O czym szepczą słowniki?
Język, którym posługujemy się na co dzień, umożliwia nam nie tylko komunikowanie się. Służy również gromadzeniu, przechowywaniu i przekazywaniu doświadczeń, wiedzy i przeżyć wielu pokoleń, dlatego metaforycznie nazywa się go magazynem życia duchowego narodu, kroniką życia społeczeństwa, archiwum kulturowym, zwierciadłem rzeczywistości, sejsmografem zmian kulturowych.
Korzystając z dostępnych ci źródeł, przygotuj odpowiedź na pytanie: co oznacza zwrot „ktoś podał komuś czarną polewkę”? Czego o dawnych obyczajach dowiadujesz się z tego frazeologizmu?
Związki frazeologiczne a dzieje społeczeństwa
W języku utrwalone są przekonania, obyczaje i historia naszych przodków. Takim nośnikiem wiedzy o dawnych epokach są przede wszystkim wyrazy i związki frazeologiczne. Wiele z nich łączy się z walkami rycerskimi, np. „odsłonić przyłbicę”, średniowiecznymi karami, np. „postawić pod pręgierzem”, obyczajami plebejskimi , m.in. „cienko prząść”. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że „puścić płazem” nie ma nic wspólnego z płazami takimi jak żaby. Dawniej uwalnianiu słabszego w walce przeciwnika towarzyszyło po prostu uderzenie go płazem, czyli boczną powierzchnią szabli. Natomiast zwrot „smalić cholewki do panny” nawiązuje do zwyczaju przypalania skóry wysokich butów przez kawalera, który udawał się do wybranki swego serca. Takie zabiegi pielęgnacyjne sprawiały, że obuwie wyglądało bardziej elegancko. Dawne znaczenie wyrazu „przerazić” to „przebić kogoś na wylot” (na przykład mieczem). Z czasem słowo to zaczęło znaczyć „bardzo mocno przestraszyć”. Czy istnieje jednak związek między tym dawnym a współczesnym znaczeniem? Tak, uświadamia to nam bowiem, że nazwy odczuć psychicznych mogą być związane ze stanami fizycznymi.
Warto także zauważyć, że wyrazy, które dziś mają różne znaczenia, np. „ksiądz”, „książę” i „księżyc”, pierwotnie były blisko spokrewnione znaczeniowo. Wyraz „ksiądz” oznaczał bowiem władcę, „książę” – jego syna, a „księżyc” – syna księcia.
FrazeologiaWiele połączeń idiomatycznychidiomatycznych może być [...] traktowanych jako dokument życia w bardziej lub mniej odległych epokach. Na przykład zwrotom: „ktoś zdobywa ostrogi”, „ktoś wstępuje w szranki”, „ktoś kruszy kopie o coś”, „ktoś wysadził kogoś z siodła”, „ktoś zażył kogoś z mańki”, „ktoś rzuca komuś rękawicę”, „ktoś podejmuje rękawicę”, „ktoś zwija chorągiewkę”, dały początek średniowieczne zwyczaje rycerskie. Podczas uroczystego ceremoniału inicjacji rycerskiej nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi. Od tej chwili istotny element jego życia stanowiły turnieje, które odbywały się na ogrodzonym placu, zwanym szrankami. Wstąpienie w szranki oznaczało gotowość do walki. W turniejach, a także w prawdziwych bitwach używano różnej broni, m.in. kopii, niekiedy zdarzało się, że łamano, inaczej – kruszono – owe kopie. Walczący rycerz starał się wysadzić przeciwnika z siodła, zrzucić go z konia. Szanse w walce rosły, gdy rycerz potrafił niespodziewanie przerzucić broń z prawej ręki do lewej (mańki) i zadać trudny do odparowania cios. Według średniowiecznego obyczaju rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wezwania. Zwinięcie chorągwi symbolizowało zakończenie bitwy lub zaprzestanie dalszej walki, wezwanie do odwrotu.
Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzińska, Frazeologia, [w:] , Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław 1993, s. 314.
