W XVII wieku ważnymi ośrodkami kultury były dwory – królewskie i magnackie. W tych kręgach rozwijała się elitarna kultura nawiązująca do wzorów zagranicznych. Typowym poetą dworskim był Jan Andrzej Morsztyn. Powtarzał słowa, których autorem był Giambattista MarinoGiambattista Marino: „Wprowadzać w osłupienie, budzić zdumienie – oto cel poety”.
Napisz definicjedefinicje następujących środków poetyckich: oksymoron, paradoks, anafora, hiperbola, paralelizm, antyteza.
Koncept jako zasada tworzenia
Literacki barok olśniewał! Jan Andrzej Morsztyn pisał wiersze, które były małymi arcydziełami. Ich czytanie dawało przyjemność obcowania z wyszukanymi tekstami poetyckimi, ponieważ zadziwiały i zachwycały odbiorców formą i konceptem. Autor potrafił bawić się słowem, co przejawiało się w zaskakujących pointach, niezwykłych skojarzeniach.
(wł. concetto – „wyszukany pomysł”) – nurt w literaturze europejskiego baroku, powstał we Włoszech i Hiszpanii; polegał na wykorzystaniu w utworze niezwykłego, wyszukanego pomysłu (dotyczącego treści i formy); zaskakujące skojarzenia, oddane za pomocą wysmakowanej formy, miały zadziwiać i szokować czytelnika sprawnością artystyczną twórcy i oryginalnością pomysłu; aby uzyskać cel, twórcy wykorzystywali rozliczne środki artystycznego wyrazu, np. antytezy, oksymorony, paradoksy itp.
Do najwybitniejszych konceptystów należał Giambattista Marino.
Giambattista Marino
Giambattista (tj. Jan Chrzciciel) Marino to włoski poeta, który zdobył popularność jako autor poematu mitologiczno-hedonistycznegohedonistycznego L’Adone (Adonis, 1623) o tematyce miłosnej. W prawie 40 tysiącach wersów opowiedział dzieje miłości mitycznych postaci – Wenery i Adonisa, które uzupełniał licznymi dygresjami (np. opisami pałaców). Wrażenie wywierały forma utworu, elegancki język i perfekcja wersyfikacyjna. Naśladowano go niemal w całej Europie, a zjawisko polegające na tłumaczeniu, parafrazowaniuparafrazowaniu i nawiązywaniu do Marina określono marinizmem. Marino stosował wyszukane środki stylistyczne w większości swoich dzieł.
O pisarzu
Jan Andrzej Morsztyn
Urodził się w 1620 roku w zamożnej rodzinie szlacheckiej herbu Leliwa. Po studiach w Lejdzie przebywał najpierw na magnackim dworze Lubomirskich, następnie związał się z dworem królewskim Jana Kazimierza. W roku 1656 został sekretarzem królewskim, w 1658 r. otrzymał nominację na referendarza koronnego, następnie awansował na stanowisko podskarbiego wielkiego koronnego. Jako dyplomata popierał politykę profrancuską. Gdy na tronie zasiadł Jan III Sobieski, Morsztyn zyskał przyjaźń króla, jednak zmiana polityki polskiej z profrancuskiej na proaustriacką spowodowała konflikt między królem a poetą. Jan Andrzej Morsztyn, oskarżony o malwersacje oraz zdradę stanu, uciekł w 1683 roku z kraju, zabierając ze sobą insygnia koronacyjne Sobieskiego (odesłał je polskiemu władcy po dziesięciu latach). Do śmierci (w 1693 r.) mieszkał we Francji.
Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna zalicza się do tzw. nurtu dworskiego. Oznacza to, że jego środowiskiem był dwór (magnacki, królewski itd.), a twórczość – oparta na konwencji, adresowana do odbiorcy o wysublimowanym smaku - miała charakter elitarny. Jan Andrzej Morsztyn traktował pisanie poezji jako rozrywkę i żadnego ze swoich utworów poetyckich nie wydał drukiem. Jego liryki, krążące w kopiach rękopiśmiennych, znali przede wszystkim ludzie z zamkniętego kręgu (dworzanie, magnaci, artyści). Dziełami zasługującymi na szczególne zainteresowanie – ze względu na tematykę i technikę poetycką - są zbiory: Lutnia (ponad 200 utworów) i Kanikuła albo Psia gwiazda (nieco ponad 30 wierszy). Drukiem ukazały się pod koniec XIX wieku.
Określ status społeczny Jana Andrzeja Morsztyna na podstawie jego portretu.
Określ status społeczny Jana Andrzeja Morsztyna na podstawie opisu jego portretu.
Korzystając z dowolnych źródeł, zapoznaj się z kanonami mody męskiej w baroku. Opisz portret Jana Andrzeja Morsztyna tak, by odpowiedzieć na pytanie, czy spełnia on oczekiwania estetyczne czasów, w których żył. W swojej wypowiedzi wykorzystaj spostrzeżenia o fryzurze, stroju i rekwizytach portretowanej postaci.
Cuda miłości
Wiersz o miłości napisał Giambattista MarinoGiambattista Marino, a na język polski przetłumaczył go Jan Andrzej Morsztyn.
Cuda miłości. SonetKarmię frasunkiem miłość i myśleniem,
Myśl zaś pamięcią i pożądliwością,
Żądzę nadzieją karmię i gładkościągładkością,
Nadzieję bajką i próżnym błądzeniem.Napawam serce pychą z omamieniem,
Pychę zmyślonym weselem z śmiałością,
Śmiałość szaleństwem pasę z wyniosłością,
Szaleństwo gniewem i złym zajątrzeniemzajątrzeniem.Karmię frasunek płaczem i wzdychaniem,
Wzdychanie ogniem, ogień wiatrem prawie,
Wiatr zasię cieniem, a cień oszukaniem.Kto kiedy słyszał o takowej sprawie,
Że i z tym o głód cudzy się staraniem
Sam przy tej wszytkiej głód ponoszę strawiestrawie.
Ustal, co jest tematem utworu.
Wyjaśnij, w jakim znaczeniu występują w utworze pojęcia głodu i strawy.
Wytłumacz, z czego wynika głód odczuwany przez podmiot liryczny.
Opisz obraz miłości zawarty w sonecie Morsztyna.
Wskaż w utworze przykłady paradoksów i wyjaśnij, jaką pełnią funkcję w opisie sytuacji podmiotu lirycznego.
Wymień pojawiające się w utworze przykłady paradoksów i wyjaśnij, jaką pełnią funkcję w opisie sytuacji podmiotu lirycznego.
Wyjaśnij, czym są tytułowe „cuda”. Czy określenie to jest nacechowane pozytywnie?
Wyobraź sobie, że jesteś osobą mówiącą wierszu Cuda miłości. Napisz w pierwszej osobie liczby pojedynczej, co czujesz.
Wyjaśnij koncept wiersza Cuda miłości. Sonet. Morsztyna.
Morsztyn i religia
Jan Andrzej Morsztyn nie należał do twórców religijnych, co zdecydowanie odróżnia go od Mikołaja Sępa‑SzarzyńskiegoMikołaja Sępa‑Szarzyńskiego, zaliczanego do nurtu metafizycznegonurtu metafizycznego. Zmiana wyznania nie odcisnęła piętna na twórczości Jana Andrzeja Morsztyna, a część wierszy zawierających motywy religijne miała charakter libertyński.
