Wybuch wojny z Rosją o Ukrainę

Wybuch powstania Chmielnickiego w 1648 r. zapoczątkował wieloletni konflikt między Kozaczyzną a Rzecząpospolitą. W 1653 r. Kozacy nie mogąc już liczyć na wsparcie Tatarów, zaczęli szukać innych sojuszy. Oczekiwali, że jeśli oddają się pod protekcję Rosji, zachowają autonomię i skutecznie przeciwstawią się Koronie. 18 stycznia 1654 r., w Perejasławiu Bohdan Chmielnicki zawarł umowę (tzw. ugodę perejasławską) z Wasylem Buturlinem, pełnomocnikiem cara Rosji Aleksego I. Na mocy porozumienia Ukraina Naddnieprzańska znalazła się pod zwierzchnictwem Moskwy. W praktyce oznaczało to rozpoczęcie wojny polsko‑rosyjskiej, Rzeczpospolita nie mogła bowiem zgodzić się na to, aby car objął swoją protekcją Kozaczyznę. Warto też pamiętać, że car, a zwłaszcza jego nauczyciel i doradca, wielki patriarchapatriarchapatriarcha moskiewski Nikon, mieli plan wyzwolenia prawosławnych ludów bałkańskich spod panowania tureckiego, a do tego droga prowadziła właśnie przez Ukrainę. Przyłączenie Ukrainy miało pozwolić z jednej strony na wzmocnienie sił moskiewskich w konfrontacji z sułtanatemsułtanatsułtanatem, a z drugiej – ułatwić im przemarsz.

Dwa pierwsze lata wojny Rzeczypospolitej z Rosją o Ukrainę to pasmo sukcesów tej drugiej. Moskwa szybko odzyskała Smoleńsk będący bramą do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W pierwszym roku kampanii (1654 r.) zajęła sporą część Wielkiego Księstwa, resztę opanowała w kolejnym roku, jej wojska wkroczyły do Wilna. W 1655 r. w ręce kozacko‑moskiewskie dostała się praktycznie całość ziem Ukrainy aż po Lwów, bo tam doszły wojska Chmielnickiego w jesiennej kampanii. Wydawało się więc, że ziemie te są już stracone dla państwa polsko‑litewskiego.

Wspólnie przeciwko Szwecji

Tak się jednak nie stało. Strona rosyjska była bowiem zaniepokojona sukcesami odnoszonymi przez Szwedów na terenie Rzeczypospolitej, kiedy to w trakcie tzw. potopu szwedzkiegopotop szwedzkipotopu szwedzkiego wojska Karola X Gustawa praktycznie bez walki zajęły sporą część państwa polskiego. Dla Rosji politycznie i militarnie korzystniej było mieć przeciwko sobie słabszą Rzeczpospolitą niż tak wielką potęgę europejską, jaką była wówczas Szwecja. Dlatego też car zdecydował się przerwać działania zbrojne, a w 1656 r. zawarto w Niemieży rozejm polsko‑rosyjski i sojusz antyszwedzki. Jednym z warunków rozejmu był wybór na najbliższym sejmie cara Aleksieja Michajłowicza na następcę króla Jana Kazimierza jeszcze za życia polskiego władcy. Tego warunku strona polska nie spełniła, bo zależało jej przede wszystkim na przerwaniu działań zbrojnych i rzuceniu wojsk rosyjskich przeciwko Szwedom.

R1WUd0wdOxvF31

Ilustracja przedstawia stronę z zapisanym ręcznie tekstem.

