Prawo do informacji publicznej
wyliczyć najważniejsze prawa i wolności obywatelskie zawarte w Konstytucji RP,
porównać uprawnienia poszczególnych organów samorządu terytorialnego,
ocenić znaczenie samorządu dla życia pojedynczego obywatela.
definiować pojęcie informacji publicznej,
rozumieć, jakie znaczenie ma jawność działań urzędników dla funkcjonowania państwa demokratycznego,
oceniać, jakie są możliwości kontroli urzędników przez obywateli zgodnie z prawem polskim i unijnym.
Czym jest prawo do informacji publicznej?
Żyjąc w państwie demokratycznym, mamy prawo współuczestniczyć w najważniejszych decyzjach nas dotyczących. Możemy mieć wpływ na działania władz lokalnych, urzędników rządowych i samorządowych. Mamy możliwość decydowania o planach zagospodarowania najbliższych okolic, w których żyjemy i pracujemy. Możemy to wszystko robić zgodnie z prawem i dobrym obyczajem. Temu zatem, choć również kontroli działalności urzędników, służy prawo do informacji publicznej.
Informacją publiczną nazywamy każdą informację o sprawach publicznych. Do spraw publicznych zaliczymy na przykład wszystkie dokumenty wydawane przez Sejm i Senat RP. Są one publikowane w odpowiednich periodykach i każdy zainteresowany ma do nich dostęp, zwłaszcza współcześnie, gdy istnieją internetowe wydania „Dziennika Urzędowego” i „Monitora Polskiego”.
Jawne są też akty wykonawcze do ustaw, wydawane m.in. przez członków Rady Ministrów. Ich upowszechnianie odbywa się w podobny sposób jak publikowanie ustaw.
Są jeszcze wyroki wydawane przez sądy oraz decyzje administracyjne podejmowane przez organy samorządu terytorialnego, wojewodę, kuratora oświaty itp. Te informacje też powinny być podawane do publicznej wiadomości, by trafiły zwłaszcza do tych obywateli, którzy są nimi bezpośrednio zainteresowani. Przecież wszystkie akty normatywne są wydawane w interesie obywateli i regulują ich życie codzienne.
Ważnym obszarem decyzji urzędniczych są bez wątpienia różnego rodzaju decyzje administracyjne, plany zagospodarowania przestrzennego. Dostęp obywatela do informacji o tych decyzjach, który wynika z polskiego prawa, może zapobiec niepotrzebnym niesnaskom i konfliktom, ale może również spowodować większe zainteresowanie obywateli własnym regionem i wzbudzić w nich chęć współuczestniczenia w jego zarządzaniu. Tego typu rozwiązania budują kapitał społeczny i poczucie odpowiedzialności za „małe ojczyzny”.
Prawo do informacji w Konstytucji RP
Głównym dokumentem regulującym wszystkie prawa i obowiązki obywatelskie w państwie jest jego konstytucja. Dlatego prawo do informacji publicznej, jako jedno z podstawowych praw obywatelskich, znalazło się w polskiej konstytucji z 1997 roku.
Są to postanowienia zawarte w kolejnych artykułach drugiego rozdziału tegoż dokumentu.
Art. 51 ust. 3 i 4 - każdemu obywatelowi RP przysługuje prawo dostępu do dotyczących go dokumentów urzędowych i danych osobowych. Każdy ma też prawo do sprostowania oraz usunięcia danych nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (ust. 4).
Art. 61 - każdy obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Zgodnie z tymi uregulowaniami mamy również prawo do uzyskiwania informacji o działalności samorządu gospodarczego oraz wszystkich instytucji finansowanych, nawet częściowo, z budżetu państwa. Prawo to obejmuje również dostęp do dokumentów oraz możliwość wstępu na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów.
Art. 74 ust. 3 - stanowiący, że każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.
Zgodnie z art. 61 ust. 3 Konstytucji RP ograniczenie prawa do informacji publicznej może nastąpić wyłącznie ze względu na ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa.
Ustawa o prawie do informacji publicznej
Konstytucja jest dokumentem ogólnym, choć najważniejszym aktem prawnym regulującym uprawnienia poszczególnych organów władzy oraz prawa o obowiązki obywatelskie. Aktem konkretyzującym postanowienia konstytucji są ustawy. Również prawo do informacji publicznej i sposób jego realizacji zostały zawarte w ustawie o dostępie do informacji publicznej uchwalonej 6 września 2001 roku, która weszła w życie 1 stycznia 2002 roku.
