Powtórka z heglizmu

Rp985psceUzIO1
Immanuel Kant (1724–1804).
„Królewiecki filozof”, pierwszy spośród wielkich idealistów niemieckich, który w nauce i filozofii dokonał tzw. „przewrotu kopernikańskiego”. Kopernik w badaniach astronomicznych w centralnym miejscu umieścił Słońce zamiast Ziemi, dzięki czemu uzyskał poprawny ogląd ruchu ciał niebieskich. Podobnego przesunięcia punktu ciężkości dokonał Kant. W centralnym miejscu swych rozważań umieścił zagadnienie tego, jak postrzegamy dany przedmiot, a nie to, jaki ten przedmiot jest sam w sobie (bo tego wiedzieć nie możemy). Pozwoliło mu to przesunąć punkt ciężkości z przedmiotu poznania na podmiot poznania, który stał się dzięki temu podmiotem aktywnym, kształtującym zarówno sam przedmiot, jak i własne o nim wyobrażenie.
Źródło: domena publiczna.

Aby dobrze zrozumieć znaczenie Heglowskiej filozofii, a więc jej olbrzymią oryginalność i wpływ, jaki wywarła, należy przypomnieć jej najważniejsze zagadnienia. Zacznijmy od tego, że Hegel był ostatnim wielkim przedstawicielem idealizmuidealizmidealizmu niemieckiego (zwanego też klasyczną filozofią niemiecką), a przy tym zaprezentował jego najskrajniejszą wersję. Przypomnijmy, że Immanuel Kant stworzył koncepcję idealizmu umiarkowanego. Stwierdził, że nie poznajemy bezpośrednio materialnych rzeczy, z jakich składa się świat, bo dysponujemy tylko naszymi własnymi, niematerialnymi wrażeniami tych rzeczy. Te wrażenia, w oparciu o które nasz umysł wytwarza swój własny, wewnętrzny świat, Kant nazywał ideami. „Umiarkowany” charakter jego idealizmu polegał na tym, że filozof nie zaprzeczał istnieniu zewnętrznego świata materialnego, obok naszego własnego, niematerialnego świata wewnętrznego – świata idei w naszym umyśle. Kant był jednak pierwszym wielkim idealistą niemieckim, Hegel zaś – ostatnim. Jego idealizm jest idealizmem radykalnym, gdyż mówi nam wprost: jedyna rzeczywistość, jaka realnie istnieje dla człowieka, to jego własny świat – wewnętrzny świat umysłu. Co zaś dotyczy świata zewnętrznego, Hegel kpił, że przecież nie mamy o nim żadnego pojęcia (dysponujemy przecież tylko jego ideami), więc jak moglibyśmy stwierdzić, że w ogóle istnieje?

Ra36FUiOnvyEz1
Z rozważań Hegla na temat tego, że naszym jedynym światem jest wewnętrzny świat umysłu, wynika ważne filozoficzne twierdzenie. Głosi ono, że wszystko, co jest racjonalne, jest rzeczywiste, a wszystko, co jest rzeczywiste – jest racjonalne. Jest to na tyle oczywiste, że rozum decyduje, co jest, a co nie jest naszą rzeczywistością, a przy tym nie ma żadnej rzeczywistości, która nie byłaby rozumna (a zatem wykraczałaby poza nasz rozum, czy też umysł).
Źródło: domena publiczna.

Zatem zdaniem filozofa jedyną rzeczą, której możemy przypisać realne istnienie, jest umysł, rozum, który nazywa on po prostu duchem. Wielka oryginalność myśli Hegla przejawia się między innymi w tym, że stwierdza on, iż duch ten manifestuje się (istnieje) na trzech płaszczyznach. Duch subiektywny to duch jednostkowy. Jest nim każdy pojedynczy człowiek, czy dokładniej – jednostkowa jaźń ludzkiej duszy. Można dla uproszczenia powiedzieć, że każdy umysł ludzki jest takim duchem. Duchem, który tworzy swój własny, wewnętrzny świat. Wyższą formą ducha jest duch obiektywny, a więc pewien konglomerat (zbiór stanowiący wyższą całość) duchów subiektywnych. Za jego przykłady możemy uznać na przykład rodzinę, społeczność, naród. Natomiast najwyższą i najważniejszą formą ducha, która stanowi główne zagadnienie Heglowskiej filozofii, jest duch absolutny, zwany po prostu Absolutem. Duch subiektywny manifestuje się jako człowiek, duch obiektywny – jako rodzina czy naród, duch absolutny – jako cała rzeczywistość. W tym znaczeniu Absolut jest po prostu całym istniejącym światem – jest całościową, rozumną rzeczywistością, która czyni z siebie dokładnie to, czym powinna być w danej chwili. Aby wyjaśnić to bardzo trudne pojęcie, możemy powiedzieć, że jest to „wszechduch” czy „wszechjaźń”. Wszystkie istniejące duchy subiektywne (jaźnie ludzkie) tworzą bowiem agregat, konglomerat, którym jest samospełniający się duch absolutny (boska „wszechjaźń”). Równocześnie duch subiektywny (człowiek) stara się zgłębić Absolut, co wyraża się w trzech sferach namysłu: w sztuce (która stara się go wyrazić – ukazując rzeczywistość i wyobrażenia o niej), nauce i filozofii (które starają się przeniknąć i zrozumieć jego istotę) oraz religii (która oddaje Absolutowi cześć, nazywając go Bogiem).

