Grzegorz Sroczyński Zofia Nałkowska i jej mężczyźni. Kto ją zniewalał?

Z Hanną Kirchner, historyczką literatury, rozmawia Grzegorz Sroczyński

Mężczyźni Nałkowskiej. Naliczyłem ich w pani książce pięćdziesięciu.
A skąd pan ich tylu wziął? Pewnie flirty pan policzył. Spełnionych romansów, czyli łóżkowych, nie było tak wiele.

To ile?
Po co to liczenie? Kiedy wyszedł drugi tom Dzienników, w którym Nałkowska po rozstaniu z pierwszym mężem przebiera wśród kandydatów na nową miłość, obserwowałam dziwne reakcje różnych panów, od kolegów profesorów poczynając: „Tylu mężczyzn, jak ona mogła!”. Śmieszne. Bujne życie erotyczne pisarzy – to w porządku, wesoły był chłop. Ale kobiecie, pisarce, autorce lektur szkolnych – nie przystoi. Albo przynajmniej by to ukryła pod kostiumem cnoty na użytek publiczny. Na szczęście w Dziennikach Nałkowska ten kostium zdejmowała. Ktoś nawet uznał, że była kochanką Brunona Schulza.

Z pani książki wynika, że do czegoś doszło.
Raz. Epizod jednej nocy. Trudno uznać ich za kochanków. Podboje Nałkowskiej to były w większości flirty, zdobycze towarzysko‑ambicjonalne.

Samica – pisze o niej Miłosz.
Gorzej: „Komiczna samiczość starej kobiety, oglądającej się bez ustanku na spojrzenia mężczyzn i ich komplementy, ze swoją listą byłych mężów i kochanków. Napisał tak po lekturze Dzienników wojennych. Zdenerwowałam się, bo wyczułam w tym jawny mizoginizmj0000000GEB3v20_000tp017mizoginizm. Wyłożyłam mu to w liście. Odpisał, trochę się tłumaczył, ale z „samiczości” nie zrezygnował.

I miał rację, u Nałkowskiej to właśnie jest.
Nie. U Nałkowskiej nie ma „samiczości”, tylko silna potrzeba afirmacji i podziwu. Od dzieciństwa. Za co kobieta mogła być podziwiana w tamtych czasach? W kulturze patriarchalnej o wartości tej płci decydują męskie spojrzenia. Uroda, a nie intelekt, który jest czymś podejrzanym. Kiedy spotkała Żeromskiego w Krakowie, powiedział jej: „Pani jest zbyt piękną kobietą, żeby być wielką pisarką”. Wątpliwy komplement. Ale ona była zachwycona. Pochwała urody była dla niej ważniejsza niż to, że zdezawuował jej pisarstwo. Mądra mogła być tylko dla siebie, dla mężczyzn miała być pociągająca. Więc była, całe życie. „Musiałam się uprościć, żeby być zrozumianą” – tak opisała jeden ze swoich związków. Ten mężczyzna pomiatał jej pisarstwem, całą sferę wartości intelektualnych miał za nic.

Gorzechowski. Drugi mąż.
Tak. To dla niego „musiała się uprościć”.

Mężów wybierała sobie strasznych. Intelektualistka, feministka, a ciągnęło ją do brutalnych macho.
Szukała mężczyzn, którzy w czymś ją przewyższą. „Marzę o kimś silniejszym, przy kim mogłabym zamknąć oczy chociaż na chwilę” – pisała. Jaki ma wybór tak inteligentna kobieta? W sferze rozumu, wiedzy czy talentu mężczyzny silniejszego nie znalazła. Galeria męskich postaci utwierdzała ją w przekonaniu, że to ona dominuje intelektualnie. No, skoro tak, to niech przynajmniej będzie silny w innej konkurencji: macho, który zawłaszcza i zniewala. Świetnie wiedziała, że to będzie źródło cierpień, trzeźwo oceniała tych mężczyzn w Dziennikach. Ale brnęła.

