Homer

(VIII w. p.n.e.) – według tradycji ociemniały śpiewak wędrowny, który czerpiąc z dorobku greckiej pieśni bohaterskiej stworzył dwa eposy, uznane za pierwsze dzieła literatury europejskiej. Autorstwo eposów, podobnie jak miejsce urodzenia aojda (upominało się o niego siedem miast), było przedmiotem gorących sporów. Iliada (dzieje oblężenia Troi) i Odyseja (historia powrotu spod Troi jednego z bohaterów – Odyseusza) stały się w starożytnej Grecji podstawą wykształcenia, źródłem wiedzy nie tylko o bogach i herosach. Polskie tłumaczenia powstawały już od XVI w. – Jana Kochanowskiego – i późniejsze Franciszka Ksawerego Dmochowskiego z końca XVIII w. oraz z połowy XX wieku Jana Parandowskiego).

Tyrtajos, Tyrteusz

(VII w. p.n.e.) – poeta grecki, wódz w II wojnie messeńskiej; autor 5 ksiąg poezji, zawierających elegie wojenne zachęcające do boju, sławiące ustrój spartański i odwagę w walce za ojczyznę; zachowały się nieliczne fragmenty (Antologia liryki greckiej, 1955, Liryka starożytnej Grecji, 1984)

Poezja tyrtejska

Od jego imienia pochodzi pojęcie poezji tyrtejskiej, czyli patriotycznej, wzywającej do boju, sławiącej męstwo i odwagę. Poezja tyrtejska stanie się szczególnie ważna w okresie polskiego romantyzmu, kiedy wielu twórców będzie sięgać po ten kierunek, by wyrazić dążenia i idee epoki.

Hezjod

(VII w. p.n.e.) – wieśniak z Beocji, który stał się twórcą eposów: kosmogonicznego (Teogonia; o powstaniu świata; obok eposów Homera najważniejsze źródło wiedzy o greckich mitach i wierzeniach), genealogicznego (Katalog niewiast, o matkach herosów) oraz dydaktycznego (Prace i dnie), stanowiącego poetycki poradnik rolniczy.

Safona

(VII‑VI w. p.n.e.) – poetka z wyspy Lesbos. Jej żarliwe pieśni weselne, miłosne i hymny odznaczały się doskonałością formy. Pisała w różnych miarach metrycznych, m.in. w strofie zwanej saficką. Niestety, z dziewięciu ksiąg utworów zachowało się niewiele.

Ezop

(VI w. p.n.e.) – bajkopisarz pochodzący z Frygii w Azji Mniejszej, uznany za twórcę bajki zwierzęcej. Jego utwory znamy głównie dzięki pośrednictwu poetów rzymskich, zwłaszcza Fedrusa (I w.). W Polsce bajki Ezopa przekładał Biernat z Lublina.

Ajschylos

(525–456 p.n.e.) – jeden z trzech największych dramatopisarzy greckich, uznawany za twórcę tragedii. Z jego 90 sztuk zachowało się wiele fragmentów i siedem tragedii, z których najbardziej znane to:

• Siedmiu przeciw Tebom,

• Prometeusz skowany

•  trylogia Oresteja – Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy

Większość jego sztuk była oparta na motywach z eposów Homera. Interesowała go problematyka ludzkiego życia: winy i kary, przeznaczenia, odpowiedzialności, cierpienia. Wprowadził drugiego aktora, ograniczył znaczenie chóru. Wywarł znaczący wpływ na teatr i kulturę europejską, zwłaszcza w romantyzmie, kiedy jedna z jego sztuk (Prometeusz skowany) stała się inspiracją dla ważnego w epoce pojęcia prometeizmu. W Polsce tłumaczony od drugiej połowy XIX w., m.in. przez Jana Kasprowicza.

RrJU0j9JO2HOT

Fotografia przedstawia ruiny teatru. Obiekt ukazany jest z perspektywy z góry. Na pierwszym planie znajduje się mocno zniszczona, odkryta arena o kształcie półkola, otoczona – pozostałościami wznoszących się schodkowo – rzędów siedzeń dla widzów. Na drugim planie pozostałości kolumn. W tle rosną drzewa.

Eurypides

(ok. 485–406 p.n.e.) – kolejny z trójcy największych dramatopisarzy greckich. Zapoczątkował tragedię psychologiczną, dając w niej studium typów ludzkich i charakterów. Nazywany jest ojcem tragikomedii, bo wprowadził do klasycznej tragedii epizody komiczne. W swoich dziełach popularyzował myśli sofistów, których był uczniem.
Napisał około 90 sztuk, z których do naszych czasów przetrwało w całości 17 tragedii (m.in. Ifigenia w Taurydzie, Elektra, Orestes), jeden dramat satyrowy i wiele fragmentów.
Jemu przypisuje się koncepcję wprowadzenia do akcji niespodziewanej interwencji bogów w sytuacji, która ziemskimi środkami jest trudna do rozwiązania (tzw. ***deus ex machina***; stosowane do dziś jako powiedzenie, kiedy chcemy zaznaczyć, że jakaś sytuacja znalazła rozwiązanie niespodziewane, wyglądające na cudowne).
Eurypides, bardzo popularny w Europie od XV w., wywarł istotny wpływ na rozwój europejskiego teatru. W Polsce tłumaczony od końca XIX w., m.in. przez Jana Kasprowicza.