R1NnlmNv9PIpQ1
Duchy subiektywne (jednostkowe jaźnie ludzkie) składają się na agregat, będący duchem absolutnym (boską „wszechjaźń”, zwaną Absolutem, a w religii – Bogiem). Ten agregat, będący najwyższą formą ducha, urzeczywistnia się jako świat. Aby lepiej zrozumieć, na czym polega ta relacja, możemy posłużyć się przykładem naczynek z wodą. Wyobraźmy sobie, że duch absolutny jest wszelką istniejącą wodą, zaś duchy subiektywne są skończonymi naczynkami, w które woda ta została przelana.
Źródło: domena publiczna.

Absolut jest więc duchem doskonałym, w pełni rozumnym i wolnym. Duchy subiektywne nie są zaś duchami doskonałymi, jako że są z oczywistych względów ograniczone. One dopiero dążą do pełnej doskonałości, a więc rozumności i wolności. Duch absolutny jest wieczny, pozaczasowy, jednak w jego skład wchodzą przecież duchy skończone, które odbywają swoją wędrówkę w czasie. Tę wędrówkę nazywamy historią, jej badaniem zaś zajmuje się historiozofiahistoriozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)historiozofia.

Dzieje ludzkie są więc dla Hegla procesem celowym i koniecznym. To w nich dokonuje się postęp polegający na tym, że duch dochodzi do pełnego poznania samego siebie, czyli do uświadomienia sobie własnej wolności i rozumności. Z perspektywy pozaczasowego ducha absolutnego oznacza to, że niejako „przegląda się w dziejach” jak w zwierciadle – ogląda rozpisaną w czasie drogę do pełnej wolności i rozumności. Kto jednak jest podmiotem dziejów, a więc podmiotem, dzięki któremu dokonuje się w nich konieczny postęp? Nie jest to duch subiektywny – człowiek żyje bowiem za krótko, a przy tym  nie jest w stanie żyć w pojedynkę, co sprawia, że samodzielnie nie ma żadnego wpływu na dzieje. Wspomnianym podmiotem nie jest też Absolut. Jest on przecież pozaczasowy, a zatem – jak mówi Hegel – „czas go nie dotyczy”. Podmiotem dziejów jest więc duch obiektywny, czyli ten naród, którego wartości i cele w danej epoce akurat pozwalają na realizowanie celu i sensu dziejów.

Hegel opisuje ten proces w czterech etapach. Pierwszym jest czas dzikich ludów Wschodu, w których wolny jest jedynie tyran, a jego wola stanowi powszechnie obowiązujące prawo. Drugi to okres antycznej Grecji, w której wolni są wszyscy ludzie, acz nie wszyscy są za ludzi uważani. Panuje tam bowiem niewolnictwo, bez którego istnienie konkretnych polis nie jest możliwe. Trzecim okresem jest epoka wielkiego imperium rzymskiego, w którym pełną wolnością cieszą się jedynie pełnoprawni arystokraci, zaś niewolnictwo nadal nie zostało zniesione. Ostatni okres rozpoczyna się wraz z przybyciem Germanów, którzy zwieńczą rozwój idei wolności i rozumności, tworząc w końcu współczesne Heglowi Królestwo Prus. W nim to bowiem racjonalne i powszechnie obowiązujące prawodawstwo gwarantuje wszystkim obywatelom równość wobec prawa, którą dodatkowo zabezpiecza zasada braterstwa, zagwarantowana przez moralność protestanckiego chrześcijaństwa. Dzięki pruskiemu państwu właściwy sens historii dobiegł więc końca, a wszelkie wydarzenia historyczne, jakie miały miejsce niejako obok opisanego tu procesu, czy też wydarzą się w przyszłości – nie mają żadnego znaczenia.

