Prezentacja multimedialna
Zapoznaj się z prezentacją i odpowiedz na pytanie: w jaki sposób ludzki umysł poznaje rzeczywistość?
Kant wychodzi od „empirycznie” dostępnych faktów. Przyrodoznawstwo („czyste”, czyli odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej) jest nauką – pozwala przecież bezbłędnie przewidywać pewne zjawiska i z pomocą techniki skutecznie przeobrażać środowisko przyrodnicze. W skład jego twierdzeń muszą zatem, i to w jego zasadniczym obszarze, wchodzić sądy syntetyczne a priori, bo to one mają charakter uniwersalny i konieczny oraz pozwalają nieustannie rozszerzać naszą wiedzę. Jak to możliwe?
Czym są sądy w przyrodoznawstwie?
Odpowiedź na to pytanie zajęła Kantowi, jak wiadomo od niego samego, najwięcej czasu i kosztowała go najwięcej trudu. Kant przebadał po prostu wszelkie dostępne od starożytności logiczne klasyfikacje sądów wypowiadanych o przedmiotach należących do przyrody oraz o możliwych związkach między nimi, aż wreszcie wypracował własną ich klasyfikację. Oto ona:
Abstrahując od nieco archaicznej dla dzisiejszego czytelnika terminologii, którą Kant przejął właśnie z różnych tradycji logicznych, podkreślić trzeba, że dla niego ta klasyfikacja logiczna sądów wyczerpuje wszelkie możliwe sposoby orzekania czegokolwiek o zjawiskach zachodzących w przyrodzie. Wszelkie zależności, które możemy spostrzec między tymi zjawiskami i wypowiedzieć w postaci sądów, podpadają pod jeden z tych 12 sposobów.
Kiedy jednak tylko spostrzegamy pewne „dane naoczne” (treści spostrzeżeń zmysłowych) i zestawiamy je ze sobą w naszej świadomości, to możemy na tej podstawie wypowiedzieć jedynie „sąd spostrzeżeniowy”, ważny jedynie dla nas, dla podmiotu, którym jesteśmy. Taki sąd nie orzeka niczego o odnośnych przedmiotach w sposób bezwzględnie ważny. Nie jest więc sądem syntetycznym a priori. Rozpatrzmy to na wcześniej już przytoczonym przykładzie, podanym przez samego Kanta.
Jeżeli powiadam: „Słońce oświeca kamień i wtedy ten się rozgrzewa”, to taki mój sąd jest sądem tylko spostrzeżeniowym i nie zawiera konieczności, choćby te moje spostrzeżenia powtarzały się dowolnie często. Sąd ten może być prawdziwy tylko dla mnie jako podmiotu tych spostrzeżeń i nie obowiązuje powszechnie wszystkich innych podmiotów możliwych spostrzeżeń.
Otóż taki sąd, w odróżnieniu od sądu spostrzeżeniowego ważnego tylko podmiotowo, a więc przygodnie, jest „sądem doświadczeniowym”, mającym ważność przedmiotową, a więc obowiązującym powszechnie wszystkich ludzi ze względu na jedność swego przedmiotu, dzięki której ich sądy zgadzają się z moim. Powiązanie spostrzeżeń w takim sądzie następuje nie przypadkowo, lecz w sposób konieczny, a to dlatego, że nie opiera się na zmysłowych (empirycznych) danych, lecz na warunku powszechnej ważności sądów empirycznych, jakim jest forma sądzenia odniesiona do wszelkiej empirycznej naoczności. Tą formą może być tylko czyste pojęcie tkwiące a priori w intelekcie, wyznaczające sposób wiązania danych naocznych przy wydawaniu sądów.
By powstał sąd doświadczeniowy, do danych zmysłowych muszą więc dołączyć się specjalne pojęcia, pod które mogą być podciągnięte wszelkie spostrzeżenia, a które początek swój mają całkowicie w czystym intelekcie. Jakie to pojęcia? Nic prostszego – zdaje się mówić Kant – są one zawarte w przytoczonej powyżej logicznej tablicy sądów i jest ich dokładnie 12. Można je nazwać kategoriami intelektu. Oto one:
I. jedność, wielość, całość;
II. realność, przeczenie, ograniczenie;
III. substancja, przyczyna, wspólnota (wzajemne oddziaływanie);
IV. możliwość, istnienie, konieczność.
Kategorie intelektu pełnią tu rolę analogiczną do tej, jaką pełnią w czystej matematyce formy zmysłowości (czas i przestrzeń), czyli pozwalają budować sądy syntetyczne a priori odniesione do ogólnych zasad przyrodoznawstwa. Sądy doświadczeniowe są właśnie sądami syntetycznymi a priori, czyli ogólnymi prawami przyrody, pozwalającymi ustalać prawidłowości, jakim muszą podlegać konkretne, empiryczne zjawiska przyrodnicze. Prawidłowości te są konieczne i powszechne, bo wynikają z apriorycznego charakteru kategorii intelektu, ale wypełniać się mogą w nieskończoność coraz to nową empiryczną treścią – i dlatego przed przyrodoznawstwem stoi przyszłość ciągle rozszerzającej się wiedzy. Kategorie intelektu są po prostu schematami, wedle których wiążemy ze sobą dane spostrzeżeniowe i zgodnie z którymi powstaje dla nas rządzony koniecznymi prawami system przyrody. Tym samym kategorie są tym formalnym czynnikiem, dzięki któremu wytwarza się doświadczenie świata. Stanowisko takie jest właśnie transcendentalne, gdyż kategorie jako schematy doświadczenia są pewne a priori przed wszelkim doświadczeniem, ale mają prawdziwość przedmiotową jedynie w obrębie doświadczenia. Używanie kategorii intelektu nie jest wobec tego transcendentne względem doświadczenia, lecz, jak powiada Kant, musi być zawsze immanentne. Dzięki takiemu rozwiązaniu Kant może twierdzić, że przyrodoznawstwo („czyste”) jest nauką w najbardziej rygorystycznym sensie tego słowa, bo może poznawać w sposób nieograniczony zależności pomiędzy dowolnymi zjawiskami przyrody (porusza się przecież tylko na własnym obszarze), a przy tym uznawać te zależności za konieczne i powszechnie ważne.
