Rządzić czy współpracować? Jak Germanie zmienili Zachód

Upadek Rzymu nie oznaczał zniszczenia wyższej kultury i cywilizacji przez barbarzyńców. Nie musiał też powodować powszechnego odrzucenia norm moralnych, które obowiązywały na Zachodzie w późnej starożytności. Najeźdźcy nie mogli i nie chcieli pogrzebać Rzymu. Ponadto byli mało liczną grupą, by narzucić swoją wizję świata wszystkim obywatelom Imperium. Musieli wybrać: czy chcą z nimi współpracować i tolerować ich, czy też z nimi walczyć. Władcy germańscy byli pragmatyczni: interesowało ich utrzymanie władzy. Stosowali jednak w tym celu różne strategie współżycia z miejscową ludnością. Przyjrzyjmy się, jakie były tego skutki dla każdej ze stron oraz całej Europy.

R13qHnqX51Stt1

Jak Germanie zmienili Zachód

Jak Germanie zmienili Zachód

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Jak Germanie zmienili Zachód

Germanie na ziemiach Cesarstwa

Choć w całej wędrówce ludówtYXo5u98Dk_000tp001wędrówce ludów brały udział plemiona o różnych kulturach, językach i pochodzeniu, jednak to Germanie w największym stopniu zadecydowali o losach Europy. To oni, jako sojusznicy Rzymu, umożliwili Cesarstwu przetrwanie w IV–V wieku. Oni także doprowadzili do gruntownej – politycznej, społecznej i kulturowej – zmiany Zachodu. Zmianę tę uznano za początek kolejnej epoki w dziejach Europy – średniowiecza. Ostatecznym wynikiem działań germańskich wodzów i wojowników V–VI wieku była Europa, w której dziś żyjemy.

Rzymianie różnie postrzegali Germanów. Dla jednych byli nieustraszonymi, dzikimi wojownikami. To w obawie przed nimi zbudowano mur nad Renem, by zapobiec łupieżczym atakom w głąb Galii. Dla innych byli szlachetnymi dzikusami. Ich surowe obyczaje miały przypominać Rzymianom, jak bardzo oni sami oddalili się od cnót przodków. Oba uczucia, lęk i fascynacja, widoczne są w polityce cesarzy wobec Germanów, z których tworzono najlepsze oddziały cesarskie. To ich wodzowie byli najważniejszymi dowódcami wojsk rzymskich. Ale też to ich nienawidzili Rzymianie, zazdroszcząc im przywilejów i gardząc ich zwyczajami.

Germanie nigdy nie tworzyli politycznej jedności. Ba! – plemiona nie były zwartymi społecznościami, jakimi dziś są narody. Były to luźne związki mniejszych wspólnot, rodów i rodzin. Zmieniła to dopiero wielka wędrówka ludów. Konieczność współpracy wojskowej wzmacniała więzi między poszczególnymi grupami tworzącymi plemię. W tym samym czasie wzrosło również znaczenie królów, których honorowe przywództwo uznawali wszyscy członkowie plemienia. Początkowo królów wybierali wojownicy. Z upływem czasu władzę można było odziedziczyć. Członków rodziny królewskiej zaczęto uważać za posiadających szczególną, nadprzyrodzoną moc (tzw. charyzmętYXo5u98Dk_000tp003charyzmę).

Wybór króla Germanów, XIX‑wieczna interpretacja W XIX wieku Niemcy postrzegali wczesnośredniowiecznych Germanów jako swoich bezpośrednich przodków. Ich dzieje miały być źródłem dumy narodowej. Współcześni Niemcy szukali wszystkiego, co łączyło ich z wielkimi poprzednikami. Na rycinie z 1852 roku, przedstawiającej wyobrażenie o wyborze germańskiego króla, zawarto tęsknotę za udziałem wszystkich wolnych ludzi w wyborze władcy. Było to ważne, zwłaszcza po 1848 roku, w czasach wprowadzania w Niemczech głosowań na posłów do parlamentów poszczególnych państw niemieckich.

R10pdut09IJzT

Wybór króla Germanów, XIX-wieczna interpretacja Źródło: Wybór króla Germanów, XIX-wieczna interpretacja, licencja: CC 0.

Kapsuła czasu

Zmieniała się także kultura Germanów. Pod wpływem kontaktów z Cesarstwem część z nich przyjęła chrześcijaństwo. Stało się to w IV wieku, gdy wśród chrześcijan dominowało nauczanie tak zwanych ariantYXo5u98Dk_000tp004arian. Na skutek tego zdecydowana większość Germanów – chrześcijan wkraczających w IV–V wieku w granice Cesarstwa – była arianami. A tych prawowierni chrześcijanie postrzegali wówczas jako schizmatyków, odszczepieńców od prawdziwego Kościoła. Religia, która mogła łączyć, zaczęła dzielić przybyszów i lokalną ludność. Odmienna była też kultura materialna Germanów i Rzymian. Ci pierwsi, choć czasami przejmowali technikę wyrobu ozdób oraz narzędzi, zdobili je zgodnie z własnymi tradycjami. W przypadku rzeczy osobistych, w tym biżuterii, przez wieki trzymali się własnych, tradycyjnych wzorów.

