M. Forycki Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej

Modelowym kazusem dla stuleci XVI i XVII może być miasto Leszno. Funkcjonowały w nim cztery szkoły: katolicka, kalwińska, żydowska oraz braci czeskich. Trzy pierwsze nie wyróżniały się w XVI i XVII wieku niczym szczególnym pośród innych tego rodzaju zakładów edukacyjnych w Rzeczypospolitej szlacheckiej (…) Natomiast wszechnica braci czeskich, rozwijająca się od połowy XVI stulecia dzięki napływowi protestantów i ich pozycji społecznej (kupcy, rzemieślnicy), miała się okazać eksperymentem dydaktycznym na skalę europejską. Jej renoma wzrosła niepomiernie, gdy zaczął w niej uczyć, a później nią kierować Jan Amos Komeński – ojciec dydaktyki.

A Źródło: M. Forycki, Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej. Cytat za: Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza, K. Puchowski (red.), Warszawa 2017, s. 150; 152 – 153.

M. Forycki Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej

W tym też czasie, w 1604 roku, odnowiono program szkolny. Edukacja w placówce obejmowała cztery klasy. Lekcje odbywały się cztery razy w tygodniu po sześć godzin. Na początku nauki, w klasie czwartej, uczono najprostszych rzeczy: alfabetu, czytania i pisania, a w zakresie religii Ojcze nasz, Wyznania wiary i Dziesięciu przykazań. W kolejnych klasach skupiano się na gramatyce i stylistyce, dogłębnie ćwiczonych na tekstach starożytnych, z Cyceronem na czele. Dodatkowo uczono katechizmu, moralistyki, rachowania i muzyki. W sumie program ten w pełni realizował ideały szkoły humanistycznej, w pierwszej kolejności nauczając łaciny na podstawie tekstów autorytetów antycznych.

A Źródło: M. Forycki, Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej. Cytat za: Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza, K. Puchowski (red.), Warszawa 2017, s. 150; 152 – 153.

M. Forycki Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej

Jan Amos Komeński potępiał szkołę humanistyczną za to, że „uczy słów, a nie rzeczy”. Uważał, że program skupiający się na studiowaniu starożytnych tekstów i ich walorów językowych daje uczniowi wiedzę, która jest mu zbędna po opuszczeniu murów szkoły. Uznał więc, że należy dać leszczyńskim adeptom nową jakość nauczania, przydatną nie tylko w wymiarze intelektualnym, lecz także w życiu codziennym.

A Źródło: M. Forycki, Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej. Cytat za: Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza, K. Puchowski (red.), Warszawa 2017, s. 150; 152 – 153.

M. Forycki Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej

(…) powstał rewolucyjny podręcznik (…) wydany przez leszczyńską drukarnię w 1631 roku. Jego założenie edukacyjne było genialnie proste: była to czytanka złożona z tysiąca zdań łacińskich (ujętych w sto rozdziałów), przekazująca wiedzę z różnych dziedzin: od stworzenia świata, przez poznawanie przyrody czy ludzkiego ciała, po kwestie gospodarcze i społeczne. W ten sposób J.A. Komeńskiemu udało się powiązać naukę języka z nabywaniem przez ucznia przydatnej i szerokiej wiedzy o otaczającym go świecie. Wielokulturowy wymiar podręcznika polegał również na tym, że niebawem został wydany w wersjach obcojęzycznych, w tym – co świetnie odzwierciedla leszczyńskie środowisko intelektualne – w druku trójjęzycznym: po niemiecku, czesku i polsku.

A Źródło: M. Forycki, Edukacja staropolska pod wpływem myśli europejskiej. Cytat za: Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza, K. Puchowski (red.), Warszawa 2017, s. 150; 152 – 153.

