Poeta dworu i salonu, czyli Jan Andrzej Morsztyn
W XVII wieku ważnymi ośrodkami kultury były dwory – królewski i magnackie. W tych kręgach rozwijała się elitarna kultura nawiązująca do wzorów zagranicznych. Typowym poetą dworskim był Jan Andrzej Morsztyn. Powtarzał słowa, których autorem był Giambattisto Marino: „Wprowadzać w osłupienie, budzić zdumienie – oto cel poety”.
Przygotuj definicjedefinicje następujących środków poetyckich: oksymoron, paradoks, anafora, hiperbola, paralelizm, antyteza.
Koncept jako zasada tworzenia
Literacki barok olśniewał! Jan Andrzej Morsztyn pisał wiersze, które były małymi arcydziełami. Ich czytanie dawało przyjemność obcowania z wyszukanymi tekstami poetyckimi. Utwory zadziwiały i zachwycały odbiorców formą i konceptem. Autor potrafił bawić się słowem. Przejawia się to w zaskakujących pointach, niezwykłych skojarzeniach.
(wł. concetto – ʻwyszukany pomysłʼ) – nurt w literaturze europejskiego baroku, powstał we Włoszech i Hiszpanii. Polegał na wykorzystaniu w utworze niezwykłego, wyszukanego pomysłu (dotyczącego treści i formy). Zaskakujące skojarzenia, oddane za pomocą wysmakowanej formy, miały zadziwiać czytelnika sprawnością artystyczną twórcy i oryginalnością pomysłu. Aby uzyskać cel, twórcy wykorzystywali rozliczne środki artystycznego wyrazu, np. antytezy, oksymorony, paradoksy itp.
Do najwybitniejszych konceptystów należał Giambattista MarinoGiambattista Marino.
Giambattista Marino
Giambattista (tj. Jan Chrzciciel) Marino to włoski poeta. Popularność zdobył jako autor poematu mitologiczno‑hedonistycznego L’Adone (Adonis, 1623). W prawie 40 tysiącach wersów opowiedział dzieje miłości mitycznych postaci - Wenery i Adonisa - które uzupełniał licznymi dygresjami (np. opisami pałaców). Wrażenie wywierały forma utworu, elegancki język i perfekcja wersyfikacyjna. Naśladowano go niemal w całej Europie, a zjawisko polegające na tłumaczeniu, parafrazowaniu i nawiązywaniu do Marina określono marinizmem. Marino zastosował wyszukane środki stylistyczne w większości swoich dzieł. Charakterystyczna dla jego twórczości jest również tematyka miłosna.
Jan Andrzej Morsztyn
Jan Andrzej Morsztyn
Przedstawiciel bardzo „literackiej” rodziny. Urodził się w 1620 roku w zamożnej szlacheckiej rodzinie. Po zagranicznych studiach trafił najpierw na magnacki dwór Lubomirskich, a później w poczet dworzan królewskich. Tu, m.in. dzięki protekcji królowej Ludwiki Marii, zrobił karierę polityczną, w czym pomogło mu też przejście na katolicyzm (pochodził z rodziny, która wyznawała arianizm). Był dyplomatą, pełnił ważne funkcje państwowe, np. od 1668 roku był podskarbim wielkim koronnym. Gdy na tronie zasiadł Jan III Sobieski, Morsztyn zyskał przyjaźń króla. Zmiana polityki polskiej (z profrancuskiej na proaustriacką) spowodowała konflikt między królem a poetą. Oskarżony o malwersacje oraz zdradę stanu, uciekł w 1683 roku z kraju (zabrał ze sobą insygnia królewskie, które później odesłał). Do śmierci (1693) mieszkał we Francji.
Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna zalicza się do tzw. nurtu dworskiego. Oznacza to, że jego środowiskiem był dwór (magnacki, królewski itd.), a twórczość miała charakter elitarny. Jan Andrzej Morsztyn niezbyt dużo drukował i w ogóle traktował pisanie poezji jako działalność uboczną. Jego utwory krążyły w rękopisach, znali je przede wszystkim ludzie z zamkniętego kręgu (dworzanie, magnaci, artyści). Dziełami zasługującymi na szczególne zainteresowanie są zbiory poetyckie Lutnia (ponad 200 utworów) i Kanikuła albo Psia gwiazda (nieco ponad 30 wierszy). Drukiem ukazały się pod koniec XIX wieku.
Co możesz powiedzieć o statusie społecznym Jana Andrzeja Morsztyna na podstawie jego wyglądu na portrecie?
Korzystając z dowolnych źródeł, zapoznaj się z kanonami mody męskiej w baroku. Opisz portret Jana Andrzeja Morsztyna tak, by odpowiedzieć na pytanie, czy spełnia on oczekiwania estetyczne czasów, w których żył. W swojej wypowiedzi wykorzystaj spostrzeżenia o fryzurze, stroju i rekwizytach portretowanej postaci.
Cuda miłości
Wiersz o miłości napisał Giambattista Marino, a na język polski przetłumaczył go Jan Andrzej Morsztyn.
Cuda miłości. SonetKarmię frasunkiem miłość i myśleniem,
Myśl zaś pamięcią i pożądliwością,
Żądzę nadzieją karmię i gładkościągładkością,
Nadzieję bajką i próżnym błądzeniem.Napawam serce pychą z omamieniem,
Pychę zmyślonym weselem z śmiałością,
Śmiałość szaleństwem pasę z wyniosłością,
Szaleństwo gniewem i złym zajątrzeniemzajątrzeniem.Karmię frasunek płaczem i wzdychaniem,
Wzdychanie ogniem, ogień wiatrem prawie,
Wiatr zasię cieniem, a cień oszukaniem.Kto kiedy słyszał o takowej sprawie,
Że i z tym o głód cudzy się staraniem
Sam przy tej wszytkiej głód ponoszę strawiestrawie.Jan Andrzej Morsztyn, Cuda miłości. Sonet, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988, s. 145–146.
Określ tematykę wiersza.
W jakim znaczeniu występują w utworze pojęcia głodu i strawy?
Wytłumacz, z czego wynika głód odczuwany przez postać mówiącą w wierszu.
Jaki obraz miłości wyłania się z sonetu Morsztyna?
Wskaż w utworze przykłady paradoksów i wyjaśnij, jaką pełnią funkcję w opisie sytuacji postaci mówiącej.
Czym są tytułowe „cuda”? Czy określenie to jest nacechowanie pozytywnie?
Przeformułuj wypowiedź podmiotu mówiącego w wierszu, tak aby wyrazić jego przeżycia własnymi słowami.
Morsztyn i religia
Jan Andrzej Morsztyn nie należał do twórców religijnych, co zdecydowanie odróżnia go od Mikołaja Sępa‑SzarzyńskiegoMikołaja Sępa‑Szarzyńskiego, zaliczanego do nurtu metafizycznego. Zmiana wyznania nie odcisnęła piętna na twórczości Jana Andrzeja Morsztyna, a część wierszy zawierających motywy religijne miała charakter libertyński.
Wolnomyślicielstwo, postawa religijna odrzucająca dewocję i bezkrytyczne zaufanie do dogmatów, a wskazująca na prymat rozumu. Libertynizm nabrał znaczenia zwłaszcza we Francji przełomu XVII i XVIII wieku.
W kwartanieGoreję, Panie! Coraz większy staje
Ogień palący wnętrzności w perzperz suchy.
To Twoje dzieło bez żadnej otuchy
Kona i z swym się gościem już roztaje.
Już ośm miesięcy, jako nie ustaje
Płomień czyli mróz, na lekarstwa głuchy:
Jako wosk miękki albo garnek kruchy,
Tak się ta kruszy lepianka i taje.