Zgodnie z postanowieniami ustawy za informację publiczną uznajemy każdą informację o sprawach publicznych, która podlega udostępnieniu i ponownemu wykorzystaniu, na zasadach określonych we wspomnianej ustawie.
Do udostępniania informacji publicznej zobowiązane są, będące w ich posiadaniu, władze publiczne oraz inne podmioty wykonujące zadania publiczne. Informacje te mogą dotyczyć, np.:
poziomu dochodów i ewentualnego stanu zadłużenia;
sposobu i kolejności rozstrzygania spraw;
sposobu stanowienia i wykonywania prawa;
informacji o wolnych miejscach pracy w jednostkach, z określeniem zakresu kompetencji ewentualnych kandydatów oraz sposobu ubiegania się o zatrudnienie;
zasad konkursu na wyższe stanowisko w służbie cywilnej.
Realizacja uregulowań prawnych zawartych w ustawie powinna pozwolić każdemu obywatelowi przekonać się o przejrzystości organów władzy publicznej na wszelkich poziomach oraz dać możliwość kontrolowania urzędników. Dlatego jawne są podstawowe dane osobowe (imię i nazwisko) urzędnika, do którego zwracamy się z prośbą o decyzję. Możliwe jest też uzyskanie informacji o podejmowaniu przez poszczególnych posłów i senatorów decyzji w interesujących wyborcę sprawach. Wyborca może sięgnąć do stenogramów sejmowych i zapoznać się ze sposobem sprawowania mandatu przez przedstawiciela, na którego głosował. Może ocenić jego zaangażowanie w życie parlamentarne i zgodność głoszonych poglądów z decyzjami podejmowanymi podczas głosowania. Jest to jeden z najprostszych sposobów kontroli władzy.
Sposoby realizacji prawa do informacji publicznej przez obywatela
Podstawowym sposobem udostępnienia informacji publicznej jest tworzony przez organy administracji Biuletyn Informacji Publicznej. Jest to specjalnie skonstruowana strona internetowa spełniająca wymogi ustaw i rozporządzeń, zwłaszcza ustawy o dostępie do informacji publicznej. Osobą wskazaną przez ustawę jako odpowiedzialną za wypełnianie tego obowiązku jest kierownik podmiotu, który bierze całkowitą odpowiedzialność za udostępniane tam informacje. Struktura strony głównej, a także zakres i tryb przekazywania informacji zostały określone w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Informację publiczną udostępniają podmioty wykonujące zadania publiczne oraz finansowane ze środków publicznych.
Biuletyn Informacji Publicznej jest podstawowym sposobem uzyskiwania wszelkich danych dotyczących adresu i zakresu uprawnień podmiotów publicznych. Nie dotyczy on działalności przedsiębiorstw prywatnych. W przypadku podmiotów prywatnych o wszelkich danych przeznaczonych do publikowania decyduje ich kierownictwo.
Innym sposobem pozyskiwania informacji o działalności organów władzy lub organów administracji jest złożenie wniosku (w formie ustnej lub pisemnej) do odpowiedniego przedstawiciela władzy lub urzędnika. Można też osobiście uczestniczyć w posiedzeniach kolegialnych lub przeczytać stenogramy z tych posiedzeń.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Strona główna Biuletynu Informacji Publicznej
Uzasadnianie wniosków o dostęp do informacji publicznej
Składając wniosek o udzielenie informacji publicznej, nie musisz tłumaczyć, kim jesteś i dlaczego potrzebujesz uzyskać daną informację. Wniosek może mieć dowolną formę, może zostać wysłany pocztą, e‑mailem lub zaniesiony do urzędu. Musi zawierać wyłącznie niezbędne informacje. Warto jednak pamiętać, by składając wniosek, powołać się na podstawę prawną. Należy też wyjaśnić, jakiej informacji dotyczy wniosek i w jaki sposób urząd ma udzielić odpowiedzi (najlepiej podać adres do korespondencji lub e‑mailowy). Niektóre organy samorządu lub inne podmioty publiczne mają na swoich stronach internetowych odpowiednie formularze wniosku, które można wypełniać elektronicznie. Wtedy odbiór odpowiedzi można potwierdzić podpisem elektronicznym. Urząd nie może zażądać podania adresu zamieszkania, jeżeli obywatel oczekuje odpowiedzi pocztą elektroniczną.