Sofokles

(496–406 p.n.e.) – trzeci z największych dramatopisarzy greckich. Wszechstronnie wykształcony w różnego rodzaju sztukach (m.in. poezja, muzyka, taniec), brał czynny udział w życiu Aten, pełniąc funkcje stratega (wybrany dwukrotnie) i kapłana. Mając 22 lata, pokonał w zawodach dramatycznych Ajschylosa. Odtąd zwyciężał jeszcze około 20 razy, pisząc ponad sto sztuk. Dziś znamy z tego ogromnego dorobku tylko siedem tragedii:

• Ajas,

• Antygona,

• Król Edyp,

• Elektra,

• Trachinki,

• Filoktet,

• Edyp w Kolonos

oraz fragment dramatu satyrowego Tropiciele. Podejmują one podstawowe problemy ludzkiego życia: możliwości wyboru właściwej drogi, przeznaczenia (fatum), odpowiedzialności za najbliższych, winy i kary, władzy, praw ludzkich i boskich, miłości, posłuszeństwa, obowiązku. Autor nie podaje przy tym gotowych rozwiązań czy odpowiedzi, jego bohaterowie nie stanowią wzorców postępowania; widz, podobnie jak bohater sztuki, stawiany jest przed niełatwym, nigdy do końca rozstrzygalnym wyborem, np. między prawem boskim a ludzkim. Być może również dlatego do dziś tragedie Sofoklesa znajdują się w repertuarze wielu teatrów. Wielką sławę Sofoklesa przyćmił po jego śmierci Eurypides. Ponowne zainteresowanie jego twórczością przyniósł dopiero wiek XIX, kiedy to jego sztuki weszły również do programów szkolnych. Wtedy też pojawiły się pierwsze polskie tłumaczenia, a całość jego dzieł przełożyli: Zygmunt Węclewski (1875), Kazimierz Kaszewski (1888) i Kazimierz Morawski (1916).

Wergiliusz

Publius Vergilius Maro, 70–19 p.n.e. – rzymski poeta, twórca Eneidy – epopei wzorowanej na dziełach Homera. Wkrótce stała się ona obowiązkową lekturą szkolną, a jej autor zyskał także uznanie w świecie chrześcijańskim. Jego postać odgrywa ważną rolę w średniowiecznym arcydziele poezji włoskiej – Boskiej komedii Dantego. Wergiliusz jest także autorem sielanek (wzorowanych na utworach Teokryta), zwanych bukolikami lub eklogami, oraz poematu dydaktycznego poświęconego rolnictwu (Georgiki).

R1IW4h3CMA9H0

Ilustracja przedstawia pejzaż. Nad doliną górują wzgórza, na których stoją liczne budynki różnej wysokości, między innymi dwie wieże. W pobliżu jednej z wież opada wodospad. Niżej rosną drzewa, wije się rzeka. Po prawej stronie znajduje się piaszczysta droga, którą idzie kobieta. Na głowie niesie kosz, podtrzymuje go lewą ręką.

Owidiusz

Publius Ovidius Naso, 43 p.n.e.–17 lub 18 n.e. – jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich, znany przede wszystkim jako autor zbioru 250 mitów pt. Przemiany. Zebrane mity wyjaśniają pochodzenie wybranych zwierząt, roślin i ciał niebieskich. We wczesnym okresie twórczości poeta pisał elegie o tematyce miłosnej i stworzył dowcipny poemat dydaktyczny Sztuka kochania. Pod koniec życia (został wygnany z Rzymu przez Oktawiana Augusta) powstały jego pełne tęsknoty za Wiecznym Miastem Tristia (Żale). Owidiusz cieszył się za swego życia wielką popularnością, która trwała przez kolejne epoki. W Polsce tłumaczono jego utwory już w XVI w.