Te same, które‑ć posyłam westchnienia,
Rad nierad w sobie powściągam i duszę,
Czując w nich zbytnie w uściech upalenia.
Ach, jeśli już w tym piecu skończyć muszę
I śmiercią samą przygasić płomienia,
Ty od wiecznego wybaw ognia duszę.Jan Andrzej Morsztyn, W kwartanie, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988, s. 189–190.
Kwartan to krótkie działo artyleryjskie używane w baroku. Jaką funkcję pełni taki tytuł wiersza?
Jaki charakter ma tematyka wiersza?
W kwartanie to wiersz...
- miłosny.
- religijny.
- autotematyczny.
- patriotyczny.
- filozoficzny.
Wyjaśnij sens sformułowań z wiersza, które hiperbolizują ukazane w nim zjawisko:
a) „Ogień palący wnętrzności w perz suchy”,
b) „Płomień, czyli mróz na lekarstwa głuchy”.
Wymień objawy cierpienia, którego doznaje osoba mówiąca w utworze.
Poetyckie koncepty Morsztyna
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek [Prędzej kto wiatr...], czyta Piotr Głowacki Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek [Prędzej kto wiatr...], czyta Piotr Głowacki Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Niestatek [Prędzej kto wiatr...]Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni
Słonecznych drobne kąski wżeniewżenie do kieszeni,
Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,
Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki, jak stoi,
Prędzej pięścią bez swojej obrazybez swojej obrazy ogniowi
Dobije, prędzej w sieci obłoki połowi,
Prędzej płacząc nad Etną łzami ją zaleje,
Prędzej niemy zaśpiewa, i ten, co szaleje,
Co mądrego przemówi: prędzej stała będzie
Fortuna, i śmierć z śmiechem w jednym domu siędzie,
Prędzej prawdę poeta powie i sen płonnypłonny,
Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonnyplonny,
Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,
W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni,
Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczną która białogłowa.Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek [Prędzej kto wiatr...], [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988.
Wyjaśnij, na czym polega koncept zastosowany w utworze.
Nazwij środek stylistyczny, którego użył w tym wierszu Jan Andrzej Morsztyn. Wyjaśnij, w jakim celu poeta sięgnął po ten zabieg artystyczny i jakie ma on znaczenie dla zamysłu kompozycyjnego tekstu.
Wypisz z tekstu wybrane przykłady antytez. Zastosuj je w dwóch zdaniach, które zredagujesz tak, by objaśnić, na czym polega sprzeczność i paradoksalność zjawisk.
Podziel na dwie części stychiczny (ciągły) utwór Jana Andrzeja Morsztyna. Uzasadnij swoją propozycję podziału.
Zinterpretuj fragment wersu: „Prędzej prawdę poeta powie”. Czy można go uznać za element autocharakterystyki postaci mówiącej? Uzasadnij odpowiedź.
Jak można określić wymowę wiersza?
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek [Oczy są ogień...], czyta Piotr Głowacki Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek [Oczy są ogień...], czyta Piotr Głowacki Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Niestatek [Oczy są ogień...]Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem,
Włos złotem, perłą ząb, płećpłeć mlekiem zsiadłem,
Usta koralem, purpurą jagody,
Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody.
Jak się zwadzimy – jagodyjagody są trądem,
Usta czeluścią, płećpłeć blejwasemblejwasem bladem,
Ząb szkapią kością, włosy pajęczyną,
Czoło maglowniąmaglownią, a oczy perzynąperzyną.Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek [Oczy są ogień...], [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988, s. 107.
Wybierz jedną z propozycji podziału wiersza na dwie części.
- Wiersz dzieli się na części złożone z 2 i 6 wersów.
- Wiersz dzieli się na części złożone z 3 i 5 wersów.
- Wiersz dzieli się na części złożone z 4 wersów.
- Wiersz dzieli się na części złożone z 6 i 2 wersów.
