W tle, na krawędzi łóżka znajduje się figurka św. Małgorzaty, patronki narodzin i małżeństwa, a obok wisi na ścianie szczotka lub miotełka będąca symbolem czystości. 3. Ilustracja przedstawia fragment obrazu z żyrandolem oraz informacją. W żyrandolu pali się tylko jedna świeca, będąca symbolem obecności Chrystusa. 4. Ilustracja przedstawia fragment obrazu z leżącymi na podłodze drewnianymi sandałami nawiązującymi do Starego Testamentu: (...) Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą (Wj 3, 4-5), co można odczytać jako nadanie charakteru sakralnego świeckiemu wnętrzu, podkreślenie obecności Boga. 5. Ilustracja przedstawia fragment obrazu, na którym znajduje się pies - symbol wierności. 6. Ilustracja przedstawia fragment obrazu, na którym widać pomarańcze leżące na parapecie oraz na ławie pod oknem oznaczają szczęście. 7. lustracja przedstawia fragment obrazu, na którym widać lustro. Na oprawie lustra znajdują się sceny Drogi Krzyżowej oraz powieszony na ścianie różaniec podkreślając pobożność mieszkańców domu.
Jan van Eyck, „Portret małżonków Arnolfinich”, 1434, National Gallery, Londyn, Anglia, wikimedia.org, domena publiczna
Polecenie 3

Zapoznaj się z fragmentami artykułu dr Grażyny Bastek, poświęconym obrazowi van Eycka. Wypisz sprzeczne interpretacje na temat dzieła.

(…) w podręcznikach, popularnych opracowaniach i albumach, a także w powszechnie czytanej polskiej wersji Wikipedii przytaczana jest najczęściej interpretacja Erwina Panofskiego z połowy XX w., która zaważyła na sposobie odczytywania obrazu. Panofsky uznał, że obraz przedstawia zaślubiny Giovanniego di Arrigo Arnolfiniego, kupca z Lukki, osiadłego w Brugii, z Giovanną Cenami, i że są to zaślubiny prywatne, zawarte w domu w obecności świadków, o czym miałby świadczyć podpis „Johannes de Eyck fuit hic”, oraz odbicie postaci samego malarza i jego towarzysza w lustrze. Obraz miałby zatem stanowić ślubny certyfikat, a zarazem swoisty wykład o sakramencie małżeństwa, jako odbiciu mistycznych zaślubin Chrystusa Oblubieńca z Marią Oblubienicą Ecclesią. Taki kontekst nadawałby małżeństwu ziemskiemu i jego cielesnemu aspektowi usprawiedliwienie, a nawet uświęcenie poprzez akt Wcielenia i Odkupienia. Wskazywać miałyby na tę wykładnię wszystkie przedmioty budujące tajny, symboliczny szyfr obrazu. I tak: zdjęcie chodaków miałoby oznaczać, że jest to Ziemia Święta; łoże i sypialnia to łono Marii; lustro to zwierciadło bez skazy z „Pieśni nad pieśniami”, pies – symbol wierności, a światło świecy – Lux Dei, światło świętości Bożej.
Od dziesiątek lat ukazana na obrazie para nazywana jest małżeństwem Arnolfinich, jednak dokładne ustalenie tożsamości postaci nie jest wcale takie proste.
Niezwykle erudycyjna interpretacja Panofskiego, przytaczana zazwyczaj w bardzo uproszczonej wersji, zaważyła na popularnym odbiorze obrazu, mimo że była wielokrotnie krytykowana przez historyków sztuki. Wśród współczesnych badaczy nie ma już zapewne ani jednego jej zwolennika. Podważane są dwie kluczowe tezy badacza – to, że bohaterami obrazu są Giovanni di Arrigo Arnolfini i Giovanna Cenami, jak też to, że obraz przedstawia moment ich zaślubin. Zdjęcia rentgenowskie, a zwłaszcza reflektogramy w podczerwieni ukazały bowiem bardzo wiele autorskich zmian, których dokonał sam artysta. Na przykład gest małżonka był wielokrotnie poprawiany w fazie podrysowania (szkicowym rysunku kompozycji naniesionym na grunt, przed położeniem farb), zatem najpewniej nie jest to skonwencjonalizowany gest przysięgi małżeńskiej, lecz najprawdopodobniej nieskodyfikowana forma powitalnego gestu. Ponadto wielu motywów obrazu – pomarańczy, różańca, chodaków, psa – nie było w podrysowaniu, co burzyłoby tezę Panofskiego o jednorodnej koncepcji symbolicznej dzieła i odczytywaniu go jak rebusu na podstawie kolejnych znaczących elementów.
(…)
Jednakże wedle Lorne’a Campbella obraz van Eycka jest przedstawieniem sceny powitania gości. Domownicy stoją nie w sypialni, jak myślał Panofsky, lecz w recepcyjnym wnętrzu zamożnego domu (łoża paradne były wyposażeniem takich pomieszczeń) i witają postaci odbijające się w zwierciadle, a zarazem i nas, widzów stojących przed obrazem. Jest to zatem powitanie gości, którzy mogą podziwiać zamożność kupieckiego domu i na których przybycie zapala się świecę (zgodnie z burgundzkim zwyczajem zapalania światła w pokoju kobiety, gdy wchodził do niej mężczyzna). Napis nad lustrem byłby zaś potwierdzeniem, że malarz też tam był – zanotował i przedstawił wiernie to, co widział.
Może zatem powinniśmy postrzegać „Portret małżonków Arnolfinich” jako dzieło retoryczne, przedstawiające powitanie gości w zamożnym domu, ostentację bogactwa i dumy jego właścicieli, którzy w pogodny wiosenny dzień ubierają się w ubiory podbite futrem. Czyż malarz nie powiększył znacznie portretowanych postaci w stosunku do otaczających je sprzętów, aby rysy twarzy i szczegóły wykwintnych szat były wyraźnie widoczne? Wchodzący do domu Arnolfinich goście, podobnie jak van Eyck dawniej, a współcześni widzowie dzisiaj, mogli utożsamić się z postaciami odbitymi w lustrze, oglądać obraz, a zarazem być w obrazie. Życzenie bogatych kupców, aby uwiecznić ich ziemskie powodzenie i pozycję, zostało przez van Eycka wzbogacone o malarski fortel, grę z widzem, na tyle intrygującą, że została powtórzona przez innych malarzy, jak chociażby w słynnych „Pannach dworskich” Diega Velázqueza.

