Poradniki savoir-vivre'u dawniej i dziś. Etykieta komunikacyjna
Zasady dobrego wychowania kojarzą się z uprzejmością, byciem grzecznym, taktem, dobrymi manierami, bon tonembon tonem czy savoir‑vivre'emsavoir‑vivre'em. Obejmują zbiór określonych reguł zachowania, które są aprobowane przez daną społeczność. Grzeczność bowiem pełni ważną funkcję w kształtowaniu relacji międzyosobowych. Dlatego od dawna pisano różne poradniki savoir‑vivre’u, które miały dawać wskazówki, w jaki sposób być kulturalnym i życzliwym wobec innych osób. Czy obecnie dobre wychowanie jest czymś ważnym? Po czym poznać kulturalnego człowieka?
1) Sprawdź w dowolnym słowniku wyrazów obcych znaczenie i wymowę określeń: savoir‑vivre i bon ton.
2) Sporządź listę dziesięciu zachowań językowych i pozajęzykowych, które – według ciebie – są nieuprzejme.
Zachowania kulturalne i niekulturalne
Porozmawiajcie wspólnie w klasie na temat zachowań kulturalnych i niekulturalnych. Zaznaczcie, które z nich wydają się wam zbyt uprzejme, przesadzone, niepotrzebne.
Stwórzcie wspólną listę tego, co wypada, a czego nie wypada robić.
Przeczytaj poniższe definicje, które pochodzą ze Słownika wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego, i na ich podstawie wskaż różnice między znaczeniem pojęć bon ton i savoir‑vivre.
(fr.), [czyt. bą tą] przest. albo żart. dobry ton, nienaganny sposób bycia, właściwe zachowanie się.
[czyt. sawuar wiwr] znajomość zwyczajów i form towarzyskich, reguł grzeczności.
Stwórzcie mapę myśli ze słowem savoir‑vivre.
Poradniki savoir‑vivre’u dawniej i dziś
Poradniki savoir‑vivre’u stanowią zbiór praktycznych rad udzielanych z różnych okazji. Zwykle pouczają, w jaki sposób zawierać znajomość, jak uprzejmie się witać i żegnać, jak odpowiednio zachowywać się w domu lub w miejscach publicznych (np. w szkole, pracy, kawiarni, pociągu, kinie lub teatrze), co na siebie włożyć w uroczysty dzień, kiedy zwracać się do kogoś per pan i pani. Dawne poradniki są pamiątką wcześniejszych zachowań grzecznościowych, które często przestały powszechnie obowiązywać.
Zwyczaje towarzyskie
W pierwszej połowie XX wieku jednym z ważnych poradników dobrych manier stały się Zwyczaje towarzyskie. Podręcznik praktyczny dla pań i panów Mieczysława Rościszewskiego. Zmiany polityczne i społeczne w Polsce i Europie umożliwiły osobom niżej usytuowanym łatwiejszy awans społeczny. Jak twierdzi autor, „etykieta poterana, pożółkła, z cerami na łokciach i z łatami na dziurach, przeżyła się i zdziadziała”. Poradnik zawiera: „Wypróbowane wskazówki zgodnego pożycia z ludźmi w stosunkach poufnych i ceremonjalnychceremonjalnych oraz przystojnegoprzystojnego zachowania się w domu, w salonie, w teatrze, w sklepie, na ulicy itp. Dobry ton w wojsku i na urzędzie; obowiązki obywatelskie młodzieży płci obojejpłci obojej; dobry ton w związkach i stowarzyszeniach, w rodzinie i wśród obcych, w biedzie i w dostatku”.