Nazwij środek stylistyczny użyty w tym wierszu przez autora i powiedz, jak zastosowanie tego środka kształtuje wizerunek bohaterki oraz postaci mówiącej w liryku.
Opisz własnymi słowami wygląd panny przedstawionej w pierwszej i w drugiej części wiersza.
Wyszukaj w internecie dzieło malarskie, które mogłoby stanowić ilustrację do wiersza Morsztyna. Dodaj poniżej swoją propozycję i ją uzasadnij:
W jakiej sytuacji kobieta wydaje się poecie piękna, a w jakiej szpetna?
Kogo dotyczy tytułowy niestatek: bohaterki wiersza czy postaci mówiącej? Uzasadnij swoją odpowiedź, biorąc pod uwagę poniższą definicję słowa niestatek:
![Hasło Niestatek w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego Hasło Niestatek w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego Źródło: domena publiczna, [online], dostępny w internecie: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/niestatek.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RIOGl7NTio9rc/4/1Vwa9Qtn2iSqbwpl2Aq9SDtJdpToqigF.png)
Barokowe paradoksy
Utwory, w których podmiot mówi do trupa i galerników, należą do najpopularniejszych wierszy Morsztyna. Ich paradoksalny charakter musiał być zaskoczeniem dla czytelników. Już sama rozmowa z nieżywym człowiekiem sprawia dziwne wrażenie, a jeszcze przeprowadzenie dowodu, że trup ma się lepiej niż nieszczęśliwy kochanek, z pewnością może wzbudzić podziw dla śmiałości twierdzenia.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa, czyta Piotr Głowacki Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa, czyta Piotr Głowacki Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Do trupaLeżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty,Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty,
Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności,
Ty masz związane ręce, ja wolności
Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity.Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze,
Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodze.Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili,
Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988, s. 148.
Do galernikówStrapieni ludzie, źle się z wami dzieje,
Lecz miłość ze mną okrutniej poczyna:
Was człowiek, a mnie silny bóg zacina,
Wy macie wyniść, jam bez tej nadzieje.Was spólne słońce, mnie własny jad grzeje,
Was pręt od grzbieta, mnie z serca zacina,
Wam nogi łańcuch, a mnie szyję zgina,
Wam ręka tylko, a mnie dusza mdleje.Was wiatr, a mnie ból ciska na przemiany,
Was prawo, mnie gwałt trzyma w tym więzieniu,
Wam podczas sternik sfolguje zbłagany,Ja darmo czekam ulgi w uciążeniu.
A w tym jest mój stan nad wasz niewytrwany,
Że wy na wodzie, ja cierpię w płomieniu.Jan Andrzej Morsztyn, Do galerników, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988, s. 147.
Przeprowadź analizę porównawczą utworów. W tym celu wypełnij pola w dzienniku:
Określ, co łączy oba utwory pod względem formalnym i pod względem treści.
Wyjaśnij, na czym polega koncept zastosowany w obu wierszach.
Na czym polegają różnice i podobieństwa między:
a) zakochanym i umarłym w wierszu Do trupa,
b) zakochanym i galernikiem w wierszu Galernicy?
Morsztyn o kobietach...
Do tejże (Do panny)Oczy twe nie są oczy, ale słońca jaśnie
Świecące, w których blasku każdy rozum gaśnie;
Usta twe nie są usta, lecz koral rumiany,
Których farbą każdy zmysł zostaje związany;
Piersi twe nie są piersi, lecz nieba surowy
Kształt, który wolą naszę zabiera w okowy.
Tak oczy, usta, piersi, rozum, zmysł i wolą
Blaskiem, farbą i kształtem ćmią, wiążą, niewolą.Jan Andrzej Morsztyn, Do tejże (Do panny), [w:] Stanisław Barańczak, Ocalone w tłumaczeniu. Szkice o warsztacie tłumacza poezji […], Kraków 2004, s. 176.
Utworów na temat oczu kobiety powstało w baroku bardzo dużo. Wyjaśnij, w jaki sposób Jan Andrzej Morsztyn wykorzystał ten motyw w swoim wierszu.
Wyjaśnij, na czym polega zasada kompozycyjna wiersza Do panny.
Powiedz, do kogo w wierszu należą oczy, usta i piersi, a do kogo - rozum, zmysł i wola.
Podsumowaniem opisu z wiersza może być stwierdzenie, które wyraża ocenę postaci kobiecej i męskiej.
- Kobieta to istota uduchowiona, a mężczyzna – cielesna.
- Kobieta i mężczyzna to istoty przede wszystkim duchowe.
- Kobieta i mężczyzna to istoty przede wszystkim cielesne.
- Kobieta to istota cielesna, a mężczyzna – uduchowiona.
Konteksty
Ogród miłościNie zawsze strzały Kupido zawodzi,
Czasem łuk złoży i bez broni chodzi
I gospodarskiej pilnując pogody,
GracujeGracuje z trawy pafijskiepafijskie ogrody.
W ogrodzie jego zioła są nadzieje,
Chwast – obietnice, które wiatr rozwieje,
Męczeństwa, posty są suche gałęzi,
Labirynt – pęta, w których swoje więzi,
Niewola – kwiatkiem, owocem jest szkoda,
Fontaną – oczy i gorzkich łez woda,
Wzdychania – letnim i miłym wietrzykiem,
Nieszczerość – łapką, figiel – ogrodnikiem,
Szalej, omylnik, to są pierwsze zioła,
Które głóg zdrady otoczył dokoła;
Nadto ma z muru nieprzebyte płoty,
Gdzie wapnem – troska, kamieniem – kłopoty.
Jam w tym ogrodzie przedniejszym kopaczem,
Ja wsiawszy moję tęsknicę i płaczem
Skropiwszy, orzę skały twardej Tatry,
Wisłę uprawiam i żnę płone wiatry.Jan Andrzej Morsztyn, Ogród miłości, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, Wrocław 1988, s. 54.
Wyjaśnij, na czym polega koncept zastosowany w wierszu.
Odłożenie broni (łuku) sugeruje bezpieczeństwo. Czy tak jest w Ogrodzie miłości? Uzasadnij odpowiedź.
W jakim celu miłość została porównana do ogrodu?
Zinterpretuj sens zawarty w czterech ostatnich wersach tekstu.
O miłości – zwykłe mówienie czy kunsztowna gra słów? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wiersza Jana Andrzeja Morsztyna Ogród miłości oraz innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Preteksty
Przygotujcie się do klasowej dyskusji na temat: „Czy twórca powinien zdumiewać odbiorców swoimi dziełami”? Sforłmujcie tezę, przytoczcie argumenty i kontrargumenty.
Zadaniowo
Przypomnij sobie wiersz Niestatek [Prędzej kto wiatr...]. Napisz tekst (nie musi to być wiersz) polemizujący z utworem Morsztyna, w którym udowodnisz, że kobieta jest stateczna. Wykorzystaj informacje z różnych źródeł o kobietach pełniących ważne funkcje społeczne.
Czy cuda barokowej miłości są aktualne, czy należą wyłącznie do minionych epok? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wiersza Jana Andrzeja Morsztyna Cuda miłości oraz innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Wypisz z utworów Jana Andrzeja Morsztyna zamieszczonych w lekcji przykłady: oksymoronu, paradoksu, anafory, hiperboli, paralelizmu i antytezy. Przeprowadź ich analizę: wypełnij pola w dzienniku:
Ułóż krzyżówkę, której tematem będzie poezja Jana Andrzeja Morsztyna. Zredaguj hasła wraz z pytaniami. Układając je, możesz inspirować się barokowym konceptyzmem.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
samouczek - Jak zrobić krzyżówkę? Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: audiojungle.net.