Źródło: Newsweek Historia, 7/2014, https://www.newsweek.pl/wiedza/historia/jan‑van‑eyck‑portret‑arnolfinich‑tajemnice‑obrazu‑newsweekpl/0xy3f4w (dostęp z dnia 31.03.2018)

R15pNDhThbT3w
mef060c1dbe4c3eb3_0000000000145
RfzeN7TgdfRvS
Ćwiczenie 1
Podaj nazwę głównego przedstawienia z otwartego ołtarza w kościele w Gandawie.
REKowVfT6Ljhh
Ćwiczenie 2
Na podstawie wysłuchanego audiobooka wskaż zalety techniki olejnej.
RHuCrLLfWvcAf
Ćwiczenie 3
Podaj nazwisko kanclerza adorującego Madonnę.
R1HQHEHDimfHX
Ćwiczenie 4
Podaj styl wnętrza kościoła, w którym znajduje się Maria z obrazu „Madonna w kościele”.
RxCsZKKg9jGmn
Ćwiczenie 5
Opowiedz, co zapamiętałeś z informacji uzyskanych na temat sposobu portretowania przez van Eycka?
R17Frv6MgOdi11
Ćwiczenie 6
Wymień znaczenie wybranych kilku symboli z obrazu „Portret małżonków Arnolfinich”.
RvSPGxzv6Qqb4
Ćwiczenie 7
Odpowiedz, jak oceniasz znaczenie twórczości van Eycka w dziejach sztuki.

Słownik pojęć

Donator
Donator

łac., dawca, ofiarodawca dzieła sztuki (ołtarza, obrazu, przedmiotu rzemiosła artystycznego); zwyczajowo przedstawiany na ofiarowanym przez siebie dziele, czasem w otoczeniu rodziny.

Dyptyk
Dyptyk

fr. diptyque, późnołac. Diptychum, gr. díptychos - złożony we dwoje, dyptych:
1) 2 prostokątne tabliczki drewniane, metalowe lub z kości słoniowej połączone zawiasami;
2) przenośne ołtarzyki metalowe lub z kości słoniowej, zdobione płaskorzeźbionymi scenami religijnymi;
3) nastawa ołtarzowa składająca się z 2 ruchomych skrzydeł, podzielonych zwykle na kwatery.

Epitafium
Epitafium

łac. epitaphium oracja pogrzebowa, gr. epí na, táphos grób, zwięzły napis nagrobny, zazwyczaj wierszowany, także utwór żałobny utrzymany w stylu takiej inskrypcji.

Poliptyk
Poliptyk

gr. polýptychos wielokrotnie złożony , wieloskrzydłowa nastawa ołtarzowa (ołtarz).

Sacra Conversazione
Sacra Conversazione

łac. Santa Conversatione święta rozmowa, w sztukach plastycznych przedstawienie tronującej lub stojącej Marii z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych.

Tryptyk
Tryptyk

gr. tríptychos złożony we troje
1) rodzaj poliptyku;
2) trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska.

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

https://encyklopedia.pwn.pl

mef060c1dbe4c3eb3_0000000000184

Galeria dzieł sztuki

mef060c1dbe4c3eb3_0000000000189

Bibliografia

Ałpatow M. W., Historia sztuki, t. 3: Renesans i Barok, Arkady, Warszawa 1964

Ziemba A., Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380‑1500, t. II: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430‑1500, Wyd. UW, Warszawa 2011

Newsweek Historia, 7/2014

Wielcy Malarze, ich życie, inspiracje, dzieło, Jan van Eyck, cz. 51