Horacy

Quintus Horatius Flaccus, 65–8 p.n.e. – jeden z największych poetów starożytnego Rzymu, należący do kręgu Mecenasa. Początkowo tworzył satyry, ośmieszające wady i słabości ludzkie, oraz jamby, skierowane m.in. przeciwko złośliwym krytykom i marnym poetom. Największą sławę przyniosły mu jednak, wzorowane na poezji greckiej (Safonie, Anakreoncie), pieśni, zwane też odami. Horacy pozostawił również dwie księgi Listów, w których porusza tematy filozoficzne i literackie. Szczególnie ważny jest wśród nich list Do Pizonów, zwany też Sztuką poetycką (***Ars poetica***). Jest to wierszowany traktat o poezji, zwłaszcza dramatycznej, wielokrotnie później tłumaczony, uważany za podstawowe źródło europejskiej poetyki do początku XIX w. Horacy jest autorem wielu sentencji, powtarzanych chętnie w utworach literackich kolejnych epok, np.

• non omnis moriar (nie wszystek umrę; w przytaczanym niżej przekładzie Zygmunta Kubiaka: nie obumrę cały),

• carpe diem (chwytaj dzień, ciesz się chwilą),

• aurea mediocritas (złoty umiar, złoty środek). Te ostatnie dwa hasła wiążą się z filozofią epikurejską.

Sokrates

(ok. 470–399 p.n.e.) – za cel filozofa uważał prowadzenie ludzi do odkrycia prawdy poprzez rozmowę, w której najpierw wykazywał nietrafność argumentów rozmówcy, a następnie doprowadzał do sformułowania właściwych wniosków. Za punkt wyjścia filozofii przyjmował uznanie własnej niewiedzy, stąd jego słynne powiedzenie wiem, że nic nie wiem. Za najwyższe dobro uważał cnotę, do której prowadzi wiedza, zło zaś jest wynikiem braku wiedzy i nieświadomości. Poglądy Sokratesa są znane zwłaszcza dzięki jego uczniowi Platonowi.

Platon

(427–347 p.n.e.) – uczeń Sokratesa, którego uczynił bohaterem swoich kilkudziesięciu dialogów filozofi cznych. Głosił idealizm, tzn. uznawał, że istnieją jedynie idee, a świat materialny jest tylko ich odbiciem. Ten pogląd wyraził w słynnym opisie ludzi przykutych do ściany w jaskini. Za ich plecami pali się ogień, a cienie, które widzą więźniowie, uznają za rzeczy realne (jedyne, jakie znają). Platon założył szkołę zwaną Akademią (była położona przy gaju Akademosa w Atenach).

Arystoteles

(384–322 p.n.e.) – uczeń Platona. Usystematyzował dotychczasową wiedzę filozoficzną, starając się godzić Platoński idealizm z wcześniejszym materializmem (np. Demokryta). Byt, według Arystotelesa, jest całością składającą się z materii i formy. Spuścizna filozofa obejmowała też retorykę i poetykę. Jego szkoła była nazywana Liceum (mieściła się przy świątyni Apollona Likejosa).

Cyceron

Marcus Tullius Cicero 106–43 p.n.e. – rzymski mówca, polityk i filozof, autor wielu mów sądowych i politycznych oraz listów. Stworzył i zebrał zasady retoryki, m.in. w dziele O mówcy. Jest twórcą łacińskiej terminologii filozoficznej. Na jego poglądy wywarli wpływ stoicy (O powinnościach), myśl Platona (O prawach, O państwie). Poglądy, a zwłaszcza styl pisania Cycerona oddziałały na starożytnych i średniowiecznych pisarzy chrześcijańskich (głosił m.in. przekonanie o nieśmiertelności duszy i uznawał istnienie jednego bóstwa). Dużą popularnością cieszył się także w epoce odrodzenia.

Seneka Młodszy

(zwany Seneką Filozofem, 4?–65 p.n.e.) – syn Seneki Starszego, zwanego Retorem. Był rzymskim mówcą, filozofem (późny stoicyzm) i poetą. Od 50 r. sprawował funkcję wychowawcy małego Nerona, a 15 lat później, zamieszany w spisek Pizona, na rozkaz władcy popełnił samobójstwo. Był autorem dialogów filozoficzno‑moralnych, satyr oraz tragedii, z których najbardziej znane to Trojanki, Fedra i Medea. Ta twórczość dramatyczna wywarła wpływ na tak znaczących autorów jak Szekspir, Corneille i Racine.

Marek Aureliusz

Marcus Aurelius Antoninus, 121 r.–180 r. – „filozof na tronie” (od 161 r. cesarz rzymski). Jest autorem Rozmyślań, które wyrażały ideały stoickie.

Tacyt

Publius Cornelius Tacitus, ok. 55 r. –ok. 120 r. – historyk rzymski, wsławiony przede wszystkim dziełami Historiae (Dzieje) i Annales (Roczniki). Doskonale charakteryzował w nich postaci historyczne, w barwny, dramatyczny sposób przedstawiał istotne wydarzenia, posługując się przy tym zwięzłym i podniosłym stylem. W zachodnim piśmiennictwie jest szczególnie ceniony od czasów odrodzenia.