Pierwszy mąż – Rygierj0000000GEB3v20_000tp018Rygier.
Był kiepskim poetą, a potem cenionym polonistą w gimnazjum Reja. Po latach będzie opowiadał na lekcjach o małżeństwie z Nałkowską i przedstawiał się jako ofiara: „Przekroczyła mnie i poszła dalej”.

A jak było?
Erotoman. Straszliwy. Kiedy brali ślub, szła za nim ta fama i łańcuszek dawnych kobiet. Jak się pokazali na mieście, to spotykali jakieś jego byłe.

(…)

To był jej pierwszy mężczyzna?
Tak, otworzył przed nią „życie”, do którego tak się rwała. Wprowadził w świat zabaw i rozrywek. „Hulaliśmy wściekle z Ryśkiem” – cieszyła się. Ale wkrótce uwiódł pokojówkę, która się Nałkowskiej poskarżyła. „Poczułam litość, bo matka oddała mi ją pod opiekę” – zanotuje. Potem uwiódł ich wspólną znajomą. „Trach. I znowu źle. Koniec dumy i pychy, zwątpienie o życiu i o sobie”. W dodatku chwalił się przed nią tymi romansami. „Przychodził nad ranem, roztkliwiony, mówił, że jestem atłasowa, że pachnę konwalią i wiosną, a tamta sprzed godziny... Ileż było takich zestawień. Okrutne i niepotrzebne” – notuje Nałkowska.

Czyli do tego sadysta.
Żywiołowy, bo bezmyślny. Długo nie mogła się podnieść z klęski małżeństwa, szukała winy w sobie, typowo kobiece. Leczyła się pisaniem. Tu mogła wziąć odwet, a nawet odwrócić role. W opowiadaniu Małżeństwo to kobieta wyjawia mężowi, że go zdradziła, że miała inną miłość. Mąż jest tym zdruzgotany. W Polsce raczkował feminizm. W 1907 roku na Zjeździe Kobiet Nałkowska wygłosiła referat przeciw hipokryzji obyczajowej panującej w małżeństwach. „Cały ustrój dzisiejszego życia erotycznego opiera się na jawnej poligamii” – mówiła. Domagała się dla kobiet równego prawa do swobodnej miłości i doznań seksualnych. I uwolnienia od jedynego celu – macierzyństwa. „Chcemy całego życia” – zakończyła.

Skandal?
Tak. Referat wywołał poruszenie. I polemiki w prasie. Niejaki doktor Miklaszewskij0000000GEB3v20_000tp019Miklaszewski, spec od statystyki i autor pracy Życie płciowe naszego ludu miejskiego, zrobił ankiety i dowodził, że 90 proc. kobiet jest niezdolne do jakichkolwiek doznań zmysłowych w czasie współżycia. Po co im więc swoboda erotyczna, skoro nic nie czują? Tymczasem postępowe poglądy Nałkowskiej kłóciły się z jej życiową praktyką. Miała dwadzieścia kilka lat – co oznaczało wtedy wiek bardzo dojrzały – i jej ciało znało tylko jednego mężczyznę. „Moja przewlekła cnota staje się też po prostu kłopotem, marnuję przerażająco resztę młodości i fizycznej urody” – pisze.

(…)

Zaraz potem Szperj0000000GEB3v20_000tp01ASzper.
Owszem, udany romans. To był człowiek z towarzystwa, lekarz, świetny chirurg. Miał też ambicje literackie, pomagał Choromańskiemu przy pisaniu Zazdrości i medycyny.

Wolny?
Ależ skąd. Zmieniał kobiety jak rękawiczki. Pierwszą żoną Szpera była Dora Lebenthalj0000000GEB3v20_000tp01BDora Lebenthal, miłość Leśmiana z Malinowego chruśniaka. Kiedy poznał Nałkowską, aktualną żoną była Maniusia Beylin. Piękna i bezbronna. Nałkowska próbuje włączyć hamulec moralny, widzi w tej żonie zdradzaną siebie, ale magnetyzm Szpera jest tak silny, że ulega. „Weszłam w tę rolę – pisze. – Kultura współżycia jest tak znaczna, że aż czasami wydaje się dobrocią. Żaden trud, żadna przysługa, żadna prośba moja nie jest zbyt wielka”.

