Wpływ Hegla na polską filozofię romantyczną był wręcz wszechobecny. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że w zasadzie o całej filozofii tej epoki da się opowiedzieć z perspektywy różnych sposobów, w jakie odnoszono się do mistrza berlińskiego. Hegel budził skrajne emocje, a z perspektywy czasu wydaje się wręcz, że można go było wówczas albo szczerze nienawidzić, albo zachwycać się jego myślą. Żadnej drogi pośrodku nie da się tu wskazać, co zapewne wynika z faktu, że Hegla nie dało się zignorować, o nikim innym bowiem nie dyskutowano na salonach i w rozmowach filozoficznych.

RfqaxrEimW3pv

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Jego włosy są zaczesane na twarz. Jego twarz jest pociągła. Widać na niej liczne zmarszczki i opuchliznę pod oczami. Mężczyzna ubrany jest w futro z kołnierzem. Ma surdut i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Przez jednych był więc nienawidzony i uważany za twórcę niszczycielskiego, bezwartościowego racjonalizmu, który jest w stanie dokonać najgłębszych i najbardziej drobiazgowych analiz, ale nie jest w stanie zaprezentować spójnego i adekwatnego obrazu świata. Z tej perspektywy krytykowali go zwłaszcza niektórzy mesjaniści, do których należał przede wszystkim Adam Mickiewicz.

Adam Mickiewicz 
(1798–1855)

Wieszcz twierdził wręcz, że idealizm niemiecki jest formą intelektualnej zarazy, która paraliżuje młodych, zdolnych Polaków. Mniemał, że w czasach tak poważnych, gdy trzeba doprowadzić do powszechnych zrywów narodowowyzwoleńczych w całej Europie, nie ma nic bardziej nieodpowiedzialnego, niż dawać młodzieży traktaty filozoficzne. Zwłaszcza te, w których dominuje skrajny racjonalizm, przez który człowiek, zamiast działać, rozsiada się i trwoni czas na próżne, zbędne analizy.

Mickiewicz wyśmiewał więc Kanta za jego rozprawy na temat ludzkiego rozumu, twierdząc, że ten, kto za pomocą rozumu stara się badać działanie rozumu przypomina mu osobę, która na siłę wkręca sobie oko w głąb czaszki, aby popatrzeć na czym polega proces patrzenia. O Heglu, na którego wykładzie zdarzyło mu się zresztą być, wspomniał, że człowiek, który przez dwie godziny stara się niejasno wytłumaczyć dwa pojęcia, tak naprawdę nie ma nic do powiedzenia. Hegel budził jednak powszechne uznanie wśród zawodowych filozofów, którzy uznawali wręcz, że jego doktryna jest najdoskonalszym systemem filozoficznym, jaki kiedykolwiek powstał.

R79qyWrtKnAp3

Obraz przedstawia młodego, ciemnowłosego mężczyznę. Mężczyzna stoi na wzgórzu, opiera sią na łokciu o wysoką skałę. Jest zamyślony. Mężczyzna okryty jest długą skórą pokrytą futrem.

Romantyzm, zwłaszcza w latach 1838–1848, upłynął pod znakiem polskiej filozofii narodowej, a więc takiej filozofii, która stara się wyrazić, czym jest duch narodowy, na czym polega swoistość danego narodu, a także – jakie wartości, które są dla niego typowe, musi zrealizować w ogólnoludzkim procesie dziejowym. Polscy filozofowie narodowi znaleźli w myśli Hegla wręcz niekończącą się kopalnię ważnych idei. Były wśród nich: idea posłannictwa narodów, w myśl której dany naród wnosi swój własny wkład w ogólnoludzki postęp; idea historii jako procesu racjonalnego, koniecznego i realizującego pewien powszechny cel; wzór budowania wielkiego, wszechobejmującego systemu filozoficznego; a także idea wspaniałej metody uprawiania wszelkiego namysłu, jaką była dialektyka. Heglem trudno było się nie zachwycać, ale czasem jeszcze trudniej było się z nim zgodzić. Przystać na jego kult rozumu, ideę bezrefleksyjnego spełniania woli państwa pruskiego (a więc zaborcy), a zwłaszcza – zgodzić się z przekonaniem o tym, że historia dobiegła swego zasadniczego końca nie tylko wtedy, gdy Polacy nie tylko nie odegrali żadnej doniosłej roli dziejowej, ale ich państwa nie ma nawet na mapie. Doktryna Hegla wymagała więc doprecyzowania, uściślenia lub poprawienia.