Oryginalny rys filozofii Hegla stanowi także jego metoda filozoficzna, zwana dialektykąmetoda dialektyczna (Hegla)dialektyką. W myśl tej trójczłonowej metody najpierw pojawia się teza, później zaś następuje przeciwna do niej antyteza. Obie pozostają w silnym napięciu, gdyż wyrażają twierdzenia prawdziwe, lecz wzajemnie sprzeczne. Wtedy też pojawić się musi synteza, która zniesie wspomniane napięcie, stanowiąc nową tezę, na wyższym już poziomie. Proces ten zachodzi nieprzerwanie i stanowi uniwersalne prawo postępu, w dziejach ludzkich, rozwoju nauki, czy postępie wiedzy każdego pojedynczego człowieka.

RUUA3XKisXuZw1
Metoda dialektyczna ukazana na przykładzie rozwoju idei ojca: Będąc dzieckiem, pozostawałem pod opieką rodziców. Stąd w moim umyśle pojawiła się teza: „Tata jest bardzo opiekuńczy”. Gdy jednak zachowywałem się źle, pojawiła się antyteza: „Tata jest surowy”. Zniesieniem napięcia między nimi była synteza: „Tata jest sprawiedliwy”. Z czasem stała się ona tezą na nowym poziomie, gdyż pojawiła się nowa antyteza: „Tata poświęca młodszemu bratu więcej czasu niż mnie”. Stąd bierze się kolejna synteza: „Tata dba o wszystkie swoje dzieci”. Jak widzimy, rozwój ten zachodzi w sposób nieprzerwany i stale rozwija moją własną ideę mojego własnego ojca. W ten sposób rozwijają się wszystkie idee mojego umysłu, które wespół tworzą mój jedyny świat – wewnętrzny świat mojego umysłu.
Źródło: domena publiczna.

Dziś odchodzi się od interpretacji, w myśl której Hegel gloryfikował Królestwo Prus, gdyż był ślepo posłusznym pupilkiem władzy swego kraju. Po prostu Prusy przyjęły ustrój silnego, opiekuńczego państwa, który filozof zawsze idealizował. Nie zmienia to jednak faktu, że w swych pismach głosił nakaz bezwzględnego posłuszeństwa państwu, w którym się żyje. Jak stwierdził, jednostka nie jest w stanie żyć poza państwem, a skoro państwo stanowi gwarant jej praw i wolności, to musi ona być gotowa na wszelkie poświęcenia względem państwa.

Wpływy myśli heglowskiej

RHORvksXUfbu91
Karl Ludwig Michelet (1801–1893).
Uczeń Hegla, wielki przedstawiciel prawicy heglowskiej, a przy tym nauczyciel i przyjaciel Augusta Cieszkowskiego, polskiego filozofa narodowego.
Źródło: domena publiczna.