Kultura współżycia? Niezbyt to romantyczne.
Bo przyciąganie erotyczne to przecież chemia, biologia, zapach. „Ostra sympatia fizyczna” – tak Nałkowska określa swoje uczucie do Szpera. Rozumiała kobiecy erotyzm. Napisała bardzo ciekawy szkic o Lalce Prusa. O tym, dlaczego panna Izabela nie miała skłonności do Wokulskiego.

I dlaczego?
Bo jego ciało odpychało ją. Mamy dziś w głowach obraz Wokulskiego z serialu, w którym grał go Kamas. Przystojny facet, a panna Izabela kretynka, że go nie chce. A tymczasem w książce on ma wielkie czerwone ręce. I to wystarczy. Nałkowska wiedziała, że w seksualizmie kobiecym nie liczą się fiołki i wzdychania, tylko zagadka odbioru drugiego ciała. Bohaterki jej książek są namiętne, czują seksualne impulsy na równi z mężczyznami. Wtedy to było odkrycie, w Polsce dominowały poglądy rozmaitych doktorów Miklaszewskich. Sama się zresztą tego uczy. Próbuje prowadzić życie zgodne ze swoim feministycznym manifestem: „Jestem damą swawolną, bliską trzydziestki, radą wiosennej rozrywce. Nic więcej”. Swoje związki chce traktować właśnie jako rozrywkę, nie dać się wciągnąć w miłość. Bo zakochanie kończy się klęską – jak pierwsze małżeństwo.

Ma powodzenie?
Ogromne! Ni to panna, ni rozwódka, znana z wyzwolonych poglądów i talentu literackiego. Więc facetom wydawało się, że powinna być rozpustna i łatwa. Spodziewali się po niej niesamowitych doznań. „Ale by się zdziwili, jakby wiedzieli, że ja cnotę hoduję”. Zakochał się w niej młodziutki dziennikarz Jakub Appenszlakj0000000GEB3v20_000tp01CJakub Appenszlak i wielki krytyk Ignacy Matuszewskij0000000GEB3v20_000tp01DIgnacy Matuszewski. „Z kolei wieczorem przyszedł Szper i zastał Lorentowiczaj0000000GEB3v20_000tp01ELorentowicza” – notowała. Bawiło ją to, ale rozgrywało się głównie w sferze wyobraźni i próżności. Lorentowicz, znany krytyk teatralny, ówczesny „celebryta”. Do tego przystojny. Istniało wtedy pojęcie flirtu, które dziś zanikło. Kwiaty, listy, wyznania. Rozbudowana gra, która nie musiała kończyć się w łóżku. Tom opowiadań Nałkowskiej ucierpiał właśnie przez to, że trzech ważnych krytyków doznało od autorki zawodu miłosnego. Lorentowicz książkę przemilczał, Matuszewski napisał zdawkowo, a Irzykowskij0000000GEB3v20_000tp01FIrzykowski – jadowicie. Irzykowski długo zasypywał ją listami. Pięknymi. Była wzruszona: „Tyle zrozumienia, z jego listów poznaję siebie lepiej niż z własnego dziennika”. Kochał ją, ale go odrzuciła.

Wolała człowieka, który ładnych listów pisać nie umiał. Umiał za to polować.
Pułkownik Jan Jur‑Gorzechowski, ułan wzmożony i zwielokrotniony. Wojak, bohater. Czysta siła, którą od początku była zafascynowana. I jednocześnie się bała.

Czego?
Na przykład tego, że źle mówił o poprzednich kobietach.

Typowe. Pierwszy sygnał, żeby uciekać.
Tak. I miała świadomość, że jak przestanie ją kochać, to stanie się potworem. „Zupełna lekkomyślność, niedbałe rozprzężenie życiowe” – notuje. Jego intelekt ocenia tak: „Jest tu taka przepaść, że najtkliwsze uczucie jej nie zasypie”. Zabraniał jej wszystkiego, czytał intymne zapiski. Przykładał pistolet do skroni: albo będziesz moja, albo cię zabiję.