termin „libertynizm” powstał we Francji i oznaczał myślicielstwo; znany jest od XVI w., jednak pojęcie libertynizmu kojarzy się głównie z epoką oświecenia; libertyni oświeceniowi to ludzie wierzący w rozum, niechętni religii, zwolennicy tolerancji; kiedy mówimy o libertynizmie, musimy rozgraniczyć dwie kwestie: libertynizm intelektualny i libertynizm obyczajowy; libertyni to wyznawcy rozumu, którzy odrzucali Boga, religię i społeczne konwenanse; moralność była dla nich przesądem; jednak libertynizm obyczajowy to zjawisko towarzyszące postawie filozoficznej, która za wartość najwyższą uznała wolność człowieka i wolność myśli; ateizm pojawił się jako reakcja na dominującą pozycję Kościoła, a także jako wyraz oświeceniowego uznania dla nauk przyrodniczych
Więcej o libertynizmie znajdziesz w lekcji Libertynizm i jego rola w kulturze oświeceniaLibertynizm i jego rola w kulturze oświecenia.
W kwartanieGoreję, Panie! Coraz większy staje
Ogień palący wnętrzności w perzperz suchy.
To Twoje dzieło bez żadnej otuchy
Kona i z swym się gościem już roztaje.
Już ośm miesięcy, jako nie ustaje
Płomień czyli mróz, na lekarstwa głuchy:
Jako wosk miękki albo garnek kruchy,
Tak się ta kruszy lepianka i taje.
Te same, które‑ć posyłam westchnienia,
Rad nierad w sobie powściągam i duszę,
Czując w nich zbytnie w uściech upalenia.
Ach, jeśli już w tym piecu skończyć muszę
I śmiercią samą przygasić płomienia,
Ty od wiecznego wybaw ognia duszę.
Kwartan to krótkie działo artyleryjskie używane w baroku. Wyjaśnij, jaki związek z treścią wiersza ma jego tytuł - W kwartanie.
Określ, jaki problem porusza Morsztyn w wierszu W kwartanie.
Wyjaśnij, dlaczego wiersz W kwartanie należy do nurtu religijnego.
Wyjaśnij sens sformułowań z wiersza, które hiperbolizują ukazane w nim zjawisko:
„Ogień palący wnętrzności w perz suchy”,
„Płomień, czyli mróz na lekarstwa głuchy”.
Wymień objawy cierpienia, którego doznaje osoba mówiąca w utworze.
Poetyckie koncepty Morsztyna
Niestatek [Prędzej kto wiatr...]Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni
Słonecznych drobne kąski wżeniewżenie do kieszeni,
Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,
Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki, jak stoi,
Prędzej pięścią bez swojej obrazybez swojej obrazy ogniowi
Dobije, prędzej w sieci obłoki połowi,
Prędzej płacząc nad Etną łzami ją zaleje,
Prędzej niemy zaśpiewa, i ten, co szaleje,
Co mądrego przemówi: prędzej stała będzie
Fortuna, i śmierć z śmiechem w jednym domu siędzie,
Prędzej prawdę poeta powie i sen płonnypłonny,
Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonnyplonny,
Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,
W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni,
Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczną która białogłowa.
Wyjaśnij, na czym polega koncept zastosowany w utworze.
Nazwij środek stylistyczny, którego użył w tym wierszu Jan Andrzej Morsztyn. Wyjaśnij, w jakim celu poeta sięgnął po ten zabieg artystyczny i jakie ma on znaczenie dla zamysłu kompozycyjnego tekstu.
Wypisz z tekstu wybrane przykłady antytez. Zastosuj je w dwóch zdaniach, które zredagujesz tak, by objaśnić, na czym polega sprzeczność i paradoksalność zjawisk.
Podziel na dwie części utwór Jana Andrzeja Morsztyna. Uzasadnij swoją propozycję podziału.
Zinterpretuj fragment wersu: „Prędzej prawdę poeta powie”. Czy można go uznać
za element autocharakterystyki postaci mówiącej? Uzasadnij odpowiedź.
Zlokalizuj puentę wiersza i omów ją.
Niestatek [Oczy są ogień...]Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem,
Włos złotem, perłą ząb, płećpłeć mlekiem zsiadłem,
Usta koralem, purpurą jagody,
Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody.