August Cieszkowski 
(1814–1894)

August Cieszkowski, najsłynniejszy dziś przedstawiciel polskiej filozofii narodowej, wyrażał względem Hegla głębokie uwielbienie. Twierdził jednak, że mistrz berliński pomylił się w swej filozofii dziejów. Wskazał więc dwa błędy, które należy poprawić, a sam Hegel z pewnością by je zauważył, gdyby poświęcił historiozofii więcej czasu.

RFcjAS1sTyRoG1

Rysunek przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma krótkie, zaczesane ku górze, proste włosy. Jego brwi są wyraziste. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Ma założone druciane okulary. Mężczyzna ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną muchę.

Po pierwsze mistrz nie uwzględnił w swych rozważaniach przyszłości, a zatem jego koncepcja dziejów była niepełna. Po drugie nie zastosował w tych rozważaniach własnej metody dialektycznej, a ta, skoro ma być prawem uniwersalnym, powinna się przejawiać także w badaniach historycznych. Cieszkowski podzielił więc dzieje ludzkie na trzy epoki.

• Pierwsza, czyli specyficznie rozumiana „starożytność”, zaczynała się wraz z Adamem, a skończyła się działalnością Chrystusa. Była to epoka tetyczna, nastawiona na zmysłowe, bezpośrednie poznawanie świata, w której rozwijała się sztuka. Dlatego też nazywana jest również okresem bytu, uczucia, czucia czy zmysłów.

• Druga, czyli specyficznie rozumiane „średniowiecze”, rozpoczęła się wraz z ukrzyżowaniem Jezusa, a trwa do czasów Cieszkowskiemu współczesnych. Była to epoka antytetyczna, w której rozwijał się ludzki rozum, a wraz z nim nauka i filozofia. Dlatego też nazywana jest okresem myśli, rozumu.

• Trzecia epoka, która miała rozpocząć się w niedalekiej przyszłości, będzie epoką syntetyczną i ostatnią. W niej bowiem zniesione zostaną różnice pomiędzy cechami dwóch poprzednich epok, zaś wypracowane w nich osiągnięcia zjednoczą się w wyższej pełni. Syntezą bytu i myśli, teorii i praktyki, jest czyn, a więc będzie to Epoka Czynu, w której człowiek – na podobieństwo Boga tworzącego świat – każdą swą myśl będzie z miejsca obracał w czyn.

Wraz z biegiem lat Cieszkowski wyłożył resztę swej koncepcji. W pracy Bóg i palingeneza wyjaśnił teorię reinkarnacji dusz ludzkich, dzięki czemu zrehabilitował wszystkie ofiary, które cierpiały w koniecznym procesie historycznym. Zaś w swoim opus magnum noszącym tytuł Ojcze nasz wykazywał, że ta wspaniała przyszłość, kiedy zakończy się ludzka wędrówka przez dzieje, a ludzkość, pogrążona w braterskim uścisku szczęśliwych narodów, znów dosłownie zjednoczy się z Bogiem, została zapowiedziana już przez Chrystusa. To on bowiem pozostawił nam tytułową modlitwę, której siedem próśb jest tak naprawdę opisem przyszłości. Ponadto w tym ostatnim dziele nadaje epokom nazwy trzech Osób Boskich, są to więc kolejno: Epoka Boga Ojca, Epoka Syna Bożego i Epoka Ducha Świętego. Aby jednak ta przyszłość nadeszła, aby zainicjować trzecią i ostatnią epokę dziejów, konieczne jest zrealizowanie misji naszego narodu. Polski duch narodowy zawiera w sobie cechy takie, jak idea republikanizmu i unii narodów czy umiłowanie pokoju, które musi teraz nieść całej ludzkości. Walczymy zatemnie tyle o naszą niepodległość, lecz wręcz o zbawienie całej ludzkości. Koncepcję Cieszkowskiego można postawić za wzór polskiej filozofii romantycznej i prób reinterpretacji Heglowskiej doktryny. Nie możemy jednak zapominać, że nie był jedynym polskim filozofem narodowym, wspomnijmy więc chociaż i o innych.

