Powtórka z heglizmu

Rp985psceUzIO1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Aby dobrze zrozumieć znaczenie Heglowskiej filozofii, a więc jej olbrzymią oryginalność i wpływ, jaki wywarła, należy przypomnieć jej najważniejsze zagadnienia. Zacznijmy od tego, że Hegel był ostatnim wielkim przedstawicielem idealizmuidealizmidealizmu niemieckiego (zwanego też klasyczną filozofią niemiecką), a przy tym zaprezentował jego najskrajniejszą wersję. Przypomnijmy, że Immanuel Kant stworzył koncepcję idealizmu umiarkowanego. Stwierdził, że nie poznajemy bezpośrednio materialnych rzeczy, z jakich składa się świat, bo dysponujemy tylko naszymi własnymi, niematerialnymi wrażeniami tych rzeczy. Te wrażenia, w oparciu o które nasz umysł wytwarza swój własny, wewnętrzny świat, Kant nazywał ideami. „Umiarkowany” charakter jego idealizmu polegał na tym, że filozof nie zaprzeczał istnieniu zewnętrznego świata materialnego, obok naszego własnego, niematerialnego świata wewnętrznego – świata idei w naszym umyśle. Kant był jednak pierwszym wielkim idealistą niemieckim, Hegel zaś – ostatnim. Jego idealizm jest idealizmem radykalnym, gdyż mówi nam wprost: jedyna rzeczywistość, jaka realnie istnieje dla człowieka, to jego własny świat – wewnętrzny świat umysłu. Co zaś dotyczy świata zewnętrznego, Hegel kpił, że przecież nie mamy o nim żadnego pojęcia (dysponujemy przecież tylko jego ideami), więc jak moglibyśmy stwierdzić, że w ogóle istnieje?

Ra36FUiOnvyEz1

Grafika przedstawia lewy profil młodego mężczyzny. W miejscu jego czaszki wyrastają palmy, a ramiona ukazują dużą, miejską metropolię z wieloma wieżowcami. Przed okularami, które mężczyzna ma założone, widać lecące stado ptaków.

Zatem zdaniem filozofa jedyną rzeczą, której możemy przypisać realne istnienie, jest umysł, rozum, który nazywa on po prostu duchem. Wielka oryginalność myśli Hegla przejawia się między innymi w tym, że stwierdza on, iż duch ten manifestuje się (istnieje) na trzech płaszczyznach. Duch subiektywny to duch jednostkowy. Jest nim każdy pojedynczy człowiek, czy dokładniej – jednostkowa jaźń ludzkiej duszy. Można dla uproszczenia powiedzieć, że każdy umysł ludzki jest takim duchem. Duchem, który tworzy swój własny, wewnętrzny świat. Wyższą formą ducha jest duch obiektywny, a więc pewien konglomerat (zbiór stanowiący wyższą całość) duchów subiektywnych. Za jego przykłady możemy uznać na przykład rodzinę, społeczność, naród. Natomiast najwyższą i najważniejszą formą ducha, która stanowi główne zagadnienie Heglowskiej filozofii, jest duch absolutny, zwany po prostu Absolutem. Duch subiektywny manifestuje się jako człowiek, duch obiektywny – jako rodzina czy naród, duch absolutny – jako cała rzeczywistość. W tym znaczeniu Absolut jest po prostu całym istniejącym światem – jest całościową, rozumną rzeczywistością, która czyni z siebie dokładnie to, czym powinna być w danej chwili. Aby wyjaśnić to bardzo trudne pojęcie, możemy powiedzieć, że jest to „wszechduch” czy „wszechjaźń”. Wszystkie istniejące duchy subiektywne (jaźnie ludzkie) tworzą bowiem agregat, konglomerat, którym jest samospełniający się duch absolutny (boska „wszechjaźń”). Równocześnie duch subiektywny (człowiek) stara się zgłębić Absolut, co wyraża się w trzech sferach namysłu: w sztuce (która stara się go wyrazić – ukazując rzeczywistość i wyobrażenia o niej), nauce i filozofii (które starają się przeniknąć i zrozumieć jego istotę) oraz religii (która oddaje Absolutowi cześć, nazywając go Bogiem).

Absolut jest więc duchem doskonałym, w pełni rozumnym i wolnym. Duchy subiektywne nie są zaś duchami doskonałymi, jako że są z oczywistych względów ograniczone. One dopiero dążą do pełnej doskonałości, a więc rozumności i wolności. Duch absolutny jest wieczny, pozaczasowy, jednak w jego skład wchodzą przecież duchy skończone, które odbywają swoją wędrówkę w czasie. Tę wędrówkę nazywamy historią, jej badaniem zaś zajmuje się historiozofiahistoriozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)historiozofia.