W tym miejscu niezbędny jest komentarz (sam Kant go dostarcza) na temat statusu ontologicznego (sposobu istnienia) przyrody. Otóż, jak widzieliśmy, zarówno formy zmysłowości (przestrzeń i czas), jak i kategorie intelektu są formalną strukturą umożliwiającą rzeczywiste poznawanie czegokolwiek, bo umożliwiającą doświadczenie jako uporządkowany system – ale strukturą leżącą po stronie podmiotu. Są to jakby nakładające się na siebie „siatki”, porządkujące wszelkie możliwe treści doświadczenia – ale siatki stanowiące wewnętrzną strukturę poznającego umysłu. Kant nie waha się powiedzieć: „Intelekt nie czerpie swych praw (a priori) z przyrody, lecz je przyrodzie dyktuje”.
Intelekt jest więc dla przyrody prawodawcą, tzn. „bez intelektu nie istniałaby wcale przyroda, tj. syntetyczna, zgodna z prawidłami jedność tego, co różnorodne w zjawiskach” (Krytyka czystego rozumu, jw.). Wobec tego przedmioty poznania, leżące w granicach możliwego doświadczenia, są przez tę podmiotową strukturę nie tyle wytwarzane, ile konstytuowane, czyli co do swej natury i wzajemnych między sobą związków kształtowane. Poznajemy (i poznawać możemy) nie rzeczy same w sobie – takie, jakimi mogłyby być bez udziału podmiotowej struktury umysłu i poza czynnością poznawania – lecz tylko zjawiska. Zjawiska, czyli przedmioty ludzkiego poznania, nazywa Kant, czerpiąc z greckiej etymologii, fenomenami. Odrzuca przy tym z góry zarzut idealizmu, bo przecież empiryczna treść, wypełniająca poznawanie przyrody jako uporządkowanego systemu, pochodzi z zewnątrz, z bodźców pobudzających sferę zmysłową. Otóż te bodźce muszą pochodzić od tego, co można nazwać rzeczami samymi w sobie, które Kant nazywa odpowiednio noumenami. Dostępu poznawczego do rzeczy samych w sobie jednak mieć nie możemy, ich istnienie jest jedynie postulatem rozumu, a nie faktem dającym się empirycznie potwierdzić, czyli posiadającym ważność przedmiotową. Poznawać w sposób pewny możemy jedynie w obszarze doświadczenia, poruszając się pośród fenomenów. Tak oto rozbudowana epistemologia Kanta, czyli jego krytyka teorii poznania, przekształca się w swoistą ontologię, czyli teorię dotyczącą sposobu istnienia świata, w którym żyjemy i który poznajemy. Jest to na wskroś świat ludzki, świat zakreślony horyzontem ludzkiego doświadczenia i ludzkiego działania. To właśnie jest istotnym efektem przewrotu, jakiego Kant dokonał w filozofii, a który słusznie nazwał przewrotem na miarę rewolucji kopernikańskiej.
Aspiracje poznawcze człowieka wykraczają poza to, co można poznać w sposób pewny i przedmiotowo ważny. Kant odróżnia pytania, na które odpowiedzi udzielić może instancja poznawcza zwana przez niego intelektem, zastosowana do różnorodności danych zmysłowych – od pytań stawianych przez najwyższą władzę poznawczą, czyli rozum.
Kant zauważa, że nie możemy powstrzymać się od stawiania pytań dotyczących rzeczy samych w sobie, że stawianie takich pytań wykraczających poza granice doświadczenia należy do natury naszego umysłu i że nakaz intelektu, by poruszać się tylko w wyznaczonych przez niego granicach, „nie wypełnia całkowicie własnego przeznaczenia rozumu”, który w poszukiwaniu ostatecznej odpowiedzi na wszelkie pytania, „odsyłając nas coraz dalej wstecz”, dąży do swego własnego zaspokojenia. A postępuje tak choćby dlatego, że – jak powiada Kant – „absolutna całość wszelkiego możliwego doświadczenia sama nie jest doświadczeniem, a przecież ona to stanowi konieczne zagadnienie dla rozumu”.
Otóż możliwe odpowiedzi na tego rodzaju pytania należą do metafizyki. Trzeba zatem przyjrzeć się strukturze samej metafizyki, która jednakże dotąd – ze względu na brak powszechnego uznania i bezkrytyczną chwiejność swych tez – statusu nauki jeszcze nie osiągnęła.
Muzyka wykorzystana w prezentacji: Patric Ussher, Ballade, licencja: Artlist.io.
Czym różni się intelekt od rozumu?
Odpowiedz na pytanie: czym różni się intelekt od rozumu?
Jaką rolę pełnią kategorie intelektu?
Odpowiedz na pytanie: jaką rolę pełnią kategorie intelektu?