Bronisław Ferdynand Trentowski 
(1808–1869)

R3VdckColHZyy1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz, ciemne oczy i wydatny, szeroki nos. Jego włosy są proste, krótkie, zaczesane na prawą stronę. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i muchę.

Bronisław Ferdynand Trentowski w dobie romantyzmu uchodził niemal za „ojca” polskiej filozofii narodowej. Głosił, że aby naród mógł tworzyć własną filozofię, musi posiadać własny słownik filozoficzny, w efekcie czego stworzył mnóstwo nieużywanych dziś pojęć, stanowiących dowód niepospolitego słowotwórstwa. Posługiwał się metodą różnojedni (przypominającą dialektykę heglowską) za pośrednictwem której w każdej dziedzinie filozoficznej rozpisywał skomplikowane siatki pojęć i relacji. W swym obszernym dziele Chowanna (dziś powiedzielibyśmy „Pedagogika”), opisał metody wychowywania dziecka od niemowlęctwa do wieku męskiego. W ich kontekście przedstawił swą historiozofię – mechanizm tego, jak Bóg wychowuje ludzkość, poprzez wykształcanie w niej (za pomocą kolejnych historycznych narodów) nowych cech. Wiek męski (dojrzałość) ludzkość osiągnie zaś dzięki narodowi polskiemu.

Karol Libelt 
(1807–1875)

R1VF2E6mkUnEt1

Rysunek przedstawia portret młodego mężczyzny. Mężczyzna ma krótkie, zaczesane ku górze, falujące włosy. Jego brwi i oczy są wyraziste, a nos wydatny. Mężczyzna ma brodę na wysokości dolnej szczęki. Ubrany jest w dwurzędowy surdut, koszulę.

Karol Libelt jako jedyny z polskich filozofów narodowych był bezpośrednim uczniem Hegla. Mistrz berliński recenzował nawet jego rozprawę doktorską i podobno zaliczał go do grona swoich ulubionych wychowanków. Polski filozof zaprezentował oryginalną interpretację Heglowskiej nauki. Możemy ją nazwać filozofią wyobraźni, gdyż w jej ujęciu Absolut (utożsamiony z Bogiem chrześcijańskim), swym umysłem „wyobraża” cały świat, dzięki czemu ten cały czas trwa i ulega ciągłym zmianom. Równocześnie na tym świecie żyją ludzie, których umysły są niczym innym, jak cząstkami wielkiego umysłu Boga.

Edward Dembowski 
(1822–1846)

Edward Dembowski był najmłodszym przedstawicielem polskiej filozofii narodowej. Zreformował kluczowe dla niej pojęcie czynu zastępując je pojęciem „twórczości”. Zarzucił też Heglowski podział dziejów na cztery epoki, zastępując go siedmiostopniową „teorią indywidualizacji”, wedle której w pierwszej epoce prawdziwie wolny jest tylko władca, zaś w ostatniej wolni będą wszyscy obywatele, a własność prywatna zostanie zniesiona. W imię tej socjalistycznej utopii współorganizował powstanie krakowskie, w którym zginął.

Jak zatem widzimy, polska filozofia narodowa pozostawała pod silną inspiracją Hegla. Każdy jej przedstawiciel dążył do poprawienia doktryny mistrza berlińskiego i każdy – czyniąc to w odmienny sposób – w efekcie tworzył własną, oryginalną koncepcję filozoficzną. Powinniśmy się zatem zastanowić, czy określenie „hegliści polscy”, jakim czasem w literaturze określa się polskich filozofów narodowych, jest słuszne. Z jednej strony – tak, gdyż uwielbienie dla Hegla i wzięcie jego doktryny za punkt wyjścia do własnych rozważań czyni z nich heglistów. Z drugiej strony – nie, gdyż w efekcie swej pracy każdy z nich stworzył oryginalną i wieloaspektową koncepcję filozoficzną, wyrażającą polskiego ducha narodowego.