O wielkim wpływie myśli Hegla na rozwój filozofii można powiedzieć krótko i kolokwialnie, że po nim nic już nie było takie samo. Od tamtej pory bowiem wiele rozważań filozoficznych było podyktowanych podejściem do jego dorobku. Zostawił wielu bezpośrednich i całe rzesze pośrednich uczniów, którzy różnorodnie rozwijali lub modyfikowali jego myśl, a nawet ci, którzy go krytykowali, pozostawali pod jego dużym wpływem. Nie bez powodu o jego intelektualnych wychowankach mówi się jako o szkole heglowskiej, w której jeszcze za życia „mistrza berlińskiego” zaczęło dochodzić do coraz widoczniejszego podziału. Mówimy tu o podziale na prawicę heglowską (staroheglistów) i lewicę heglowską (młodoheglistów). Oba stronnictwa doceniały wielkość filozofii Hegla i starały się jedynie doprecyzować jego myśl, jednak w efekcie dochodziły z czasem do skrajnie różnych stanowisk. Pierwsi z nich wzorem mistrza głosili apoteozę silnego państwa i podkreślali rozumność procesu historycznego. Przysłużyli się w ten sposób państwu pruskiemu i mieli swój wpływ na przyjęcie przez Prusy imperialistycznego i militarnego charakteru. Ponadto w rozważaniach o naturze Absolutu szybko doszli do połączenia go z Bogiem chrześcijańskim. Jak pamiętamy, Hegel stwierdzał jedynie, że na płaszczyźnie religii Absolut przejawia się jako Bóg, bo pod taką postacią człowiek oddaje mu cześć. Starohegliści natomiast, starając się tłumaczyć Absolut terminologią religijną, praktycznie zrównali go z ideą Boga. Kładli też duży nacisk na doprecyzowanie innych kwestii, które mistrz potraktował pobieżnie, albo w ogóle się od nich nie odniósł. Chodzi tu zwłaszcza o zagadnienie nieśmiertelności duszy ludzkiej i kwestię ukazania losu ludzkiego nie tak tragicznie, jak czynił to mistrz. Ten przecież ukazywał człowieka albo jako konieczną ofiarę procesu historycznego, albo jako obywatela całkowicie podporządkowanego państwu. Z kolei młodohegliści, czyli lewica heglowska, upatrywali w nakreślonym przez mistrza postępie dziejowym proces upowszechniania się coraz to nowych, rewolucyjnych idei, które służą krzewieniu wolności ludzkiej. Skupiali się zwłaszcza na konieczności uzmysłowienia człowiekowi jego roli w dziejach, aby przestał być ich nieświadomym narzędziem, a stał się jednostką dobrowolnie realizującą cel, który przecież służy jemu samemu.

RIVtwFzSN0eoH1
Ludwig Feuerbach (1804–1872).
Uczeń Hegla, przedstawiciel skrajnej lewicy. W obrębie myśli heglowskiej głosił materializm i naturalizm, zwalczał teorię nieśmiertelnej duszy ludzkiej i występował przeciw istnieniu jakichkolwiek sił nadprzyrodzonych, zwłaszcza prawd objawionych (dosadna krytyka religii chrześcijańskiej).
Źródło: domena publiczna.

Można więc powiedzieć, że przedstawiciele prawicy kładli nacisk na uprawianie filozofii w ten sposób, aby stała się wszechogarniającym systemem, który tłumaczy wszystkie zjawiska świata, a przy tym jest zgodny z chrześcijańskimi prawdami objawionymi. Lewica natomiast chciała z filozofii uczynić naukę krytyczną, która konstatuje zastaną rzeczywistość i pomaga ją zmieniać, będąc praktyczną nauką społeczną. Oczywiście oba stronnictwa powoływały się na wspólnego mistrza, jednak odmienne interpretacje jego doktryny sprawiły, że kolejne pokolenia uczniów nie miały już ze sobą nic wspólnego. W ten sposób silnie oddziaływał heglizm – był podstawą filozoficznych rozważań wielu kolejnych pokoleń.

RyYtvBvngZh671
Karol Marks (1818–1883) i Fryderyk Engels (1820–1895).
Niemieccy filozofowie i socjolodzy, działający pod wpływem skrajnej lewicy heglowskiej, a także działacze społeczni. Twórcy doktryny komunistycznej, zakładającej zniesienie wartości prywatnej, likwidację warstw uprzywilejowanych i stworzenie społeczeństwa ateistycznego.
Źródło: Photogoddle, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
R13Admf1OneMT1
Søren Kierkegaard (1813–1855).
Duński poeta, myśliciel religijny i filozof (twórca egzystencjalizmu), zagorzały krytyk Hegla, który ulegał jednak urokowi jego filozofii. Krytykował mistrza berlińskiego za to, że zbyt wiele uwagi poświęcał Absolutowi i rozważaniom o duchu, a za mało – losowi ludzkiej jednostki, która w doktrynie mistrza berlińskiego jest zarówno ofiarą procesu dziejowego, jak i swego państwa.
Źródło: domena publiczna.

Należy też wspomnieć o pewnym wpływie, jaki miał Hegel na rozwój komunistycznej ideologii. Otóż w obrębie lewicy heglowskiej, głównie w osobie Feuerbacha, przejawiała się frakcja ateistyczna, rozwijająca zagadnienia społeczne i forsująca skrajnie lewicowe poglądy polityczne. Pod jej wpływem byli później m.in. Marks i Engels, a więc twórcy komunistycznej doktryny, głoszącej konieczność powszechnej równości społecznej, zlikwidowania klas uprzywilejowanych i zniesienia własności prywatnej. To pod ich wpływem Lenin, wraz ze swoimi towarzyszami, doprowadził w 1917 r. do rewolucji październikowej, w wyniku której upadł carat, a po latach kraj zmienił się w ZSRR.