Dzieje ludzkie są więc dla Hegla procesem celowym i koniecznym. To w nich dokonuje się postęp polegający na tym, że duch dochodzi do pełnego poznania samego siebie, czyli do uświadomienia sobie własnej wolności i rozumności. Z perspektywy pozaczasowego ducha absolutnego oznacza to, że niejako „przegląda się w dziejach” jak w zwierciadle – ogląda rozpisaną w czasie drogę do pełnej wolności i rozumności. Kto jednak jest podmiotem dziejów, a więc podmiotem, dzięki któremu dokonuje się w nich konieczny postęp? Nie jest to duch subiektywny – człowiek żyje bowiem za krótko, a przy tym  nie jest w stanie żyć w pojedynkę, co sprawia, że samodzielnie nie ma żadnego wpływu na dzieje. Wspomnianym podmiotem nie jest też Absolut. Jest on przecież pozaczasowy, a zatem – jak mówi Hegel – „czas go nie dotyczy”. Podmiotem dziejów jest więc duch obiektywny, czyli ten naród, którego wartości i cele w danej epoce akurat pozwalają na realizowanie celu i sensu dziejów.

Hegel opisuje ten proces w czterech etapach. Pierwszym jest czas dzikich ludów Wschodu, w których wolny jest jedynie tyran, a jego wola stanowi powszechnie obowiązujące prawo. Drugi to okres antycznej Grecji, w której wolni są wszyscy ludzie, acz nie wszyscy są za ludzi uważani. Panuje tam bowiem niewolnictwo, bez którego istnienie konkretnych polis nie jest możliwe. Trzecim okresem jest epoka wielkiego imperium rzymskiego, w którym pełną wolnością cieszą się jedynie pełnoprawni arystokraci, zaś niewolnictwo nadal nie zostało zniesione. Ostatni okres rozpoczyna się wraz z przybyciem Germanów, którzy zwieńczą rozwój idei wolności i rozumności, tworząc w końcu współczesne Heglowi Królestwo Prus. W nim to bowiem racjonalne i powszechnie obowiązujące prawodawstwo gwarantuje wszystkim obywatelom równość wobec prawa, którą dodatkowo zabezpiecza zasada braterstwa, zagwarantowana przez moralność protestanckiego chrześcijaństwa. Dzięki pruskiemu państwu właściwy sens historii dobiegł więc końca, a wszelkie wydarzenia historyczne, jakie miały miejsce niejako obok opisanego tu procesu, czy też wydarzą się w przyszłości – nie mają żadnego znaczenia.

Oryginalny rys filozofii Hegla stanowi także jego metoda filozoficzna, zwana dialektykąmetoda dialektyczna (Hegla)dialektyką. W myśl tej trójczłonowej metody najpierw pojawia się teza, później zaś następuje przeciwna do niej antyteza. Obie pozostają w silnym napięciu, gdyż wyrażają twierdzenia prawdziwe, lecz wzajemnie sprzeczne. Wtedy też pojawić się musi synteza, która zniesie wspomniane napięcie, stanowiąc nową tezę, na wyższym już poziomie. Proces ten zachodzi nieprzerwanie i stanowi uniwersalne prawo postępu, w dziejach ludzkich, rozwoju nauki, czy postępie wiedzy każdego pojedynczego człowieka.

Dziś odchodzi się od interpretacji, w myśl której Hegel gloryfikował Królestwo Prus, gdyż był ślepo posłusznym pupilkiem władzy swego kraju. Po prostu Prusy przyjęły ustrój silnego, opiekuńczego państwa, który filozof zawsze idealizował. Nie zmienia to jednak faktu, że w swych pismach głosił nakaz bezwzględnego posłuszeństwa państwu, w którym się żyje. Jak stwierdził, jednostka nie jest w stanie żyć poza państwem, a skoro państwo stanowi gwarant jej praw i wolności, to musi ona być gotowa na wszelkie poświęcenia względem państwa.

Wpływy myśli heglowskiej

RHORvksXUfbu91

Obraz przestawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna siedzi odwrócony lewym półprofilem do widza. Jego półdługie włosy są kręcone. Twarz mężczyzny jest pociągła, okalają ją po bokach bujne bokobrody. Jego nos jest prosty, proporcjonalny. Mężczyzna ubrany jest w surdut, koszulę ze stójką.

