Mogłoby się wydawać, że gramatyczny rodzaj wyrazu będzie zawsze jednoznacznie powiązany z płcią nazywanych istot. Okazuje się jednak, że w różnych językach liczba rodzajów nie jest identyczna, a „płeć” rodzajową mają nawet przedmioty (por. pol.: „ten stół”, ale „ta ławka”). W językach europejskich na ogół wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje: męski, żeński i nijaki. Znane są jednak języki (np. włoski lub francuski), w których rodzaj nijaki zanikł i dziś występują tylko dwa rodzaje: męski i żeński. Czasem zestaw rodzajów bywa jednak bardziej skomplikowany.

Rodzaj gramatyczny wyrazów

Rodzaj to jedna z najważniejszych cech odmiennych części mowy. Przez rodzaj odmieniają się: czasowniki (w niektórych formach, np. w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym), przymiotniki, liczebniki porządkowe i niektóre zaimki. W liczbie pojedynczej tych części mowy pojawiają się formy rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, a w liczbie mnogiej – męskoosobowego i niemęskoosobowego. Poniżej znajduje się tabela, która obrazuje omówiony podział.

Rodzaj czasownika, przymiotnika, liczebnika i zaimka

Spójrzmy teraz na formy przymiotników, liczebników, zaimków i czasowników w poniższej tabeli, reprezentujące różne rodzaje gramatyczne.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Warianty rodzaju męskiego

W szkole podstawowej mówiliśmy o tym, że rzeczownik nie odmienia się przez rodzaj, ale ma go na stałe. Wyróżnialiśmy wówczas trzy rodzaje rzeczownika: męski, żeński i nijaki. Teraz należy ten podział doprecyzować, dla rzeczowników rodzaju męskiego istotne jest bowiem to, czy dany wyraz jest nazwą osoby, istoty żywej (zwierzęcia), czy też rzeczy (przedmiotu). Prawdą jest więc, że mamy trzy podstawowe rodzaje rzeczownika. Prawdą jest także, że rodzaj męski występuje w trzech wariantach: osobowym, zwierzęcym i rzeczowym. Dla uproszczenia będziemy je odpowiednio oznaczać skrótami M1, M2 i M3.

Zestawmy zatem wszystkie rodzaje rzeczownika w języku polskim.

1) Rodzaj męski, w którym wyodrębnia się trzy warianty:

• M1: męski, typowy dla osób (osobowy) – mają go najczęściej wyrazy nazywające mężczyzn, np. „uczeń”, „strażak”, „przyjaciel”;

• M2: męski, typowy dla zwierząt (zwierzęcy) – mają go najczęściej wyrazy, które nie są osobami (zwierzęta), np. „pies”, „królik”, „słoń”;

• M3: męski, typowy dla rzeczy (rzeczowy) – mają go wyrazy w rodzaju męskim nazywające przedmioty i zjawiska, np. „piórnik”, „film”, „rower”, „hałas”.

2) Rodzaj żeński – mają go najczęściej wyrazy odnoszące się do istot płci żeńskiej, ale też nazwy przedmiotów i zjawisk, np. „koleżanka”, „lwica”, „deskorolka”, „nienawiść”.

3) Rodzaj nijaki – mają go najczęściej nazwy wielu rzeczy i zjawisk, ale też istot młodych czy niedorosłych, np. „okno”, „biurko”, „pole”, „kocię”, „niemowlę”.

Dlaczego rodzaj męski jest tak bardzo skomplikowany? – Wynika to stąd, że rodzaj gramatyczny rzeczownika rozpoznajemy po tym, jak ten rzeczownik się odmienia i jak wpływa na wyrazy, które go określają. Oznacza to, że przykładowe słowa „chłop”, „pies”, „stół” reprezentują trzy różne typu rodzaju męskiego, ponieważ inaczej zachowują się w zdaniach. Oto dowody:

Dopełniacz liczby pojedynczej:

Nie widzę

• wysoki‑ego chłop‑a

• wysoki‑ego ps‑a

• wysoki‑ego stoł‑u

Zauważmy, że przymiotnik zachowuje się identycznie, ale rzeczowniki mają różne końcówki. Końcówkę -a w tych przykładach mają rzeczowniki nazywające istoty żywe (osoby i zwierzęta: „chłop”, „pies”).

Biernik liczby pojedynczej:

Widzę

• wysoki‑ego chłop‑a

• wysoki‑ego ps‑a

• wysok‑i stół (brak końcówki)

Tym razem rzeczowniki znów się podzieliły: nazwy istot żywych mają biernik równy dopełniaczowi, w nazwach rzeczy natomiast biernik jest równy mianownikowi. Identycznie zachował się określający przymiotnik „wysoki”: końcówkę dopełniacza ma określenie istot żywych, końcówkę mianownika – określenie rzeczy.