Tak, jak w przypadku cesarzy, podatki od obywateli rzymskich były bardzo ważnym źródłem dochodów królów germańskich. Zamożność obywateli żyjących pod panowaniem nowych germańskich władców gwarantowała stały dopływ pieniądza. Władca, rozdając je, mógł nie tylko zjednać sobie własnych wojowników, ale też przekonać sąsiadów o swojej potędze. Nie oznacza to jednak, że wszyscy korzystali z tej możliwości. Jak zobaczymy, Germanie na różne sposoby układali sobie życie w otoczeniu obywateli rzymskich. A eksperymentować można było w szerokim zakresie, wpływy polityczne i osadnictwo germańskie objęły bowiem niemal całą zachodnią część Imperium.

Świat się zmienia... Nowe państwa

Ostrogoci w Italii

Wiele lat przed rokiem 476, gdy miejsce zdetronizowanego Romulusa Augustulusa zajął król Odoaker, germańscy wodzowie odgrywali decydującą rolę w polityce Rzymu. Oficjalnie jednak władcami pozostawali cesarze. Odoaker zostawszy królem Italii podjął decyzję o usunięciu cesarza z Rzymu. Oznaczało to, że Germanin może sam sprawować władzę nad stolicą Cesarstwa. Dla władców bizantyńskich była to niebezpieczna sytuacja. Odoaker chciał jednak uniknąć wojny z cesarzem Wschodu. Wystąpił więc z prośbą o uznanie go za rządzącego Zachodem w imieniu cesarza wschodniorzymskiego. Ten jednak nie ufał Odoakerowi i porozumiał się z Teodorykiem, przywódcą Ostrogotów.

Początkowo królowie wizygoccy nie starali się współpracować z lokalną, rzymską ludnością na szerszą skalę. Zachowywali odrębność swojego plemienia od Rzymian. Sytuacja zmieniła się, gdy na początku VI wieku Frankowie, poszerzając granice swojego państwa w Galii, pokonali Wizygotów. Gdyby nie interwencja Teodoryka WielkiegotYXo5u98Dk_000tp005Teodoryka Wielkiego, króla Ostrogotów, państwo wizygockie zostałoby wówczas zniszczone. Ziemie w środkowej części Galii zajęli Frankowie, a Prowansję (na południu prowincji) – Ostrogoci. Od tego momentu władcy wizygoccy podjęli starania o zacieśnienie współpracy ze swoimi rzymskimi poddanymi. Ariańscy Wizygoci unikali prześladowania Kościoła ortodoksyjnego. Ostatecznie król RekkaredtYXo5u98Dk_000tp006Rekkared w latach 587–589 doprowadził do uznania za oficjalne nauczanie Kościoła ortodoksyjnego i porzucenia nauki Ariusza.

Król Rekkared wyrzekł się ariańskiej wiary przodków już w 587 roku. Jednak dopiero na synodzie w Toledo w 589 roku oficjalnie ogłoszono przyjęcie nauczania ortodoksyjnego przez cały Kościół w jego państwie. Ilustracja wykonana w X‑wiecznej Hiszpanii przedstawia wizję tego wydarzenia.

Z kolei w połowie VII wieku król RecceswinttYXo5u98Dk_000tp007Recceswint wydał nowy kodeks praw (654), który miał obowiązywać wszystkich poddanych w równym stopniu. Otwierało to przed władcami wizygockimi możliwość zbudowania silnego państwa opartego na spójnej społeczności poddanych, identyfikujących się z jedną – rzymsko‑wizygocką – tradycją. Proces ten był jednak zapoczątkowany dopiero, gdy w pierwszych latach VIII wieku rozpoczęła się inwazja arabska. Przypadła ona na okres osłabienia władzy centralnej. Królowie nie mogli zmobilizować odpowiednich sił do obrony swojej władzy. Około 716 roku armia muzułmańska położyła kres istnieniu państwa Wizygotów.