Co za tandeta.
Ale działało. „Jedynym, co mię podnieca, jest miłość” – pisze Nałkowska. No i miała tę miłość. Zaborczą. Gniewną. Żadnego z tych inteligentnych adoratorów – krytyków, pisarzy – nie stać było na pokaz takiej siły. Biorą ślub. W pamięci znajomych utrwalił się obraz despoty grubiańsko ucinającego wzmianki o związkach żony z literaturą i karcącego Zofię za opóźnienie obiadu. Jedna z relacji znajomej: „Zdołałam zauważyć, że pani Zofia jest w obecności męża inna, niż była na zebraniu, zgaszona, smutna, prawie zlękniona”. Przenoszą się do Grodna, gdzie on zostaje dowódcą żandarmerii. Miasto jest literacką pustynią. Gorzechowski odcina żonę od dawnego środowiska. Na dwóch ocalałych zdjęciach pan pułkownik stoi z Zofią oraz wyżłami. W sztywno opiętym mundurze, z orderami i głębokim marsem na surowej twarzy. Ona zaś urocza, cała w bieli, słodko się uśmiecha.

I jak to się kończy?
Podobnie jak poprzednie małżeństwo. „Człowiek najbliższy – gdy chwytałam się brzegu tonąc – grubymi butami deptał mi po palcach”. Zdradzał ją. Nałkowska napisała sztukę Dom kobiet. Gorzechowski kryje się tu pod postacią Krzysztofa, który poza żoną ma dwie kobiety i z każdą dzieci. Sztuka odniosła wielki sukces. Na premierze Nałkowska płakała. A Kaden‑Bandrowskij0000000GEB3v20_000tp01GKaden‑Bandrowski podsumował: „Wszyscy wiedzieli, że Jur nabijał całymi latami naszą Zosię w butelkę”. Gorzechowski stanie się archetypem mężczyzny w jej książkach, cały korowód postaci będzie odtwarzał jego słowa i gesty. Hrabia Emil, pułkownik Żelawa, pułkownik Omski w Romansie Teresy Hennert. W Niedobrej miłości jest postać Pawła Blizbora. Jego pieszczotliwe gesty wobec żony są jak pogróżka, np. otulanie szyi szalem zbyt mocno zaciśniętym. Nałkowska wkleja do swoich powieści wyznania wprost z dziennika. Po rozstaniu z zahukanej żony znów staje się lwicą salonową. W 1933 roku powołano Polską Akademię Literatury, Nałkowska weszła do niej jako jedyna kobieta. Sławna, otoczona kultem. O początkujących literatach mówi się: przechodzą przez ręce pani Nałkowskiej. Jest adorowana, jej ciężko zraniona kobiecość doznaje satysfakcji. Bywa wszędzie, gdzie wypada być. „Pracuję jak szalona – ponad moją możliwość, piszę dniami i nocami, rękami i nogami. A potem idę na śliczny bal w nowej białej velourowej sukni i dobrze, cudnie się bawię, jestem jeszcze raz ładna, jeszcze raz zadziwiająca”. Nieodłącznym elementem tego kostiumu balowego był towarzyszący adorator.

(…)

Z Schulzem dlaczego nie wyszło?
Bo był drobny, malutki, nieśmiały, zakompleksiony i brzydki. Zjawił się ktoś bardziej atrakcyjny. Schulz wysyła jej z Drohobycza róże na imieniny, które ona spędza już z niejakim Kuczyńskim.

Kolejnym tyranem.
Tak. „Wczoraj w teatrze z Rudnickim, długi powrót, rozmowa. Dziś znowu Kuczyński. Trudno powiedzieć, kto to jest”. „Szorstki i niełaskawy”. „Pani jest moim wrogiem”.

Beznadziejne.
A ją ujęło, że nie klęka przed nią jak inni. „W krótkim czasie okazuje się, że to jego przyjaźń jest dla mnie zaszczytem”. Despotyzm ujawnia się od razu. Zazdrosny niszczy pamiątki po Schulzu, Sklepy cynamonowe z dedykacją i rysunkami autora nie tylko podarł, ale jeszcze spalił. Mieszkają razem. Oficjalnie – to jej sekretarz, bo Nałkowska nie ma rozwodu. Kuczyński nie może znieść żadnego mężczyzny w jej otoczeniu, nawet kustosza nowosądeckiego muzeum z hołdowniczą wizytą. Gombrowicz, który ich odwiedził, zanotował: „Przystojny chłopak, choć wyglądający na męczennika, był wiecznie natężony i »przeżywał«, ale nie wiadomo było, co przeżywa”.