A. Kucharski, S. Roszak, A. Wieczorek O podróżach edukacyjnych w XVII i XVIII wieku – przypadek Rzewuskich

Geograficznym jądrem podróży były Włochy i Francja, europejskie centra kultury, poszerzone w przypadku polskich wojażerów o Niderlandy, Niemcy, czasem Anglię i Półwysep Iberyjski czy później Szwajcarię. (…) Prawdziwą renomę i wielką popularność podróże edukacyjne zyskały w drugiej połowie XVII wieku, o czym świadczą ich duża liczba w skali całego stanu szlacheckiego i magnackiego oraz regularna częstotliwość w obrębie poszczególnych rodzin. Cezurę początkową dla podróży edukacyjnych można jednak przesunąć na początek XVII, a nawet koniec XVI wieku. Znane są bowiem przykłady takich kilkuletnich peregrynacji po Starym Kontynencie, w których obok nauki stacjonarnej pojawia się etap krajoznawczej wędrówki. Tak wyglądały podróże między innymi wojewody ruskiego Jakuba Sobieskiego oraz jego synów Marka i Jana. Już chociażby te przykłady pokazują i tłumaczą zarazem pojawienie się prawdziwych „sag podróżnych”, które znamy dzięki relacjom z europejskich wojaży, kultywowanych z zadziwiającą regularnością w kolejnych pokoleniach znanych rodzin magnackich z Korony i Litwy: Potockich, Czartoryskich, Sapiehów, Jabłonowskich czy Radziwiłłów. (...)

Jak wspomniano, dwa główne składniki to klasyczna nauka szkolna oraz „nauka życia”. Ten pierwszy element obejmował krótsze bądź dłuższe epizody, z reguły prywatnych, lekcji poszczególnych specjalności (geografia, historia, łacina, prawo, nowożytne języki obce, ćwiczenia rycerskie i wojskowe). Pozostałą część podróży wypełniało bywanie na dworach, praktyczna nauka etykiety, zawieranie znajomości wśród elit, załatwianie interesów rodzinnych czy wreszcie obserwacja obcych realiów. Wielkie fortuny magnackie zapewniały podróżnikom możliwość odbycia długiej, trwającej kilka lat podróży, a w niektórych przypadkach stosowano również wyjazd dwuczęściowy. Pierwszy fragment wojażu poświęcano kilkumiesięcznemu studium, drugi zaś, kontynuowany po krótkim pobycie w kraju, polegał już przede wszystkim na zwiedzaniu znamienitych miast i wszelkich atrakcji krajoznawczych. (...)

Galerię siedemnasto- i osiemnastowiecznych podróżników, wywodzących się z magnackiej rodziny Rzewuskich, jeżdżących za granicę po wiedzę, ogładę i doświadczenie otwiera późniejszy wojewoda bełski Stanisław Mateusz (1662–1728). Wojażował on po Europie w końcu XVII wieku, wyruszając w orszaku podróżnym Jana Stanisława i Aleksandra Jana Jabłonowskich (1682–1688), synów hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jana Jabłonowskiego. O tym etapie życia starościca chełmskiego Stanisława Mateusza Rzewuskiego wiadomo nam stosunkowo dużo dzięki zapisom diariusza prowadzonego przez preceptora młodych Jabłonowskich Jana Michała Kossowicza, w którym został on kilkukrotnie wymieniony (…) Podróż odbyta w młodości profitowała w karierze publiczno‑wojskowej Stanisława Mateusza Rzewuskiego. Piastował on bowiem nie tylko wysokie urzędy hetmana polnego i wielkiego koronnego. Cieszył się również sporym zaufaniem króla Augusta II na polu dyplomacji (…)

B Źródło: A. Kucharski, S. Roszak, A. Wieczorek, O podróżach edukacyjnych w XVII i XVIII wieku – przypadek Rzewuskich. Cytat za: Społeczne i kulturowe uwarunkowania edukacji Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Materiały z badań, część pierwsza. K. Puchowski (red.), Warszawa 2017, s. 76 – 77; 80.