Pierwsze państwo Wandalów na terenie Cesarstwa powstało w początkach V wieku na Półwyspie Iberyjskim. Jednak prawdziwy rozkwit zapewnił im dopiero podbój rzymskiej wówczas Afryki Północnej (429–439). W 2. połowie V wieku Wandalowie utracili swoje posiadłości w Hiszpanii na rzecz Wizygotów, ale sami zajęli Korsykę, Sardynię i Sycylię. Miarą ich siły było zajęcie i doszczętne splądrowanie Rzymu w 455 roku. Ostatecznie ich państwo zostało uznane przez władców Rzymu i Konstantynopola. W ten sposób cesarze gwarantowali sobie dostawy afrykańskiego zboża, bez którego nie byli w stanie wyżywić poddanych.

Kapsuła czasu

Wandalowie widziani okiem XIX‑wiecznego Europejczyka

R186GOBc611QL1

Łupiestwa Wandalów okiem XIX-wiecznego Europejczyka

Dzisiejsze znaczenie słowa „wandal” – chuligan, niszczący bez celu czyjeś mienie – jest ściśle związane z nazwą germańskiego plemienia. Po złupieniu Rzymu w 455 roku Wandalowie dla Rzymian stali się synonimem bezwzględnych i niecywilizowanych rabusiów.

Królowie Wandalów konsekwentnie stosowali zasadę rozdziału ludności germańskiej i rzymskiej. Rzymianie stali się obywatelami drugiej kategorii. Wandalowie mieszkali wyłącznie w warownych obozach, usytuowanych w miejscach strategicznych. Jakiekolwiek próby zawierania małżeństw mieszanych były karane, podobnie jak odstępstwa Germanów od rodzimej tradycji. Taka polityka osłabiała spójność wewnętrzną ich państwa. W rezultacie przeprowadzona przez wojska bizantyńskie inwazja na Afrykę w 1. połowie VI wieku zakończyła się bardzo szybkim zwycięstwem nad Germanami. Większość z nich wysiedlono na wschód, w głąb Cesarstwa. Na krótką chwilę w Afryce znów przywrócono pax Romana, czyli „pokój rzymski”.

Germańska Brytania

Brytania była sprawą szczególną w dziejach Cesarstwa. Wyspa nigdy nie została w całości podbita przez Rzymian. Południowa i środkowa Brytania, poddane wpływom kulturowym Rzymu, były przedzielone murem od wojowniczych i niezależnych Piktów, barbarzyńców z północy. Ich najazdów, podobnie jak łupieżczych wypraw celtyckich mieszkańców Walii i Kornwalii, obawiali się zromanizowani BrytowietYXo5u98Dk_000tp008Brytowie. Między 406 a 410 rokiem ostatnie legiony rzymskie, mające bronić mieszkańców, opuściły Brytanię. Brytowie zostali pozbawieni ochrony. Choć udało im się utrzymać struktury administracyjne i specyficzną, ukształtowaną pod wpływem rzymskim, kulturę, sami nie byli w stanie stawić czoła Piktom z północy ani Celtom (mówiącym językiem gaelickim) z Irlandii i zachodniej Szkocji.

Według przekazywanej od wczesnego średniowiecza tradycji, Brytowie wezwali wówczas na pomoc pokrewne plemiona, Germanów z kontynentu. Zaproszenie przyjęły trzy plemiona: Sasi, Anglowie i Jutowie. Dziś jednak przeważają opinie, że przybycie Germanów na wyspę było jeszcze jednym przejawem ich ekspansji na terytorium Cesarstwa. Sasi osiedlili się w większej liczbie w południowej części wyspy (stąd nazwy królestw, a dzisiaj hrabstw – Sussex, Wessex). Anglowie zajęli głównie środkowe i północne krańce Brytanii. W toku zażartych walk powstało kilkanaście drobnych królestw. Ich królowie walczyli o zwierzchnictwo nad sąsiadami, nie zwracając uwagi na przynależność plemienną mieszkańców. W ciągu VI–VII wieku walki doprowadziły do wykształcenia się kilku większych królestw.

Przybysze z kontynentu charakteryzowali się kulturą całkowicie odmienną od kultury zromanizowanych Brytów. Zwłaszcza, że ci ostatni byli chrześcijanami, a Germanie poganami. Anglowie, Sasi i Jutowie nie dążyli do współpracy z Kościołem. W niewielkim stopniu korzystali także z dotychczasowej, odziedziczonej po okresie rzymskim, administracji. Swoją władzę opierali na instytucjach germańskich z okresu plemiennego, a więc wojownikach i królu.

R5GQP6E598TrA

Tekst starogermańskiego poematu Beowulf, spisany w języku anglosaskim w VI–VII w. Tekst starogermańskiego poematu Beowulf, spisany w języku anglosaskim w VI–VII w. Źródło: British Library, licencja: CC 0.

RZptUq3CScwSX

Szkatułka anglosaska z VIII wieku Szkatułka anglosaska z VIII wieku Źródło: Michel wal, Muzeum Brytyjskie, licencja: CC BY-SA 3.0.