I jak to się kończy?
Powtórką. „W ciemności ujrzałam ten klasyczny gest, jakże zgodny ze wszystkim schematami”. Ten gest to skradanie się do służbówki – dobierał się do służącej zupełnie jak niegdyś Rygier. Miał zresztą liczne romanse, które starannie notował, a notatki trzymał w komodzie. Nałkowska tam w końcu zajrzała. Była wstrząśnięta. „Cynizm, zupełna amoralność, erotomania”. A w tym właśnie czasie dopada ją starość. Uświadomił jej to wydawca, i to w sposób skrajnie niedelikatny. Odmówił jej zaliczki: „No a jeżeli pani umrze? Proszę pani, po tygodniu zapomną!”. Wpada w depresję. Na raucie u ministra Becka patrzy w lustro: „Dech mi zaparło. Ta tęga dama w starszym wieku to ja”. „Starość – cóż za urągowisko, co za kpiny, dzikie, głupie okrucieństwo o niepojętym znaczeniu”. „Jestem stara i po prostu kończę się, kończę”. „Mała, czerwona niteczka erotyzmu przewija się wciąż przez to moje życie, mające się ku końcowi, ale nie akceptujące klęski”. Posiedzenie reaktywowanego Pen Clubu w 1947 roku. Maria Dąbrowska notuje: „Nałkowska trzyma się coraz lepiej, musi mieć świetnych masażystów i kosmetykarzy, bo nawet gładka się zrobiła na gębie i na szyjsku. I co za ton, co za pewność siebie, co za protekcjonalne kiwanie paluszkiem na mężczyzn, którzy w podrygach podbiegają. Nigdy jej nie widziałam w tak tryumfującej, apodyktycznej formie. Musi mieć jeszcze kochanka, bo niepodobna, by same tylko sukcesy w karierze dały jej taki tupet”. Z pani Maryjki był kawał jędzy. Przy całej swojej wielkości bywała koszmarnie niesprawiedliwa. Nałkowską kiedyś wielbiła, potem jej nie znosiła.

(…)

Bywała szczęśliwa?
”Szczęście moje wewnętrzne płynęło wąską, egoistyczną strugą poza życiem. Piłam je ze stosunku z naturą, ze zwierzęciem, z książką – prawie nigdy ze stosunku z człowiekiem”. Ale później uznała, że „jedynym ratunkiem na okropność świata są ludzie”. Miała błyski szczęścia, ale rzadkie. Przecież adorowana, wielbiona, chwalona, wydawana w setkach tysięcy nakładu. Ale przy tym zbyt przenikliwa, żeby w to wszystko wierzyć. Kijowski pisze tak o Baudelairze: „Baudelaire nie miał, jak twierdził, ani ambicji, ani przekonań, tylko rozumiał wszystko. Był bowiem szalenie inteligentny. Jest to dar okropny, gdyż zmusza człowieka do jednoczesnego przenikania siebie i drugich, a to pozbawia go wszelkiej ofensywności”. Nałkowska podobnie: „Natężenie myśli zabiło we mnie wszelką bezpośredniość uczucia”. Intelekt pozbawiał ją złudzeń. Skazywał na nieustanną mękę widzenia świata prawdziwie, czyli raczej w ciemnych barwach. Uciekała przed tym w romanse i miłości. „Myślę, że tylko kochając, widzimy człowieka takim, jakim jest naprawdę, w pięknie jego najwyższych możliwości. Że zaślepienie jest najlepszym widzeniem”.

j0000000GEB3v20_00000_BIB_007Grzegorz Sroczyński, Zofia Nałkowska i jej mężczyźni. Kto ją zniewalał?, „Wysokie Obcasy” 26.03.2012.