Jednocześnie po śmierci Chmielnickiego w 1657 r. nastąpił rozłam wśród Kozaków. Część z nich – pod przewodem bliskiego współpracownika i następcy Chmielnickiego, Iwana Wyhowskiego – dostrzegała niebezpieczeństwo ze strony Rosji i zmierzała do kompromisu z państwem polsko‑litewskim. W 1658 r. zawarto ugodę w Hadziaczu, w której postanowiono, że Ukraina wejdzie w skład Rzeczypospolitej jako jej trzecia część składowa, Kozacy zostaną przyjęci do stanu szlacheckiego, a biskupi prawosławni zasiądą w senacie. Część kozactwa opowiedziała się jednak za Moskwą i w 1660 r. ponownie wybuchły zacięte walki polsko‑rosyjskie o Ukrainę. Siły Rzeczypospolitej odniosły sukcesy pod Połonką i Cudnowem, odzyskały inicjatywę, lecz wyczerpane państwo nie było w stanie prowadzić kolejnej długiej wojny. Wielka wyprawa Jana Kazimierza oraz Stefana Czarnieckiego na Moskwę (tzw. kampania zadnieprzańska w latach 1663–1664), która miała położyć jej kres i przynieść stronie polskiej tak wyczekiwane zwycięstwo, zakończyła się porażką. Rosja stosowała bowiem taktykę spalonej ziemitaktyka spalonej ziemitaktykę spalonej ziemi i umiejętnie broniła się w fortecach.

Wyprawa moskiewska nie przyniosła rozstrzygnięcia, sytuację komplikowały dodatkowo bunty nieopłacanego wojska oraz rozgrywki wewnętrzne w samej Rzeczypospolitej.

Rokosz Lubomirskiego i rozejm andruszowski

ROANPluuADa7m1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma podłużną twarz z drugim podbródkiem, jest łysiejący, ma wąsy. Ubrany jest w zbroję przepasaną czerwoną szarfą.

Bezdzietny Jan Kazimierz pod wpływem królowej promował jako swego następcę na tronie kandydata francuskiego. Plany przeprowadzenia elekcji vivente rege (łac., za życia króla), czyli wyboru następcy jeszcze za życia poprzednika, spotkały się ze sprzeciwem szlachty, widzącej w tym zamach na fundament ustroju – wolną elekcję. Na czele opozycji stanął hetman koronny Jerzy Sebastian Lubomirski. W latach 1665–1666 kraj pogrążył się w krwawej wojnie domowej, zakończonej klęską wojsk królewskich, a następnie ugodą z rokoszanamirokoszrokoszanami.

Rokosz Lubomirskiego i narastające zagrożenie ze strony Turcji sprawiły, że w tych warunkach dalsza walka Rzeczypospolitej z Rosją była niemożliwa. W 1667 r. zawarto więc 13‑letni rozejm w Andruszowie, który dla państwa polsko‑litewskiego oznaczał utratę ziem smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej oraz Zaporoża i Ukrainy Lewobrzeżnej (leżącej po wschodniej stronie Dniepru) wraz z Kijowem, formalnie oddanym Rosji tylko na dwa lata. Po tym okresie Kijów miał powrócić do Rzeczypospolitej, ale jak się okazało, tereny oddane na czas rozejmu weszły później na stałe w skład państwa rosyjskiego. W 1668 r. zniechęcony do sprawowania władzy i owdowiały Jan Kazimierz abdykowałAbdykacjaabdykował. Przewaga Moskwy przypieczętowana została podpisaniem w 1686 r. pokoju wieczystego, potwierdzającego warunki rozejmu andruszowskiego. Od nazwiska Krzysztofa Grzymułtowskiego, dyplomaty reprezentującego wtedy Rzeczpospolitą, pokój ten zwany jest również pokojem Grzymułtowskiego.

Słownik

Słowa kluczowe

Polska, Ukraina, Kozacy, pokój Grzymułtowskiego, Rzeczpospolita Obojga Narodów, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

L. Bazylow, Historia Rosji, t. 1, Warszawa 1985.

T. Bohun, Potop rosyjski. Wojna polsko‑rosyjska 1654–1667, „Mówią Wieki” 11/2017.

Wielka historia świata, t. 7, Świat w XVII wieku, pod red. A. Podrazy, Warszawa 2005.

O.A. Kurbatow, Połonka 1660 – spojrzenie z Moskwy, „Mówią Wieki” 10/2000.

J.A. Gierowski, Wielka historia Polski, t. 5, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności, (1648–1763), Kraków 2001.