O wielkim wpływie myśli Hegla na rozwój filozofii można powiedzieć krótko i kolokwialnie, że po nim nic już nie było takie samo. Od tamtej pory bowiem wiele rozważań filozoficznych było podyktowanych podejściem do jego dorobku. Zostawił wielu bezpośrednich i całe rzesze pośrednich uczniów, którzy różnorodnie rozwijali lub modyfikowali jego myśl, a nawet ci, którzy go krytykowali, pozostawali pod jego dużym wpływem. Nie bez powodu o jego intelektualnych wychowankach mówi się jako o szkole heglowskiej, w której jeszcze za życia „mistrza berlińskiego” zaczęło dochodzić do coraz widoczniejszego podziału. Mówimy tu o podziale na prawicę heglowską (staroheglistów) i lewicę heglowską (młodoheglistów). Oba stronnictwa doceniały wielkość filozofii Hegla i starały się jedynie doprecyzować jego myśl, jednak w efekcie dochodziły z czasem do skrajnie różnych stanowisk. Pierwsi z nich wzorem mistrza głosili apoteozę silnego państwa i podkreślali rozumność procesu historycznego. Przysłużyli się w ten sposób państwu pruskiemu i mieli swój wpływ na przyjęcie przez Prusy imperialistycznego i militarnego charakteru. Ponadto w rozważaniach o naturze Absolutu szybko doszli do połączenia go z Bogiem chrześcijańskim. Jak pamiętamy, Hegel stwierdzał jedynie, że na płaszczyźnie religii Absolut przejawia się jako Bóg, bo pod taką postacią człowiek oddaje mu cześć. Starohegliści natomiast, starając się tłumaczyć Absolut terminologią religijną, praktycznie zrównali go z ideą Boga. Kładli też duży nacisk na doprecyzowanie innych kwestii, które mistrz potraktował pobieżnie, albo w ogóle się od nich nie odniósł. Chodzi tu zwłaszcza o zagadnienie nieśmiertelności duszy ludzkiej i kwestię ukazania losu ludzkiego nie tak tragicznie, jak czynił to mistrz. Ten przecież ukazywał człowieka albo jako konieczną ofiarę procesu historycznego, albo jako obywatela całkowicie podporządkowanego państwu. Z kolei młodohegliści, czyli lewica heglowska, upatrywali w nakreślonym przez mistrza postępie dziejowym proces upowszechniania się coraz to nowych, rewolucyjnych idei, które służą krzewieniu wolności ludzkiej. Skupiali się zwłaszcza na konieczności uzmysłowienia człowiekowi jego roli w dziejach, aby przestał być ich nieświadomym narzędziem, a stał się jednostką dobrowolnie realizującą cel, który przecież służy jemu samemu.

RIVtwFzSN0eoH1

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma krótkie, proste, zaczesane ku górze, proste włosy oraz gęstą, długą brodę i wąsy. Nos mężczyzny jest lekko garbaty. Mężczyzna ubrany jest w marynarkę, koszulę i krawat.

Można więc powiedzieć, że przedstawiciele prawicy kładli nacisk na uprawianie filozofii w ten sposób, aby stała się wszechogarniającym systemem, który tłumaczy wszystkie zjawiska świata, a przy tym jest zgodny z chrześcijańskimi prawdami objawionymi. Lewica natomiast chciała z filozofii uczynić naukę krytyczną, która konstatuje zastaną rzeczywistość i pomaga ją zmieniać, będąc praktyczną nauką społeczną. Oczywiście oba stronnictwa powoływały się na wspólnego mistrza, jednak odmienne interpretacje jego doktryny sprawiły, że kolejne pokolenia uczniów nie miały już ze sobą nic wspólnego. W ten sposób silnie oddziaływał heglizm – był podstawą filozoficznych rozważań wielu kolejnych pokoleń.

R13Admf1OneMT1

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, czoło wysokie, nos wydatny. Mężczyzna ma duże, wyraziste oczy. Jego włosy są falujące, bujne, zaczesane ku górze.

Należy też wspomnieć o pewnym wpływie, jaki miał Hegel na rozwój komunistycznej ideologii. Otóż w obrębie lewicy heglowskiej, głównie w osobie Feuerbacha, przejawiała się frakcja ateistyczna, rozwijająca zagadnienia społeczne i forsująca skrajnie lewicowe poglądy polityczne. Pod jej wpływem byli później m.in. Marks i Engels, a więc twórcy komunistycznej doktryny, głoszącej konieczność powszechnej równości społecznej, zlikwidowania klas uprzywilejowanych i zniesienia własności prywatnej. To pod ich wpływem Lenin, wraz ze swoimi towarzyszami, doprowadził w 1917 r. do rewolucji październikowej, w wyniku której upadł carat, a po latach kraj zmienił się w ZSRR.

Słownik: