Polszczyzna regionów
Dlaczego jedni ludzie nazywają takie same owoce „borówkami”, a inni „jagodami”? Dlaczego mieszkańcy niektórych regionów Polski piją „kwaśne mleko”, a pozostali „zsiadłe mleko”? Dlaczego dzieci z Małopolski wychodzą „na pole”, a ich rówieśnicy z innych regionów kraju wychodzą „na dwór”? Dzieje się tak dlatego, że chociaż w Polsce obowiązuje jeden język, to jednak każdy region geograficzny ma – typowe dla siebie – słowa i formy gramatyczne.
1) Przypomnij sobie, czy ktoś z twojej rodziny, przyjaciół lub znajomych mieszkających w innym regionie Polski posługuje się językiem, który różni się od tego używanego przez ciebie. Jeśli tak, to wyjaśnij, na czym polegają te różnice.
2) Wykaż, odwołując się do różnych źródeł wiedzy, w których częściach Polski mówi się „ziemniaki”, w których – „kartofle”, a w których – „pyry”.
3) Mieszkaniec Wrocławia to wrocławianin, natomiast mieszkanka tego miasta to wrocławianka. Czy od nazwy miejscowości, w której mieszkasz, tworzy się nazwę jej mieszkanki/mieszkańca? Jeśli tak, to podaj te słowa.
Terytorialne odmiany języka
W polszczyźnie można wyodrębnić wyrazy ogólne i wyrazy o ograniczonym zasięgu terytorialnym. Co to znaczy? Te pierwsze są używane na co dzień, każdy Polak je zna (np. „szkoła”, „muzyka”, „jedzenie”). Do drugiej grupy należą wyrazy charakterystyczne dla pewnego regionu (jest to tzw. słownictwo regionalne lub gwaroweregionalne lub gwarowe).
Terytorialne odmiany języka polskiego nazywane są gwarami, dialektami lub odmianami regionalnymi. Pierwsze dwa terminy określają mowę mieszkańców wsi, ostatni z nich używany jest natomiast w odniesieniu do mowy osób mieszkających w miastach. Tradycyjnie wyróżnia się pięć dialektów: wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski oraz kaszubski, które odzwierciedlają dawny podział na pięć plemion: Polan, Wiślan, Mazowszan, Ślężan i Pomorzan. Od 2005 roku dialekt kaszubski traktowany jest jako język regionalny. Oznacza to m.in., że możliwe jest posługiwanie się nim – jako językiem pomocniczym – w urzędach województwa pomorskiego. Na mapie zasięgu dialektów języka polskiego – zamieszczonej poniżej – widoczne są również dwa obszary, których mieszkańcy posługują się tzw. nowymi dialektami mieszanymi. Obecnie są one efektem połączenia polszczyzny ogólnej z elementami gwar używanych przez osadników z różnych regionów kraju, którzy – po II wojnie światowej – przybyli na tereny włączone do Polski.
W obrębie jednego dialektu wyróżnia się wiele gwar, dlatego mówimy, że gwara obejmuje swoim zasięgiem mowę mieszkańców mniejszego obszaru niż dialekt, to znaczy kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu wsi. Przykładowo w obrębie dialektu małopolskiego wyróżniamy m.in. takie gwary, jak: gwara sądecka, gwara żywiecka, gwara kielecka, gwara krakowska i gwara podhalańska. Natomiast do gwar mazowieckich zaliczają się m.in.: gwara kurpiowska, gwara łowicka i gwara ostródzka.
Zadaniowo (I)
Przyporządkuj do odpowiednich grup wyrazy ogólnonarodowe i wyrazy o ograniczonym zasięgu terytorialnym.
łokulory, copka, ludź, roki, okulary, czoło, czapka, coło, lata, człowiek
| Słownictwo ogólnonarodowe | |
|---|---|
| Słownictwo o ograniczonym zasięgu terytorialnym |
Wykonaj następujące polecenia, odwołując się do mapy zasięgu dialektów języka polskiego:
Określ, który z dialektów obejmuje region twojego zamieszkania.
Zastanów się i napisz, czy mieszkańcy regionu, w którym mieszkasz, posługują się jakąś konkretną gwarą.
Sprawdź – w dostępnych ci źródłach wiedzy – czy język regionu, w którym mieszkasz, został scharakteryzowany w formie słownika dialektów i gwar. Jeśli tak, to podaj tytuł oraz autora/autorów/redaktora/redaktorów tej publikacji.
Przyjrzyj się poniższym fotografiom. Czy wiesz, że w różnych regionach Polski te obiekty (istoty/rośliny) nazywają się inaczej? Sięgnij do dowolnych źródeł wiedzy i podaj przynajmniej dwie nazwy każdego z obiektów, jakie funkcjonują w różnych regionach naszego kraju.
Powiedz, co przedstawiają poniższe fotografie. Wybierz jedną z podanych form wymowy i określ, czy odpowiada ona normie ogólnopolskiej. Określ, w jaki sposób mieszkańcy twojego regionu wymawiają te nazwy.
![[żaba], [zaba] [żaba], [zaba] Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1BjSA65rOCoz/3/1vyvIoszHR6XaItdUKiX5Yo6b6rhH3Hk.jpg)
![[oko], [łoko] [oko], [łoko] Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1W8GwDKyVyD4/3/29yW40En084wpzZFawTn7SHyYZmbpwEx.jpg)
![[kobieta], [kobita] [kobieta], [kobita] Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R5KyVcMXrcQ1Q/2/AyuUIZ3OdVaYDPDA1vpszV9ybPfjOoWu.jpg)
![[anioł], [janioł] [anioł], [janioł] Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RuxRBLH0w4njm/2/1Xyy7QutSoRSUYxEMrN7DcsTYxiVCHFr.jpg)
Zadaniowo (II)
Zgromadź, korzystając z dostępnych ci źródeł, jak najwięcej legend dotyczących regionu twojego zamieszkania. Przeczytaj je, a następnie wynotuj z nich regionalizmy i gwaryzmy.
Wiele polskich miast/miejscowości posiada symbole, które są ich wyróżnikiem na tle innych miejsc w kraju (np. jednym z symboli Warszawy jest syrenka, Krakowa – smok wawelski, Poznania – koziołki, Grójca – jabłka, a Torunia – pierniki). Zdecyduj, kto lub co może być symbolem/symbolami twojego regionu. Wybierz jeden z nich i ułóż krótką rymowankę na ten temat.
Wyjaśnij, pracując w grupie z koleżankami i kolegami z klasy, w jaki sposób mieszkańcy regionu, w którym mieszkacie, pielęgnują jego kulturę. Wasza odpowiedź powinna zawierać pełną informację o takich przedsięwzięciach/podmiotach jak: festiwale, konkursy, stowarzyszenia, wystawy, muzea, galerie, zespoły pieśni i tańca itp.
Posłuchaj piosenki Jo cłek wolny w wykonaniu popularnego zespołu góralskiego Trebunie‑TutkiTrebunie‑Tutki. Wyszukaj w internecie tekst utworu i wynotuj z niego słowa mające – według ciebie – pochodzenie gwarowe. W odpowiedzi podaj także różnice między słownictwem góralskim a tym, którego używasz na co dzień.