Słownik:

Absolut (heglowski)
Absolut (heglowski)

kluczowe pojęcie filozofii heglowskiej; Hegel rozróżniał trzy stopnie ducha: duch subiektywny (pojedynczy człowiek – dusza jednostkowej jaźni), duch obiektywny (na przykład całe narody, stanowiące agregaty duchów subiektywnych – najwyższą formą jego objawiania się i samoorganizacji jest państwo) i duch absolutny (Absolut – niczym nieuwarunkowana, najwyższa forma ducha); w czasowej historii pozaczasowy duch absolutny wykorzystuje duchy subiektywne i obiektywne, aby dążyć do swej własnej pełni – uświadomić sobie pełnię swej wolności, a więc pełnię swej istoty; zdaniem Hegla duch absolutny przejawia się w trzech sferach: filozofii (dążącej do odkrycia Absolutu), sztuce (dążącej do przedstawienia Absolutu) i religii (która przedstawia Absolut jako Boga); każdy polski filozof narodowy bez wyjątku utożsamił heglowski Absolut z Bogiem chrześcijańskim

filozofia narodowa
filozofia narodowa

filozofia, której celem jest wyrażenie ducha własnego narodu, wskazanie, co przesądza o jego niepowtarzalności, unikatowości, ale także o jego roli w dziejach i miejscu pomiędzy innymi narodami; w myśli polskiej wystąpiła w romantyzmie, głównie w latach 1838–1848, gdy konieczne stało się przetrwanie naszej świadomości narodowej pod zaborami; jej głównymi przedstawicielami byli: August Cieszkowski, Bronisław Ferdynand Trentowski, Karol Libelt, Edward Dembowski

historiozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)
historiozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)

(gr. historia — badanie, informacja + sophia — mądrość) dziedzina filozofii zajmująca się filozoficznym namysłem nad dziejami (historią); w odróżnieniu od naukowej historii nie zajmuje się badaniem i analizowaniem pojedynczych faktów, lecz szuka głównych mechanizmów i powtarzających się motywów w dziejach ludzkich; pyta o sens i cel ogólnie rozumianej historii, stara się także (na mocy odkrywanych w dziejach praw i tendencji) wnioskować o tym, jak będzie wyglądała przyszłość

idealizm
idealizm

(łac. idealis ; gr. idea — idea, wyobrażenie) stanowisko filozoficzne wyrażające przekonanie o rzeczywistym istnieniu niematerialnych, abstrakcyjnych, inteligibilnych idei; może występować w różnych formach i być różnicowany na rozmaite sposoby; możemy na przykład rozróżnić idealizm umiarkowany, który zakłada, że poza ideami istnieje lub może istnieć materia, oraz idealizm radykalny, w myśl którego żadna materia nie istnieje; czasem idealizm bywa przeciwstawiany materializmowi, a więc przekonaniu, że istnieje tylko materia i nie ma żadnych bytów abstrakcyjnych

mesjanizm
mesjanizm

(hebr. m'šaḥ — mesjasz, pomazaniec) rodzaj namysłu religijno‑filozoficznego, w którym uprzednio wskazany mesjasz (jednostkowy, jako mąż Opatrzności, lub zbiorowy, jako naród wybrany) wiedzie ludzkość, poprzez czasy burzy i naporu, ku świetlanej przyszłości; mesjanizm może łączyć się z millenaryzmem (ideą Królestwa Bożego na ziemi, które nastanie po okresie ciężkich przejść) czy z pasjonizmem (motywem cierpień, jakie muszą spadać na jednostkę czy cały naród)

metoda dialektyczna (Hegla)
metoda dialektyczna (Hegla)

(gr. dialektike — sztuka dyskutowania) ogólne prawo rozwoju i metoda niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla, w myśl której jako pierwsza pojawia się teza, wyrażająca pewien pogląd czy twierdzenie, później zaś następuje przeciwstawna do niej antyteza, zaś swoiste napięcie między nimi zostaje zniesione dzięki syntezie, która łączy dwa pierwsze czynniki, stając się nową tezą na wyższym już poziomie;. za pomocą tej metody Cieszkowski reformował Heglowską wizję dziejów, dzieląc historię na trzy epoki – tetyczną, antytetyczną i syntetyczną