Fragment opracowania historycznego
Rosyjski najazd na Litwę i Ukrainę w 1654 roku okazał się nie mniej niszczący niż szwedzka inwazja na Koronę w roku następnym. W maju w granice Wielkiego Księstwa Litewskiego wkroczyła podzielona na trzy korpusy 70‑tys. armia pod dowództwem cara. O jej sile stanowiła nie tylko przewaga liczebna. Przed inwazją Moskwa rozwinęła zakrojoną na ogromną skalę akcję propagandową, dzięki której do Rosji przybyło wielu oficerów i żołnierzy z zachodniej Europy, w tym najemnicy służący dotąd w wojskach Rzeczypospolitej. Cara wsparł także Chmielnicki, który wysłał na Litwę ok. 20‑tys. korpus Iwana Zołotarenki.
Od lat nieremontowane umocnienia zamków i miast litewskich były w opłakanym stanie, toteż poddawały się Rosjanom bez walki albo po krótkim oporze. Do lipca car zajął m.in. Orszę, Dzisnę, Druję, Połock, Mścisław, Witebsk i Mohylew. Ale najważniejszy był Smoleńsk, który skapitulował 29 września.
W polu wiodło się wojskom litewskim ze zmiennym szczęściem. Hetman litewski Janusz Radziwiłł, dysponując jedynie ok. 10 tys. żołnierzy, starał się szarpać wroga wojną podjazdową. 12 sierpnia pod Szkłowem mocno poszczerbił korpus Jakowa Czerkasskiego, ale dwa tygodnie później poniósł klęskę w starciu z 20‑tys. armią Aleksego Trubeckiego pod Szepielewiczami. Jesienią działania wojenne zamarły z powodu epidemii dżumy.

B Źródło: Tomasz Bohun, Potop rosyjski. Wojna polsko-rosyjska 1654–1667, „Mówią Wieki” 11/2017.

Fragment opracowania naukowego
Zwycięstwo pod Połonką pozwoliło na skierowanie odwodu Lubomirskiego na Ukrainę. Dowodzący tutaj wojskami rosyjskim Wasyl Borysowicz Szeremietiew próbował rozbić Potockiego przed połączeniem się z nim korpusu Lubomirskiego. Nie zdążył jednak i ze swymi 20 tys. wojska znalazł się 14 września pod Lubarem na Wołyniu w obliczu przeważającego liczebnie przeciwnika (30 tyś. wojsk polskich, 15 tyś. Tatarów, 40 dział). Gdy zorientował się w sytuacji, zamknął się w taborze, odparł szturmy polskie i 26 września wyszedł w szyku taborowym, by połączyć się z nadchodzącymi wojskami kozackimi Juraszki Chmielnickiego. Polakom udało się jednak nazajutrz ponownie zablokować siły Szeremietiewa pod Cudnowem. Gdy zaczęły zbliżać się tam wojska Chmielnickiego, liczące do 30 tys. ludzi i 30 dział, Lubomirski, zostawiając większość sił pod Cudnowem, uderzył z 16 tys. wojska na Chmielnickiego i pokonał go 7 października pod Słobodyszczami. Kozaków blokowali Tatarzy, Lubomirski zaś wrócił pod Cudnów, gdzie wkrótce powstrzymano podjętą przez Szeremietiewa następną próbę wydostania się z osaczenia. W trakcie tych walk 17 października podpisana została w obozie pod Cudnowem ugoda z Chmielnickim, będąca w gruncie rzeczy kapitulacją hetmana zaporoskiego. Na mocy tej ugody wojsko kozackie przechodziło pod władzę króla i Rzeczypospolitej, zobowiązywało się walczyć z Rosjanami i zaprzestać napadów na Tatarów krymskich. Jeśli chodzi o całość stosunków polsko‑kozackich, ugoda ta potwierdzała unię hadziacką, wyjąwszy część dotyczącą powstania Księstwa Ruskiego, którą to sprawę pozostawiano decyzji Jana Kazimierza. Kapitulacja Chmielnickiego przesądziła o losach armii Szeremietiewa, przecież skapitulował on dopiero l listopada 1660 roku, gdy znikła nadzieja na odsiecz, a choroby i głód coraz bardziej osłabiały Rosjan. Dały się one we znaki także armii polskiej, powodując i w niej wysokie straty.

F Źródło: Józef Andrzej Gierowski, Wielka historia Polski, t. 5, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), Kraków 2001, s. 86–87.