Udostępnienie informacji powinno nastąpić w ciągu 14 dni od złożenia przez obywatela wniosku. W razie uzasadnionych opóźnień obywatel powinien zostać poinformowany o ich przyczynach. Zwłoka nie może przekroczyć dwóch miesięcy. Odmowa udostępnienia informacji publicznej musi być uzasadniona. Jej przyczynami mogą być:
ochrona informacji niejawnych lub tajemnic (państwowej, służbowej, skarbowej, statystycznej);
prywatności osoby fizycznej lub przedsiębiorcy;
ochrona danych osobowych.
Postępowanie w razie odmowy udzielenia informacji publicznej: | |
Jeżeli odmowa nastąpiła z innych przyczyn niż ochrona tajemnicy, prywatności lub danych osobowych, obywatelowi przysługuje prawo do wniesienia powództwa do sądu powszechnego. | Jeżeli odmowa nastąpiła z powodu ochrony tajemnicy, obywatel może odwołać się do drugiej instancji, a następnie do sądu administracyjnego. |
Prawo do informacji publicznej w przepisach Unii Europejskiej
Zgodnie z prawem Unii Europejskiej wszyscy jej obywatele i wszystkie osoby fizyczne lub prawne, zamieszkałe lub posiadające swoją statutową siedzibę w państwie członkowskim, mają prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji, na ustalonych prawnie zasadach.
Obowiązkiem każdej z wymienionych instytucji jest określenie w swoim regulaminie wewnętrznym szczegółowego postępowania odnośnie do dostępu do jej dokumentów.
Zasadę tę, nazywaną zasadą przejrzystości, wprowadzono po raz pierwszy na mocy traktatu z Maastricht. Jej celami były: wzmocnienie demokratycznego charakteru oraz wzrost zaufania opinii publicznej do administracji. W wyniku tych założeń Komisja i Rada Europejska wprowadziły kodeks postępowania w sprawie dostępu do dokumentów.
Z kolei na mocy traktatu amsterdamskiego obywatele Unii Europejskiej uzyskali dostęp do dokumentów Rady, Komisji i Parlamentu Europejskiego.
Zgodnie z rozporządzeniem parlamentu ustalono tryb pozyskiwania informacji i dostępu do dokumentów. Przewiduje on, że każdy obywatel UE lub osoba prawna mająca siedzibę w państwie członkowskim ma prawo dostępu do dokumentów instytucji. Sama procedura dostępu do informacji publicznej określana jest prawem krajowym państw członkowskich Unii Europejskiej.
Podsumowanie
Jawność życia publicznego jest podstawową zdobyczą państwa demokratycznego. Pozwala ona na kontrolowanie urzędników, sprawdzanie zasadności podejmowanych przez nich decyzji oraz wspiera poziom obywatelskiej inicjatywy. Właściwie rozumiane i wykonywane prawo do informacji publicznej może doprowadzić do wzrostu poziomu kapitału społecznego przez zwiększenie zaufania do urzędników i ich decyzji. Jest to bardzo ważne z punktu widzenia zarówno obywatela, jak i państwa. Wzrasta bowiem udział obywateli w życiu publicznym i ich odpowiedzialność za działania własne oraz poziom inicjatyw lokalnych. W ten sposób buduje się niezbędne w demokracji społeczeństwo obywatelskie.
Scharakteryzuj pojęcie przejrzystości działań instytucji.
Skonstruuj przebieg procesu odwoławczego, dotyczącego odmowy podania informacji o zarobkach urzędników przez prezydenta miasta.
Zapoznaj się z danymi o twojej szkole dostępnymi w Biuletynie Informacji Publicznej.
Rozstrzygnij, czy zdania dotyczące ochrony danych osobowych są prawdziwe, czy fałszywe
| Prawda | Fałsz | |
| Za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. | □ | □ |
| Obywatel może być zobowiązany do ujawnienia informacji dotyczących jego osoby jedynie na podstawie ustawy. | □ | □ |
| Każdy ma nieograniczony dostęp do dotyczących go danych urzędowych, dokumentów i zbiorów danych. | □ | □ |
| Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. | □ | □ |
| Władze publiczne mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać wszelkie informacje o obywatelach. | □ | □ |
Prawo obywateli do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne może być ograniczone wyłącznie ze względu na...
- ochronę wolności i praw innych osób.
- ważny interes gospodarczy państwa.
- ochronę porządku publicznego.
- moralność publiczną.
- ochronę środowiska.
- bezpieczeństwo.
Zalecana literatura
Kamińska I., Rozbicka‑Ostrowska M., Ustawa o dostępie do informacji publicznej, komentarz, Warszawa 2012.
Rydlewski G., Szustakiewicz P., Udzielanie informacji przez administrację publiczną, Warszawa 2012.