Jak się zwadzimy – jagodyjagody są trądem,
Usta czeluścią, płećpłeć blejwasemblejwasem bladem,
Ząb szkapią kością, włosy pajęczyną,
Czoło maglowniąmaglownią, a oczy perzynąperzyną.
Nazwij środek stylistyczny użyty w tym wierszu przez autora i wyjaśnij, w jaki sposób kształtuje wizerunek bohaterki oraz podmiotu lirycznego w utworze.
Opisz własnymi słowami wygląd panny przedstawionej w pierwszej i w drugiej części wiersza.
Wyszukaj w internecie dzieło malarskie, które mogłoby stanowić ilustrację do wiersza Morsztyna. Dodaj poniżej swoją propozycję i ją uzasadnij:
Opisz obraz, który pasowałby do wiersza Morsztyna Niestatek [Oczy są ogień...].
Napisz, w jakiej sytuacji kobieta wydaje się poecie piękna, a w jakiej szpetna.
Kogo dotyczy tytułowy niestatek: bohaterki wiersza czy podmiotu lirycznego? Uzasadnij swoją odpowiedź, biorąc pod uwagę poniższą definicję słowa niestatek:
Barokowe paradoksy
Utwory, w których podmiot mówi do trupa i galernikówgalerników, należą do najpopularniejszych wierszy Morsztyna. Ich paradoksalny charakter musiał być zaskoczeniem dla czytelników. Już sama rozmowa z nieżywym człowiekiem sprawia dziwne wrażenie, a jeszcze przeprowadzenie dowodu, że trup ma się lepiej niż nieszczęśliwy kochanek, z pewnością może wzbudzić podziw dla śmiałości twierdzenia.
Do trupaLeżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty,Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty,
Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności,
Ty masz związane ręce, ja wolności
Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity.Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze,
Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodześreżodze.Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili,
Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.
Do galernikówStrapieni ludzie, źle się z wami dzieje,
Lecz miłość ze mną okrutniej poczyna:
Was człowiek, a mnie silny bóg zacina,
Wy macie wyniść, jam bez tej nadzieje.Was spólne słońce, mnie własny jad grzeje,
Was pręt od grzbieta, mnie z serca zacina,
Wam nogi łańcuch, a mnie szyję zgina,
Wam ręka tylko, a mnie dusza mdleje.Was wiatr, a mnie ból ciska na przemiany,
Was prawo, mnie gwałt trzyma w tym więzieniu,
Wam podczas sternik sfolguje zbłagany,Ja darmo czekam ulgi w uciążeniu.
A w tym jest mój stan nad wasz niewytrwany,
Że wy na wodzie, ja cierpię w płomieniu.
Przeprowadź analizę porównawczą utworów. W tym celu wypełnij pola w dzienniku:
Określ, co łączy oba utwory pod względem formalnym i pod względem treści.
Wyjaśnij, na czym polega koncept zastosowany w obu wierszach.
Wyjaśnij, na czym polegają różnice i podobieństwa między:
zakochanym i umarłym w wierszu Do trupa,
zakochanym i galernikiem w wierszu Galernicy?
Morsztyn o kobietach...
Do tejże (Do panny)Oczy twe nie są oczy, ale słońca jaśnie
Świecące, w których blasku każdy rozum gaśnie;
Usta twe nie są usta, lecz koral rumiany,
Których farbą każdy zmysł zostaje związany;
Piersi twe nie są piersi, lecz nieba surowy
Kształt, który wolą naszę zabiera w okowy.
Tak oczy, usta, piersi, rozum, zmysł i wolą
Blaskiem, farbą i kształtem ćmią, wiążą, niewolą.
Utworów na temat oczu kobiety powstało w baroku bardzo dużo. Wyjaśnij, w jaki sposób Jan Andrzej Morsztyn wykorzystał ten motyw w swoim wierszu.
Wyjaśnij, na czym polega zasada kompozycyjna wiersza Do panny.
Wskaż zawarte w wierszu elementy odnoszące się do kobiety i mężczyzny.
