Obrazy i symbole

Dzieło Miłosza można odczytywać jako tzw. powieść edukacyjną, czyli mówiącą o rozwoju duchowym, uczuciowym i moralnym. Tadeusz Konwicki jako pisarz też odnajdywał się w tej formule. Jego Zwierzoczłekoupiór czy sfilmowana przez Andrzeja Wajdę, również dziejąca się na ziemiach litewskich Kronika wypadków miłosnych są powieściami o dojrzewaniu. O jego adaptacji Doliny Issy trudno jednak powiedzieć, że jest to film o chłopięcym dorastaniu. Losy Tomasza, który w powieści Miłosza jest pierwszoplanowym bohaterem, zostają tutaj zrównane z losami reszty mieszkańców doliny nad Issą.

W filmie Konwickiego główną rolę odgrywa obraz. Światło poranka, mgła, wieczorne powietrze nad rzeką budzą w bohaterach rozmaite emocje i nadają poszczególnym scenom właściwy im nastrój. Szczególnie widać to podczas czerwono fotografowanych zachodów słońca nad Issą, będących tu często powtarzającym się motywem. Podczas tych scen w dolinie budzi się niepokój, a bohaterowie ze zdwojoną siłą przeżywają swoje rozterki. Widzimy nagą Magdalenę (Anna Dymna) snującą się zboczem z białym koniem. Piękna samobójczyni, upiór z ludowych legend, nieszczęsna kobieta, która pokochała wiejskiego księdza, pojawia się razem z zachodami słońca, jak mara zza grobu.

W taki czerwony wieczór diabły znad Issy miotają także emocjami Barbarki (Maria Pakulnis), służącej zazdrosnej o swojego pana, i szlachcianki Heleny (Ewa Wiśniewska), zdradzającej z nim swojego męża.

W te ogniste wieczory, nie mogąc zaznać spokoju sumienia, po łąkach i bezdrożach tuła się Baltazar (Krzysztof Gosztyła), leśniczy, który kiedyś bez powodu zabił rosyjskiego żołnierza. Dziś nie wie, dlaczego tak postąpił, ale powoli zaczyna rozumieć, że dźwiganie ciężaru tej winy to jego los i innego mieć już nie będzie. W powieści Miłosza Baltazar toczy bolesne rozmowy ni to z własnym cieniem, ni z sumieniem, ni z szatanem.

Konwicki sumieniu bohatera nadaje postać diabła (Jerzy Kryszak), ubranego w mundur rosyjskiego oficera. Dzięki temu – na potrzeby filmowego scenariusza – powieściowa narracja została rozpisana na dialogi. Mistrzowskie zdjęcia operatora Jerzego Łukaszewicza oraz pełna niepokoju muzyka Zygmunta Koniecznego tworzą niezwykłą, tajemniczą i zarazem pełną ekspresji atmosferę, odrealniając rzeczywistość nad Issą.

Osobliwością świata opisanego przez Miłosza są wiejskie zabobony i wiara w diabelskie sztuczki. Pogańskie wierzenia przenikały się z ludową religijnością prostych mieszkańców litewskiej wsi, w której katolicy mieszkali obok żydów i prawosławnych. Wielokulturowość tego regionu jest istotnym elementem ukazanej przez obydwu twórców rzeczywistości. W powieści ten barwny świat tradycji, religijnych świąt i obrzędów poznajemy poprzez doświadczenia Tomasza, w filmie zaś – dzięki bezpośredniej prezentacji świata przedstawionego. Konwicki dodatkowo przy tym podkreśla, że ta wiejska symbioza kultur i religii także należy już do przeszłości. 

Scena, w której Baltazar udaje się po poradę do rabina pełna jest symbolicznych znaczeń. Najpierw w ciemnym pokoju, jakby z mroków przeszłości, wyłaniają się twarze mężczyzn o żydowskich rysach. Każdy niesie lampę, która oświetla tylko twarz. Baltazar oszołomiony tym widokiem otwiera kolejne drzwi – i nagle pada na niego światło poranka. Sługa rabina przyjmuje go we współczesnej piekarni, gdzie jak w ukropie uwijają się pracownice. Znów przenikają się dwa światy – tam, gdzie kiedyś mieszkał wielebny litewski rabin, dziś po społeczności żydowskiej nie ma śladu. W synagodze jest piekarnia.

Zaplątanie ludzkich losów w tryby wielkiej historii – wątek bliski twórczości Konwickiego – pojawia się także i w tym filmie. Miłosz opisał Litwę z okresu I wojny światowej, pokazując rodzące się wówczas napięcia między Polakami i Litwinami. Wtedy to polska szlachta na Litwie, zmuszona rozporządzeniami, rozparcelowywała swoje majątki, a w litewskim chłopstwie rodziły się dążenia bliskie nacjonalizmowi. Miłosz pisze, że w Tomaszu już wtedy budziła się nieufność wobec każdego, kto zbytnio powoływał się na godła i sztandary. W filmie oglądamy scenę, w której Józef Czarny, wiejski nauczyciel i patriota, rozmawia z litewskim nacjonalistą, stosującym metody walki właściwe terrorystom. Mówią o ataku na dworek Surkontów, o granacie wrzuconym do pokoju dziecka, o podłości polskich panów i litewskiej walce o niepodległe państwo. Trudne to i niebezpieczne tematy.
Takie teoretyczne dyskusje łatwo bowiem mogą się zmienić w chorą ideologię. To przecież czas, kiedy rodziły się totalitaryzmy – prawdziwa dżuma XX w., która skaziła świat. Konwicki za pomocą montażu zestawia tę scenę z ujęciem znanym z wielu innych filmów. Oto widzimy skazańców ustawionych pod murem twarzą do ściany. Przed nimi maszeruje Niemiec w mundurze gestapo.

Po chwili jednak orientujemy się, że to wcale nie jest obraz z II wojny światowej. To plan filmowy, a gestapowiec jest tylko przebranym w kostium aktorem. Z boku stoi kamera. W jej obiektywie widać twarz: to Tadeusz Konwicki – reżyser. W ten sposób autor uświadamia nam iluzoryczność przedstawienia. To tylko film, w którym odgrywa się sceny, ponownie wracając do ciągle tych samych ilustracji, tych samych grzechów ludzkości. Powinnością artysty, pisarza czy reżysera jest bowiem stale o nich przypominać.