Biernik liczby mnogiej:

Widzę

• wysok‑ich chłop‑ów

• wysoki‑e ps‑y

• wysoki‑e stoł‑y

Co się teraz wydarzyło? Rzeczowniki podzieliły się jeszcze inaczej niż w dwóch poprzednich sytuacjach. Tylko nazwy osób mają biernik równy dopełniaczowi. Nazwy zwierząt i rzeczy mają biernik taki sam jak mianownik.

Jakie wnioski można wysnuć z naszych obserwacji?

1. Ogólny rodzaj rzeczownika najlepiej poznać po formie wyrazu określającego (przymiotnika lub słowa „ten/ta/to”), np. „ten chłop/pies/stół, ta kobieta, to dziecko”.

2. Konkretny typ rodzaju męskiego najlepiej rozpoznamy, obserwując zachowanie słowa „ten/ta/to” w dwóch biernikach (liczby pojedynczej i mnogiej). Popatrzmy na przykłady:

Widzę

• tego chłopa, tych chłopów – rodzaj męski osobowy wskazuje para „tego‑tych”;

• tego psa, te psy – rodzaj męski zwierzęcy – para „tego‑te”;

• ten stół, te stoły – rodzaj męski rzeczowy – para „ten‑te”;

• tę kobietę, te kobiety – rodzaj żeński – para „tę‑te”;

• to okno, te okna – rodzaj nijaki – para „to‑te”.

Do czego może nam się przydać rozróżnienie trzech typów rodzaju męskiego?

• Po pierwsze – dzięki temu powinniśmy mówić i pisać poprawniej.

• Po drugie – pamiętając o podziale na osoby, zwierzęta i rzeczy – możemy się czegoś dowiedzieć o naszej kulturze i o nas samych.

Pierwszy przykład to nazwy zwłok – „trup, denat”. Rozpoznanie rodzaju nie jest tu proste, bo przecież mówimy o istocie, która przestała żyć. Polska gramatyka z tym problemem jednak dobrze sobie poradziła. „Trup” nie jest rzeczownikiem rodzaju męskiego osobowego (bo mówilibyśmy np. „W tym horrorze zobaczyliśmy przerażających trupów” [!]). Wyraz ten odmieniamy według wzoru typowego dla zwierząt, jakbyśmy czuli, że nie jest to nazwa człowieka, ale też nie jest to nazwa rzeczy (bo mówilibyśmy np. „W tym horrorze zobaczyliśmy tylko jeden przerażający trup” [!]).

Warto też wspomnieć o tym, że czasami nadawcy świadomie w odniesieniu do osób płci męskiej posługują się formami charakterystycznymi dla zwierząt i rzeczy. Taki zabieg daje efekt humorystyczny („Och, te studenty!” zamiast: „Och, ci studenci!”) lub stosowany jest do podkreślenia naszej negatywnej lub lekceważącej oceny osób, o których się pisze („Te dyrektory tylko siedzą w swoich biurach i piją kawę!” zamiast: „Ci dyrektorzy tylko siedzą w swoich biurach i piją kawę!”).

Rodzaj gramatyczny a rodzaj naturalny

Rzeczowniki w języku polskim najczęściej mają rodzaj gramatyczny zgodny z rodzajem naturalnym, czyli z płcią osób lub zwierząt, do których się odnoszą. Na przykład – do nazw męskich zaliczamy rzeczowniki: „sprzedawca, górnik, kot, ogier”, do żeńskich natomiast wyrazy: „sprzedawczyni, wróżka, kotka, łania”.

Część rzeczowników odnoszących się do osób może nazywać osobniki obu płci, np. „pan profesor” i „pani profesor; mały skarżypyta” i „mała skarżypyta; ten sierota” i „ta sierota”. Część męskich nazw zawodów, zajęć, godności i funkcji nie ma odpowiedników żeńskich, np. „konserwator zabytków, starosta” (pamiętaj, że „starościna” to żona starosty, a nie kobieta pełniąca funkcję starosty). Współcześnie coraz częściej (na wzór innych języków, np. niemieckiego) tworzy się żeńskie odpowiedniki nazw, które dotąd uchodziły za związane z płcią męską. Jedne zostały powszechnie zaakceptowane, jak: „dyrektorka, kierowniczka, nauczycielka”, inne, np.: „biolożka, językoznawczyni, prezydentka, ministra”, ciągle są traktowane przez wielu Polaków jako mniej prestiżowe i uważane przez część językoznawców za niepoprawne lub dozwolone wyłącznie w sytuacjach nieformalnych. Podkreśla się przecież, że używając w zdaniu rzeczowników męskich w odniesieniu do kobiet, płeć wskazujemy formą ich określeń. Na przykład – ze zdania „Nowy profesor przyszedł na zajęcia” wynika, że mamy na myśli mężczyznę, a w zdaniu „Nowa profesor przyszła na zajęcia” mowa jest o kobiecie.

W języku polskim istnieją takie rzeczowniki, które mogą występować w dwóch rodzajach, np. „anioł, diabeł” – w rodzaju męskim osobowym (wówczas w liczbie mnogiej przyjmują formę „aniołowie, diabłowie”) lub w rodzaju męskim zwierzęcym (wtedy liczba mnoga to „anioły, diabły”). Zdarza się, że ten sam przedmiot nazywają dwa wyrazy: jeden z nich zaliczamy do rodzaju męskiego, a drugi do rodzaju żeńskiego, np. ta „kluska” i „ten klusekj0000007UYB1v50_000tp001klusek”; ten „podkoszulek” i „ta podkoszulka”; „ten rodzynek” i „ta rodzynka”. Czasami jednak różnica między wyrazami nie tylko jest związana z innym rodzajem, ale przede wszystkim z innym znaczeniem, np. „list” i „lista”, „cud” i „cudo”, „szmat” i „szmata, por” i „pora”.

Wspominaliśmy już o tym, że różnica między rodzajami rzeczownika widoczna jest m.in. w bierniku liczby pojedynczej. Dla wyrazów rodzaju męskiego osobowego i męskiego zwierzęcego biernik jest równy dopełniaczowi („widzę sąsiada, widzę słonia”), a dla rzeczowników rodzaju męskiego rzeczowego – biernik jest taki sam jak mianownik („widzę kościół”). Niektóre wyrazy, choć odnoszą się do rzeczy, to w odmianie zachowują się jak rzeczowniki nazywające osoby lub zwierzęta. Do tej grupy zaliczamy nazwy tańców, samochodów, papierosów, grzybów, większości jednostek monetarnych, niektórych istot nadprzyrodzonych, kwiatów, owoców, potraw, gier, zabaw i chorób, np. „zatańczyć oberka, znaleźć prawdziwka, oglądać dolara, grać w krykieta, zjeść ogórka”. Podobnie traktujemy takie wyrazy, jak „e‑mail” czy „SMS”. Coraz częściej mówimy wysłać „e‑maila, odebrać SMS‑a” (zamiast „wysłać e‑mail, odebrać SMS”). Używanie formy dopełniacza w bierniku dla tych wyrazów dopuszczalne jest w komunikacji codziennej, swobodnej i nieoficjalnej. W sytuacjach formalnych jednak uważa się tę formę za mniej poprawną. Dlaczego jednak częściej wybieramy właśnie formy mniej poprawne? – Dlatego, że komunikacja w nowych mediach jest znacznie szybsza od tradycyjnej. Często zatem mówimy: wysłać „e‑maila”, a nie „e‑mail”, w ten sposób ożywiając ten obiekt, jak gdyby żył i szybko się przemieszczał (jak „gepard”).

O nazwiskach

Do tej pory mówiliśmy o rzeczownikach pospolitych. Teraz zwróćmy uwagę na nazwy własne, a dokładniej mówiąc – na nazwiska. Wiele osób obawia się odmiany nazwisk i unika używania ich w liczbie mnogiej. Warto więc spojrzeć na poniższe przykłady, aby się przekonać, że nazwiska w odmianie możemy traktować jak rzeczowniki pospolite:

• Anna Nowak i Adam Nowak to państwo Nowakowie.

• Danuta Chrzanowicz i Grzegorz Chrzanowicz to państwo Chrzanowiczowie.

• Teresa Miodek i Jan Miodek to państwo Miodkowie.

• Marzena Brat i Marcin Brat to państwo Bratowie.

• Paulina Zając i Paweł Zając to państwo Zającowie.

• Małgorzata Kładoczna i Piotr Kładoczny to państwo Kładoczni.

• Aleksandra Słodowa i Andrzej Słodowy to państwo Słodowi.

W języku polskim coraz rzadziej używa się żeńskich form nazwisk innych niż przymiotnikowe. O ile nazwisko „Szymański” odnosi się do mężczyzny, a „Szymańska” – do kobiety, o tyle nazwisko „Sienkiewicz” jest używane w odniesieniu do obu płci. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by – wzorem naszych przodków – od tego typu nazwisk tworzyć formy żeńskie, np. pani „Kłak”, jeśli jest żoną pana „Kłaka”, może nosić nazwisko „Kłakowa”, a żona pana „Skargi” to pani „Skarżyna”. Wiele osób niesłusznie odbiera nazwiska zakończone na „-owa” i „-ina/-yna” jako potoczne lub poniżające osobę, do której się odnoszą. Cząstki „-ówna” lub „-anka” natomiast dodawane do nazwiska ojca odnoszą się do córek, np. „Kłakówna” to córka „Kłaka”, a „Skarżanka” to córka „Skargi”.

R12hftRpGcrZK1

Uśmiech Źródło: domena publiczna.

Zadaniowo (I)

RvBTjdTlGYvdE

Strucla Strucla Źródło: MOs810, fotografia barwna, licencja: CC BY-SA 3.0.

R6UvM9AovDweC

Strudel Strudel Źródło: che, licencja: CC BY-SA 2.5.

Zadaniowo (II)

Zadaniowo (III)