Archaizmy
Chociaż zmienia się rzeczywistość i pewne przedmioty nie są już używane, to jednak nazywające je słowa pozostają w języku, choć stosowane są coraz rzadziej. Nazywamy je archaizmami. Do grupy takich słów zaliczamy na przykład nazwy dawnych urzędów („koniuszy”, „metrykant”, „osocznik”, „podstoli”, „cześnik”) lub elementów stroju („żupan”, „kontusz”, „ciżemka”, „delia”, „karabela”). Czasami też dawną nazwę jakiegoś przedmiotu zastępuje nowsza, np. suknia to dawne „rucho”, a chustę nazywano kiedyś „rąbkiem”. Więcej na te tematy możesz się dowiedzieć np. z książki Małgorzaty Szubert pt. Leksykon rzeczy minionych i przemijających (Warszawa 2003).
Wymienione wyżej wyrazy to archaizmy leksykalne, ale możemy też wyróżnić archaizmy:
a) fonetyczne, np. „sierce” (‘serce’), „wiesiele” (‘wesele’);
b) fleksyjne (dawne formy fleksyjne), np. „zrobion” (‘zrobiony’), „wilcy” (‘wilki’);
c) słowotwórcze, np. „zazdrościwy” (‘zazdrosny’), „dzieweczka” (‘dziewczynka’);
d) składniowe, np. umieszczanie orzeczenia na końcu zdania.
Zadaniowo
Połącz podane niżej dawne określenia stopni pokrewieństwa i powinowactwa z ich definicjami.
‘mąż siostry’, ‘siostra babki’, ‘synowa’, ‘ojciec żony’, ‘krewni po ojcu’, ‘żona brata ojca’
| krewni po mieczu | |
| wielka ciotka | |
| cieść | |
| snecha | |
| swak | |
| stryjenka |
W razie wątpliwości możesz skorzystać z rozmaitych źródeł, m.in. ze strony internetowej: link.
Przygotuj prezentację multimedialną na temat: „Staropolskie nazwy ubiorów”. Możesz skorzystać m.in. z książki Małgorzaty Szubert Leksykon rzeczy minionych i przemijających oraz z Encyklopedii Gutenberga (dostępnej pod adresem: link).
Zarys językoznawstwa ogólnego„Mieszkańcy dzisiejszej Polski od dawna musieli zajmować się rolnictwem i hodowlą, skoro nazwy narzędzi rolniczych, zwierząt hodowlanych, zbóż (np. „sierp”, „kosa”, „radło”, „krowa”, „proso”) są pochodzenia przedsłowiańskiego. Źródłosłów wielu z nich zdaje się świadczyć o tym, że miernikiem ziemskiej pomyślności była kiedyś obfitość plonów ziemi i mnogość zwierząt. W wyrazie zboże dostrzegamy ten sam rdzeń, co w przymiotnikach „bogaty” i „ubogi”. Pierwotnie miał on znaczenie ‘szczęście, pomyślność’. Wyraz żyto kryje w sobie pokrewieństwo ze słowami „żyć” i „życie”. W wyrazie „bydło”, o pierwotnym znaczeniu ‘istnienie’, odkrywamy obecność tego samego rdzenia, co w wyrazach „być” czy „byt”.
Czesław Lachur, Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole 2004, s. 53–54.
Zapoznaj się z powyższym tekstem, a następnie przeczytaj zdania znajdujące się pod nim, zaznaczając P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli zdanie jest fałszywe.
| Stwierdzenie | P | F |
| Słowo „krowa” zostało zapożyczone do polszczyzny w XVI wieku. | □ | □ |
| Wyraz „zboże” pierwotnie miał wiele wspólnego ze znaczeniem ‘szczęście, pomyślność’. | □ | □ |
| W wyrazie „żyto” odnajdujemy ten sam rdzeń, który jest w wyrazie „żyć”. | □ | □ |
| „Bydło” i „być” to wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu. | □ | □ |
Wyjaśnij znaczenia frazeologizmów, które przekazują nam wiedzę o dawnych obyczajach: „pleść jak Piekarski na mękach”; „ktoś dał komuś wieniec grochowy”. Z którego słownika skorzystasz w razie wątpliwości?
Dawniej zeszyt nazywano „kajetem”. Zapytaj babcię, dziadka lub znajomą starszą osobę o słowa, których używali, chodząc do szkoły, a które dziś już nie funkcjonują we współczesnej polszczyźnie.