Zwyczaje towarzyskie. Podręcznik praktyczny dla pań i panówTe słówka „dziękuję i przepraszam” winny być wpajane w dzieci od ich maleńkości, one bowiem jednają miłość i szacunek ludzi. Jak zaznaczyliśmy wyżej w dziale obowiązków, postępowanie rodziców z dziećmi winna cechować powaga i nadzwyczajna ostrożność, w połączeniu jednak ze słodyczą i serdecznością. Nie wynika z tego, ażeby dzieci miały być niewolnikami rodziców, owszem, powinny być one dla nich z całemcałem zaufaniem. „Dziękuję i przepraszam” należy wpajać w dzieci przy ich wzajemnym stosunku pomiędzy sobą. „Ach jakaś ty dobra, jak ja ci serdecznie dziękuję”. „Ach mój braciszku, jakże ja cię serdecznie przepraszam i wierzajwierzaj, że nie chciałem...”. Oto zdanka, spotykane wśród rodzeństwa, doskonale wpółdziałająwpółdziałają ich miłości wzajemnej i delikatności postępowania. Zwłaszcza chłopcy powinni okazywać zawsze najwyższą grzeczność dla dziewczątek; na to trzeba zwracać baczną uwagę.
Natomiast z gruntu fałszywemfałszywem jest mniemanie, że dzieci muszą stanowić najpierwsze osoby w domu rodzinnym. Często się zdarza, że do nich wyłącznie zbyt czuli rodzice stosują wszystko. Dzieciom przy stole podaje się przed ojcem i przed starszymi, a wszystko co złego zrobią, zwala się na karb dzieciństwa. Następstwem jest fakt, że dzieci nabierają miłości własnej i że uważając się za pierwsze osoby w domu, zaczynają lekceważyć rodziców. Odwrotnie, zbyt wielka surowość w postępowaniu z dziećmi oddziaływa na nie w sposób nadzwyczaj szkodliwy i niekorzystny. Nie trzeba nigdy zapominać, że dzieci powinny biernie spełniać przestrogi i polecenia i nie domyślać się nawet, że rodzice przepadają za niemi.
Dziecko od maleńkości ma się ładnie kłaniać, dziękować i przepraszać we właściwych okazjach. Wchodząc do mieszkania, dzieci od lat dziesięciu winny zawsze przepuszczać naprzód matkę i dorosłych. Dzieci przy stole już od lat siedmiu powinny zachowywać się jak najgrzeczniej, nie kłaść się na stole, nie podpierać się, nie rozwalać się na krześle, nie zakładać nogi na nogę, nie pluć, nie chrząkać, nie śpiewać, nie gaworzyć zbyt głośno i śmiało.
Mieczysław Rościszewski, Zwyczaje towarzyskie. Podręcznik praktyczny dla pań i panów, Warszawa 1928, s. 96–97.
Prawda czy fałsz? Po przeczytaniu fragmentu poradnika Mieczysława Rościszewskiego uzupełnij poniższą tabelę, a następnie wskaż w tekście zdania, które potwierdzają twoją odpowiedź.
| Lp. | Zdanie | Prawda | Fałsz |
| Przykład | Kto dziękuje i przeprasza, ten zdobywa sobie szacunek innych. | ||
| 1. | Chłopcy powinni być uprzejmiejsi od dziewczynek. | □ | □ |
| 2. | Najważniejsze w domu są dzieci. | □ | □ |
| 3. | Zbyt duże wymagania rodziców zniechęcają dzieci. | □ | □ |
| 4. | Dziecko od lat dziesięciu ma się kłaniać wszystkim w pas. | □ | □ |
| 5. | Dzieci nie powinny rozmawiać hałaśliwie przy stole. | □ | □ |
Powiedz, jakie inne słowa oprócz dziękuję i przepraszam „wpajano” ci od dzieciństwa.
Grzeczność na co dzień
Jan Kamyczek, a właściwie Janina Ipohorska, dziennikarka i malarka pisząca pod różnymi pseudonimami, wydała w 1955 roku poradnik pt. Grzeczność na co dzień. EtykietęEtykietę zdefiniowała jako „zbiór form zachowania się, wyrażających zgodę na życie w społeczności”.
Grzeczność na co dzieńRozmowy
O czym rozmawiać z kimś dopiero co poznanym albo mało znajomym w sytuacji, w której milczeć nie wypada? Zgadliście, o pogodzie. Jest to temat dotyczący każdego człowieka, a jednocześnie całkiem bezpieczny, bezkonfliktowy. Mało ciekawy? To prawda. Ale niekoniecznie trzeba się silić z punktu na tematy ciekawe. Nawet czasem wyszłoby to pretensjonalnie. Ważniejsze jest, żeby być naturalnym niż interesującym.
Na początku unikać uwag personalnych, pytań o prywatne sprawy partnera oraz własnych osobistych zwierzeń. Gdy temat pogody będzie już wyczerpany, można przejść na inny temat, na przykład telewizję, wiadomości w gazecie, sport. W końcu znajdzie się temat, który obu rozmówców pasjonuje.
Dyskutowanie stanowi osobną sztukę. […] Dyskusja – choćby na drażliwy temat – nie przerodzi się w kłótnię, jeśli dyskutanci będą tylko bronić swojego stanowiska, a nie określać krytycznie stanowiska przeciwnika, podciągając je pod niekorzystną kategorię. Powiedzenie, „tak jak ty rozumują prymitywy”, musi wywołać awanturę. Prowadzi do niej również każde zdanie zaczynające się od „ty w ogóle”.
W rozmowie towarzyskiej nie powinny padać zwroty:
• to nieprawda,
• co?
• pan się myli,
• pan się niejasno wyraża.
Zamiast tego można przecież powiedzieć:
• a mnie się wydaje, że…
• przepraszam, nie dosłyszałem,
• chyba jednak tak nie jest,
• niezbyt dobrze pana zrozumiałem.
Człowiek dobrze wychowany mało mówi w towarzystwie o sobie, o swoich osobistych sprawach, stosunkach w swoim zakładzie pracy, swoich kłopotach, swoich dzieciach, swoich chorobach, przyzwyczajeniach, gustach. Nie opowiada bez koniecznej potrzeby, co robił od rana. Uważa, że te tematy nie interesują zebranych.
[…] Zwłaszcza w małym gronie nie wypada rozmawiać o czymś, o czym część towarzystwa lub choćby ktoś jeden nie ma pojęcia. Jest to niegrzeczne. Nie wypada też, by w obecności innych osób zgrana paczka rozmawiała ze sobą szyfrem (powiedzonka, aluzje) zrozumiałym tylko dla wtajemniczonych.
Nie wypada prowadzić rozmów na boku ani szeptem, jeśli towarzystwo nie przekracza siedmiu osób, nie wypada również rozmawiać w obcym języku przy ludziach, którzy języka tego nie znają.
[…] W ogóle dorosłym osobom nie robi się żadnych uwag. Co innego wśród młodzieży. Młodzi mogą się nawzajem poprawiać i udzielać sobie lekcji dobrego wychowania, oczywiście przyjaznym tonem, bez wyższości. Można powiedzieć po koleżeńsku: „nie jedz tak głośno, bo to nie wypada”, „nie kładź noża do ust”, „nazwisko tego autora wymawia się: Kokto”, albo „zmiłuj się, nie siąkaj nosem, jakbyś grał na trąbie”, albo nawet „byłbyś już całkiem fajny, gdybyś się mył”, ale trzeba to robić na wesoło, mimochodem, bez nacisku, bez tragedii.Jan Kamyczek, Grzeczność na co dzień, Warszawa 1969, s. 147–150.
Sporządźcie w grupach listę tematów kulturalnych i niekulturalnych do rozmowy przy świątecznym stole.
Które uprzejme zachowania was dziwią, śmieszą lub wydają się już niemodne? Porozmawiajcie o tych, które – według was – są przestarzałe, czyli trącą myszkątrącą myszką.
Współczesne poradniki savoir‑vivre’u
Nowoczesne poradniki savoir‑vivre’u omawiają różne sfery kulturalnego życia. Kierowane są zarówno do dzieci, nastolatków, jak i dorosłych (np. dyplomatów, biznesmenów, eleganckich kobiet i mężczyzn). Uczą, w jaki sposób zachować dobre maniery w epoce nowych mediów.
Poradnik dla dyplomatów i nie tylko
Aby być dyplomatą, niekoniecznie trzeba pracować w instytucjach państwowych. Na co dzień można się zachowywać kulturalnie i taktownietaktownie oraz zjednywać sobie więcej osób. Tomasz Orłowski, dyplomata i autor książki Protokół dyplomatyczny. Ceremoniał i etykieta, zapoznaje nas podczas dziesięciu lekcji w internetowym Poradniku savoir‑vivre’u z różnymi sekretami polskiej etykiety.
Wejdź na stronę link i zapoznaj się z lekcją poświęconą sztuce nakrywania do stołu. Wynotuj najważniejsze rady Tomasza Orłowskiego.
Popatrz na prezentowane zdjęcie i powiedz, czy dobrze nakryto do stołu. Jeśli nie, to co – twoim zdaniem – należałoby zmienić?
Zaplanuj prawidłowe nakrycie stołu do poniższego posiłku. Jakie sztućce będą potrzebne? Gdzie postawić szklankę na wodę?
Polska grzeczność
Polska grzeczność jest zróżnicowana językowo. Mówi się o etykiecie oficjalnej i nieoficjalnej. Inaczej zwracamy się do osób starszych, inaczej do rówieśników. Nasza grzeczność zależy również od stopnia zażyłości rozmówców, ich płci, statusu społecznego lub zawodowego czy sytuacji komunikacyjnej. Zachowania grzecznościowe wynikają z przyjętych i aprobowanych społecznie norm. Na etykietę składają się elementy językowe i niejęzykowe. Są one poprawnie odczytywanie w danej kulturzekulturze. Obecnie etykieta znacznie się upraszcza. Zaczyna dominować „grzeczność kultury konsumpcyjnej” czy „grzeczność komputerowa”. Zachowujemy na co dzień minimalną dawkę uprzejmości. Zbyt łatwo przechodzimy na „ty” w kontakcie oficjalnym (co widać na przykład w programach telewizyjnych), przeważa słownictwo potoczne i wulgarne. Nie tylko wśród młodszego pokolenia panuje moda na luz, bylejakość, pozerstwo, lecz również wśród dziennikarzy i polityków.
Wiele uprzejmych zachowań wypływa ze specyfiki polskiej kultury, jak na przykład zachęcanie do jedzenia przy stole. W Polsce ważną wartością jest gościnność i serdeczność, dlatego zazwyczaj goście wychodzą bardzo najedzeni czy wręcz przejedzeni. Gospodarzom nie wypada nie zachęcać do wzięcia dodatkowej porcji obiadu, natomiast gościom wypada raz odmówić, ale potem zgodzić się na dokładkę.
Za nadrzędne normy grzecznościowe uważa się okazywanie szacunku oraz życzliwości partnerowi rozmowy (tj. przejawianie zainteresowania sprawami ważnymi dla rozmówcy).
Jak uważacie, jakie wartości kształtują grzeczność językową Polaków? Określcie wspólnie dwie najważniejsze.
W poniższe tabele wpisz minidialogi – jeden oficjalny, drugi nieoficjalny – w których wystąpią różne osoby (koniecznie napisz, kto z kim rozmawia). Następnie porównaj swoje dialogi z dialogami kolegów i koleżanek z klasy. Czy pojawiły się w nich podobne szablonowe zwroty?
Powitanie
OFICJALNE | NIEOFICJALNE |
Podziękowanie
OFICJALNE | NIEOFICJALNE |
Przeprosiny
OFICJALNE | NIEOFICJALNE |
Przeczytaj fragment tekstu Małgorzaty Marcjanik o modelu uprzejmego Polaka. Zastanów się i powiedz, czy utożsamiasz się z takim opisem.
Jest to mianowicie taka osoba, która swoim zachowaniem daje partnerowi do zrozumienia, że jest on dla niej osobą ważną (ważniejszą od innych). Partner jest ponadto osobą godną podziwu, dla której wiele dobrych rzeczy osoba stosująca działania grzecznościowe chciałaby zrobić, wiele przewinień byłaby skłonna jej wybaczyć, chętnie przebywałaby w jej towarzystwie, często (niemal bez przerwy) o niej myśli oraz przeżywa wraz z nią zdarzenia dla niej dobre i złe. Osoba stosująca działania grzecznościowe komunikuje też swoim zachowaniem, że jest pod wieloma względami gorsza od partnera, a w życiu wiedzie jej się średnio (ani szczególnie dobrze, ani szczególnie źle).
Przeczytaj poniższy dialog i ustal, kto z kim, gdzie i kiedy rozmawia oraz jaka relacja łączy rozmówców (serdeczna czy nieprzyjazna). Następnie ułóż własny, typowo polski – twoim zdaniem – dialog dotyczący innej sytuacji.
– Może jeszcze trochę ziemniaczków?
– Nie, już nie mogę, dziękuję.
– Zjedz jeszcze trochę. Tak źle wyglądasz!
– Naprawdę już pękam!
– Jedz, jedz, nie zaszkodzi ci odrobinka kartofelków! Dołożę ci jeszcze kotlecika.
Przeczytaj poniższe cytaty i napisz krótko, jak je interpretujesz.
„Grzeczność jest jak poduszka powietrzna: niby nic w niej nie ma, a jednak z nią wygodnie” (Ralph Emerson),
„Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą” (Adam Mickiewicz),
„Uprzejmość męska: najwytworniejsza forma fałszu” (Julian Tuwim).
Po co nam dobre maniery?
- Uprzejme zachowanie nie obraża innych.
- Ludzie oceniają nas po naszym zachowaniu.
- Nieznajomość zasad dobrego wychowania ułatwia nawiązywanie kontaktów.
- Dobre maniery komplikują życie.
- Osoba niekulturalna ma więcej wrogów niż przyjaciół.
- Grzeczność niewiele kosztuje, a uprzyjemnia życie.
Światowe maniery
Dobre maniery obowiązują na całym świecie, są jednak odmienne w różnych krajach. Łatwo więc popełnić gafę towarzyskągafę towarzyską, jeśli się nie zna reguł, które obowiązują w danym krajukraju. Kiedy spotykają się dwie osoby z różnych kultur, nie tylko mówią różnymi językami, ale i mają odmienne zwyczaje. Mówienie wspólnym językiem (np. angielskim) nie wystarczy, by się nawzajem porozumieć i w dodatku nie obrazić czymś swojego rozmówcy. W niektórych krajach kładzie się nacisk na to, co się mówi (np. w Szwajcarii i Niemczech), w innych ważna jest komunikacja niewerbalna i sytuacja, w jakiej odbywa się rozmowa (tak jest np. w krajach arabskich i śródziemnomorskich).
Zapoznaj się z blogiem, który prowadzi Stanisław Krajski, znawca polskiej i obcej etykiety: krajski.wordpress.com/category/savoir‑vivre‑i-literatura/. Wyszukaj informacje na temat podobieństw i różnic międzykulturowych w zakresie grzeczności. Wskaż te, które cię zaskoczyły lub rozśmieszyły.
Zadaniowo
Gra Co kraj, to obyczaj.
Wyobraźcie sobie, że przenosicie się w czasie do nieznanego kraju. Waszym zadaniem jest poznanie nowej kultury, nauczenie się sposobów porozumiewania się z tamtejszymi mieszkańcami. Nie rozumiecie się, ale próbujecie pojąć reguły panujące w drugiej kulturze. Macie za zadanie spełnić trzy życzenia mieszkańców odległej krainy.
INSTRUKCJA GRY
TURYŚCI |
MIESZKAŃCY |