Konteksty
Ogród miłościNie zawsze strzały KupidoKupido zawodzi,
Czasem łuk złoży i bez broni chodzi
I gospodarskiej pilnując pogody,
GracujeGracuje z trawy pafijskiepafijskie ogrody.
W ogrodzie jego zioła są nadzieje,
Chwast – obietnice, które wiatr rozwieje,
Męczeństwa, posty są suche gałęzi,
Labirynt – pęta, w których swoje więzi,
Niewola – kwiatkiem, owocem jest szkoda,
Fontaną – oczy i gorzkich łez woda,
Wzdychania – letnim i miłym wietrzykiem,
Nieszczerość – łapką, figiel – ogrodnikiem,
Szalej, omylnik, to są pierwsze zioła,
Które głóg zdrady otoczył dokoła;
Nadto ma z muru nieprzebyte płoty,
Gdzie wapnem – troska, kamieniem – kłopoty.
Jam w tym ogrodzie przedniejszym kopaczem,
Ja wsiawszy moję tęsknicę i płaczem
Skropiwszy, orzę skały twardej Tatry,
Wisłę uprawiam i żnę płone wiatry.
Wyjaśnij, na czym polega koncept zastosowany w wierszu.
Odłożenie broni (łuku) sugeruje bezpieczeństwo. Wyjaśnij, czy odłożenie łuku przez Kupidyna w wierszu Ogród miłości również można tak zinterpretować.
Określ, w jakim celu miłość została porównana do ogrodu.
Zinterpretuj sens zawarty w czterech ostatnich wersach tekstu.
Napisz wypowiedź argumentacyjną na temat: „O miłości – zwykłe mówienie czy kunsztowna gra słów?”. Rozważ problem, odwołując się do:
wiersza Jana Andrzeja Morsztyna Ogród miłości,
wybranej lektury obowiązkowej,
wybranego kontekstu (np. inny utwór literacki niż wskazany w poleceniu, film, spektakl teatralny, obraz, utwór muzyczny, biografia autora).
Przedstaw również swoje zdanie i je uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 400 wyrazów.
Preteksty
Przygotuj głos w dyskusji na temat: „Czy twórca powinien zdumiewać odbiorców swoimi dziełami?”. Sformułuj tezę, przytocz argumenty i kontrargumenty.
Zadaniowo
Przypomnij sobie wiersz Niestatek [Prędzej kto wiatr...]. Napisz tekst (nie musi
to być wiersz) polemizujący z utworem Morsztyna, w którym udowodnisz, że kobieta jest stateczna. Wykorzystaj informacje z różnych źródeł o kobietach pełniących ważne funkcje społeczne.
Napisz wypowiedź o charakterze argumentacyjnym na temat: „Czy cuda barokowej miłości są aktualne, czy należą wyłącznie do minionych epok?”. Rozważ problem, odwołując się do:
wiersza Jana Andrzeja Morsztyna Cuda miłości,
wybranej lektury obowiązkowej,
wybranego kontekstu (np. inny utwór literacki niż wskazany w poleceniu, film, spektakl teatralny, obraz, utwór muzyczny, biografia autora).
Przedstaw również swoje zdanie i je uzasadnij. Twoja praca powinna liczyć
co najmniej 400 wyrazów.
Wypisz z utworów Jana Andrzeja Morsztyna zamieszczonych w e‑materiale przykłady: oksymoronu, paradoksu, anafory, hiperboli, paralelizmu i antytezy. Przeprowadź ich analizę, wypełnij pola w dzienniku:
Ułóż krzyżówkę, której tematem będzie poezja Jana Andrzeja Morsztyna. Zredaguj hasła wraz z pytaniami. Układając je, możesz inspirować się barokowym konceptyzmem.
Wypisz swoje skojarzenia związane z poezją Morsztyna.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: koncept, marinizm, sonet, gra słów, kontrast, antyteza, paradoks, zaskoczenie.