Na galerii zestawiono kartę zawierającą tekst starogermańskiego poematu Beowulf, spisany w języku anglosaskim w VI–VII wieku, oraz szkatułę anglosaską z VIII wieku z napisami w tym samym języku.

Frankowie w Galii

Początkowo Frankowie to były różne grupy etniczne zamieszkujące prawy brzeg dolnego biegu Renu. Utrzymywali się oni zarówno z rolnictwa, łupienia sąsiednich, rzymskich ziem, jak i piractwa. Już w 2. połowie IV wieku, gdy załamywała się zdolność Cesarstwa do obrony, sami Rzymianie poprosili wojowniczych Franków o osiedlenie się na lewym brzegu Renu. W zamian za możliwość zamieszkania na terytorium dzisiejszej Belgii Frankowie zobowiązali się do ochrony granicy Imperium. Wywiązywali się z tych zobowiązań wzorowo. A przy okazji powiększyli zasięg swoich wpływów o tereny sięgające rzeki Sommy. W połowie V wieku Galia utraciła łączność z Rzymem. Jednak Frankowie nadal wspierali EgidiuszatYXo5u98Dk_000tp009Egidiusza, wodza legionów walczącego w imieniu cesarza. Dopiero gdy zmarł, a jego syn SyagriusztYXo5u98Dk_000tp00ASyagriusz został okrzyknięty przez legionistów królem, podtrzymywanie sojuszu z Rzymem straciło sens. To król Franków, Childeryk ItYXo5u98Dk_000tp00BChilderyk I, a nie cesarz, był traktowany przez mieszkańców Galii jako władca gwarantujący stabilizację. Jego syn, ChlodwigtYXo5u98Dk_000tp00CChlodwig, pokonał ostatecznie Syagriusza (487 r.) i ustanowił granicę państwa Franków na Loarze.

R1YXTaPNQuQIP

Złoty solid frankijski z V w. z przedstawieniem cesarza Anastazjusza Złoty solid frankijski z V w. z przedstawieniem cesarza Anastazjusza Źródło: licencja: CC 0.

Po pokonaniu Wizygotów Chlodwig otrzymał od cesarza bizantyńskiego Anastazjusza I zaszczytny tytuł konsula. Królowie Franków, także Chlodwig, bili monety w imieniu cesarzy bizantyńskich (na ilustracji złoty solid frankijski z V wieku z przedstawieniem cesarza Anastazjusza).

Frankowie, w przeciwieństwie do Wandalów i Gotów, wkraczając na ziemie Cesarstwa, byli poganami. Nie prześladowali chrześcijan z powodów religijnych. Od początku zabiegali o bliską współpracę z rzymskimi elitami. Te z kolei widziały we władcach frankijskich z dynastii MerowingówtYXo5u98Dk_000tp00DMerowingów opiekunów i sprawiedliwych władców. Władcy frankijscy świadomie dążyli do zjednoczenia społeczeństwa. Z biegiem czasu tak zwani GalorzymianietYXo5u98Dk_000tp00EGalorzymianie uznali się za dumnych z przynależności do tego ludu Franków. Ale i Frankowie, którzy osiedlili się na zachód od Renu szybko przejęli kulturę i język Galorzymian. Przełomowym wydarzeniem było przyjęcie chrztu przez Chlodwiga. W tradycji przyjęło się wskazywać dla tego wydarzenia datę 496, choć nie jest ona pewna. Najistotniejsze jest to, że od tego momentu, przy wszystkich różnicach kulturowych między Frankami i Galorzymianami, nic nie stało na przeszkodzie mieszaniu się obu społeczności.

Władcy merowińscy nie bali się korzystać z potencjału wojskowego galorzymskich poddanych. Tymczasem uzbrajania Rzymian unikali wszyscy wodzowie nowych państw. Dzięki temu Chlodwig miał stałą przewagę militarną nad swoimi konkurentami. W rezultacie on i jego następcy pokonali swoich germańskich przeciwników. W połowie VI wieku państwo Franków nie miało już sobie równych na Zachodzie. Chlodwig zbudował państwo, które było przykładem sukcesu w stabilizowaniu sytuacji politycznej na Zachodzie. Zamiast dominacji nad podbitymi Frankowie zaproponowali Galorzymianom udział we władzy. Zamiast budować dwa systemy prawa, stopniowo obejmowali wszystkich poddanych jednym, frankijskim prawem. Zamiast walczyć z religią, opowiedzieli się za ścisłą współpracą z biskupami ortodoksyjnego Kościoła. Na koniec zamiast konfliktu władcy merowińscy wybrali współpracę. I w ten sposób zbudowali najpotężniejsze państwo germańskie na Zachodzie.

Zamiast podsumowania

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie: