Przeczytaj
Religia i mitologiamitologia
Religia Greków i Rzymian w starożytności miała charakter politeistyczny, tzn. wierzono w wielu bogów. Rzymianie, w miarę podbojów, dodawali coraz to nowe bóstwa do swojego panteonupanteonu. Opowieści o powstaniu świata, bogach i bohaterach (herosach) były rozpowszechniane w starożytnej Grecji przez wędrownych śpiewaków zwanych aojdamiaojdami (do takich ponoć należał Homer). Ich pieśni‑opowieści były podstawą utrwalanych później w piśmie mitów. Najwięcej na temat mitologii greckiej wiemy z poematów Homera i Hezjoda.
Mitologia Greków i RzymianWizerunki większości głównych bogów czczonych przez Greków są w eposacheposach Homera tak wyraziste, że już niewiele nowych rysów doda do nich Grecja klasyczna. Mamy też w Iliadzie i Odysei poetyckie przedstawienie heroicznej tradycji o wojnie trojańskiej i o powrotach bohaterów spod Troi, a oprócz tego niemało przypadkowych, ale często bogatych w treść, aluzji do innych mitów heroicznych…
Hezjod natomiast w swoich Pracach i dniach zawarł m.in. mit o Pandorze i o pięciu wiekach ludzkości:
złotym,
srebrnym,
spiżowym,
heroicznym,
żelaznym.
Według Greków, na początku wszystkiego był Chaos, który pojmowali jako wielką pustkę, otchłań, później zaś – w czasach rzymskich – zaczęto o nim myśleć jak o mieszaninie żywiołów, z której wyłoniła się najpierw Gaja (Rozłożysta, bezpieczna podstawa dla wszystkich jak pisał Hezjod) i Eros, wreszcie noc, dzień i inne bóstwa.
Filozofia
Starożytna Grecja jest kolebką europejskiej filozofii - samo słowo pochodzi z greki i oznacza umiłowanie mądrości
. Filozofowie greccy sformułowali najważniejsze dla tej nauki pytania, ustalili podstawowe terminy, określili pola zainteresowań, dzieląc przedmiot badań filozofii między cztery podstawowe działy:
metafizyka - najbardziej podstawowe pytania dotyczące powstania świata, człowieka, tego, co stanowi podstawę bytu, od czego wszystko się zaczęło
logika - kwestia poprawnego myślenia i rozumowania
etyka - jak postępować w życiu, co jest wartością, dobrem, a co złem
estetyka - problem piękna, jego istoty i przeżywania go przez człowieka
Z dorobku filozofi i greckiej czerpali myśliciele rzymscy, później także chrześcijańscy.
Najważniejsze kierunki filozofii greckiej
Cynicy
Ich mistrzem był Diogenes (V‑IV w. p.n.e.), słynny filozof mieszkający w beczce, manifestujący w ten sposób swoją pogardę dla dóbr materialnych. Cynicy głosili pochwałę życia zgodnego z naturą, drwili z autorytetów. Nie cieszyli się szczególnym poważaniem, czego wyrazem jest nazwa kierunku, pochodząca od przymiotnika „psi” (gr. kynikos). Dziś cynikiem nazywamy kogoś, kto otwarcie lekceważy wszelkie wartości i kpi z powszechnie przyjętych obyczajów.
Epikurejczycy
Nazwa całej filozofii wzięła się od imienia ich mistrza, Epikura (IV‑III w. p.n.e.). Za nadrzędną wartość uważający przyjemność i osobiste szczęście. Według epikurejczyków życie szczęśliwe jest zarazem moralnie dobre. Szczęście natomiast pojmowali jako brak cierpienia.
Stoicy
Zenon z Kition (IV‑III w. p.n.e.) nauczał, że należy zawsze dążyć do szczęścia poprzez życie rozumne, bez względu na to, czy doświadczamy radości czy też cierpienia. Dlatego właśnie dziś mówimy o stoickim spokoju, a więc niewzruszonym, mimo przeciwności losu.
Sofiści
Działający głównie w Atenach od połowy V do początku IV w. p.n.e. nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego; nauczali retorykiretoryki i zasad rozumowania, zajmując się również filozofią, prawem i polityką. Termin wprowadził Platon, który krytykował przedstawicieli tego nurtu m.in. za to, że starali się udowodnić przeciwstawne twierdzenia, wykazując tym samym, że wszystko jest relatywne. Sofistom przypisywano też ateizm i amoralizm. Dziś używamy słów „sofistyczny”, „sofistyka”, „sofizmat” w znaczeniu zdecydowanie negatywnym: sofizmat to fałszywy dowód, w którym świadomie zostały pominięte argumenty albo etapy rozumowania w celu wprowadzenia słuchacza w błąd (przekonania do swoich racji); stosuje się je w wywodzie sofistycznym obok słów wieloznacznych, a przez to takich, które mogą zostać niewłaściwie zrozumiane; potocznie sofistyka to posługiwanie się nieuczciwą argumentacją.
Sztuka
Starożytna sztuka grecka, którą możemy podziwiać do dziś, to przede wszystkim:
architektura sakralna,
rzeźba,
malarstwo wazowe.
Świątynie greckie były budowlami monumentalnymi. Surowa powaga świątyń doryckich sąsiadowała z bardziej dekoracyjnym i lekkim porządkiem jońskim. Pod koniec VII w. p.n.e. pojawia się monumentalna rzeźba w kamieniu lub odlewana z brązu. W czasie rządów Peryklesa zarówno architektura, jak i rzeźba przeżywały swój rozkwit. Powstały dzieła Fidiasza, który także kierował pracami na ateńskim Akropolu. Rzeźby tego artysty znamy jedynie z kopii rzymskich i przekazów literackich. Były to m.in. dwa ogromne posągi: Atena Partenos (o wysokości ok. 10 m!) i Zeus Olimpijski na tronie, zaliczany do siedmiu cudów świata.
W V w. p.n.e. działa także Poliktet. W architekturze dokonuje się synteza porządku doryckiego i jońskiego. W okresie hellenistycznym powstają dzieła znane i inspirujące artystów kolejnych epok – Wenus z Milo i Nike z Samotraki. W IV w. p.n.e. działa rzeźbiarz Praksyteles.
Sztuka rzymska od początku jest silnie związana z grecką. Rozwija się monumentalna architektura miejska: termy, hale targowe, biblioteki, teatry, cyrki. Ta sztuka jest niemal całkowicie anonimowa.
Literatura
Mecenas (Caius Cilnius Maecenas, 70 p.n.e.–8 p.n.e.) był to rzymski arystokrata wspierający artystów i skupiający ich wokół siebie. Jako współpracownik cesarza Oktawiana Augusta starał się wpływać na twórczość literacką swoich protegowanych, tak aby głosili hasła zgodne z polityką władcy. Imienia Mecenasa używamy do dziś na określenie patrona np. jakiegoś przedsięwzięcia kulturalnego.
Budowa tragedii na przykładzie Króla Edypa Sofoklesa
Tragedia oparta na micie o władającym Tebami rodzie Labdakidów (do niego odnoszą się również tragedie: Antygona i Edyp w Kolonos).
W tragedii obowiązywały stałe zasady:
trzech jedności – miejsca, czasu (akcja powinna się zamknąć w ciągu dnia lub doby) i akcji (jeden wątek),
decorum – jedności stylu i jego zgodności z tematyką utworu (w tragedii obowiązywał styl wysoki, język wzniosły, dostojny, stosowny do szlachetnie urodzonych bohaterów); nie można było stosować elementów komicznych czy groteskowych ani też pokazywać scen drastycznych, takich jak śmierć czy przemoc (dlatego o samobójstwie Jokasty i okaleczeniu Edypa donosi w Królu Edypie Posłaniec),
przebiegu akcji przez perypetię (zmiana losu bohatera), punkt kulminacyjny stanowiący rozpoznanie prawdy do ostatecznej katastrofy (w Królu Edypie te trzy elementy zaistniały w epejsodionie IV),
mimesis – naśladowanie rzeczywistości w sztuce; kategoria antycznej estetyki zalecająca, aby między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym zachodziła relacja prawdopodobieństwa,
katharsis – cel tragedii – osiągnięcie przez widza stanu oczyszczenia z uczuć litości i trwogi, których powinien doznawać w trakcie trwania sztuki,
konflikt tragiczny – zaistnienie dwóch równorzędnych racji; niezależnie od dokonanego wyboru dana sytuacja i tak doprowadza do katastrofy,
wina tragiczna – inaczej hamartia; błędna ocena sytuacji, niezrozumienie własnego losu; bohater nieświadomy fałszywości obranej drogi, popełnia czyny sprzeczne z odwiecznym, kosmicznym porządkiem świata, co w konsekwencji prowadzi go do katastrofy,
ironia tragiczna – określa sytuację, w której protagonista, mimo swoich działań, nieuchronnie dąży do katastrofy,
hybris – pycha, postawa charakterystyczna dla bohatera tragicznego, polegająca na zuchwałym stosunku do świata i bogów, która nie pozwala, aby prawidłowo rozpoznał problem, uniemożliwia mu rozpoznanie tragizmu własnej sytuacji i uznania swojej winy. W dramacie antycznym jest przyczyną wielu katastrof które dotykają bohaterów.
Tragedia grecka składa się z następujących części:
prologos (wprowadzający w fabułę) – dialog Edypa, króla Teb, z kapłanem, później z przybyłym od wyroczni Kreonem, dotyczy sposobu położenia kresu klęskom, które spadają na miasto; według wyroczni można tego dokonać jedynie karząc nieznanego dotąd zabójcę poprzedniego króla Teb – Lajosa. Edyp przyrzeka odnaleźć i ukarać sprawcę nieszczęść;
parodos (pieśń chóru wchodzącego na orchestrę) – prośba do bogów o pomoc w odwróceniu klęsk;
cztery epejsodia (dialogi bohaterów, posuwające naprzód akcję)
rozdzielane przez cztery stasimony (komentujące akcję pieśni chóru)
exodos (ostatnia, podsumowująca pieśń chóru) – tu: dialog chóru z Posłańcem, dopowiadającym zakończenie fabuły (samobójstwo Jokasty, samooślepienie się Edypa), później także z Edypem; ostatnie słowo należy do nowego władcy – Kreona, który w dialogu z Edypem, ogłasza mu jego dalszy los.
Streszczenie epejsodiów:
Epejsodion I – Edyp przeklina zabójcę Lajosa, wzywa ślepego wróżbitę Tyrezjasza, aby ujawnił prawdę; kiedy wieszcz się waha, dochodzi do ostrej wymiany zdań i ostatecznie wróżbita oznajmia, że to Edyp jest zabójcą i kazirodcą.
Epejsodion II – starcie Edypa z Kreonem, Edyp oskarża brata żony o spiskowanie z wróżbitą przeciwko niemu; Jokasta, chcąc ich pogodzić, opowiada, co wie o śmierci pierwszego męża; Edyp z przerażeniem rozpoznaje okoliczności zabójstwa, którego był sprawcą.
Epejsodion III – Posłaniec z Koryntu przynosi wieść o śmierci Polibosa, ojca Edypa (jak sądzi on sam); opowiada także królowi o okolicznościach, w jakich znalazł się on jako dziecko na dworze w Koryncie (przyniesiony przez pasterza, teraz Posłańca, został usynowiony przez parę królewską).
Epejsodion IV – zrozpaczony Edyp wzywa Sługę Lajosa, któremu Jokasta oddała nowo narodzonego syna z rozkazem zabicia go (przepowiednia bowiem głosiła, że to niemowlę w przyszłości zabije ojca i poślubi matkę, czemu Lajos i Jokasta postanowili zapobiec); sługa jednak nie wykonał rozkazu, ale oddał dziecko pasterzowi z Koryntu; w ten sposób Edyp zyskuje pewność – to on jest poszukiwanym zabójcą Lajosa.
Ostatnie słowa tragedii, kończące exodos, to słowa chóru – przesłanie utworu:
Król EdypA więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę,
Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy,
Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży.
Wymowę całości podkreślają też stasimony, np. drugi, gdzie padają słowa będące swego rodzaju wyjaśnieniem klęski głównego bohatera:
Król EdypPycha rodzi tyranów; gdy pychy tej szały
Prawa i miarę przekroczą,
Runie na głowę ze stromej gdzieś skały,
Gdzie głębie zgubą się mroczą,
Nikt jej stamtąd nie wyzwoli.
Znikomość ludzkiego losu, iluzoryczność szczęścia podkreśla też chór w stasimonie czwartym:
Król EdypO śmiertelnych pokolenia!
Życie wasze to cień cienia.
Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje
Nad to, co w sennych rojeniach uwije,
Aby potem z biegiem zdarzeń Po snu chwili runąć z marzeń.
Los ten, co ciebie, Edypie, spotyka,
Jest mi jakby losem żywym,
Bym żadnego śmiertelnika
Nie zwał już szczęśliwym.
Przychodzi tu na myśl diagnoza biblijnego Koheleta, dotycząca marności tego życia, oraz niezawinione cierpienia Hioba (który jednak, co ważne i inne niż w greckiej tragedii, za wierność Bogu zostaje ostatecznie nagrodzony). Edyp i Jokasta wątpią w prawdziwość wyroczni; okazuje się jednak, że wyroki bogów są nieubłagane i człowiek nie może uniknąć swego losu. Spowodowane litością i współczuciem próby „oszukania” przeznaczenia (dopuścił się jej Sługa, nie słuchając polecenia Jokasty, ale ocalając dziecko) prowadzą donikąd. Los musi się dokonać.
Kontynuacje i nawiązania
Słownik
(gr. aoidos) w starożytnej Grecji: śpiewak nadworny lub wędrowny, opiewający czyny bohaterów
(gr. épos - słowo, opowieść) – gatunek epicki wywodzący się od arcydzieł Homera, opowiadający o losach bohatera/bohaterów na szerokim tle ważnych, często wojennych wydarzeń historycznych. W eposach Homera przenikają się dwa światy: ludzki i boski, bogowie często wkraczają w ludzkie życie, wspierając ulubieńców, a szkodząc ich przeciwnikom (wchodzą zatem we wzajemne konflikty). Ważnym elementem kompozycyjnym epopei jest inwokacja – zwrot do muz lub bogów z prośbą o natchnienie czy opiekę. Język eposu jest podniosły, wyszukany, pełen kunsztownych figur stylistycznych, takich jak: bardzo rozbudowane porównania, przeradzające się w osobny obraz (porównanie homeryckie), stałe, złożone epitety, charakteryzujące bohatera (np. „Zeus gromowładny”, „Atena sowiooka”). Epopeje Homera napisane są heksametrem (dostojna miara wierszowa, tworząca wiersz o spokojnym, majestatycznym rytmie).
(gr. mýthos – słowo, legenda) opowieści ukazujące wyobrażenia religijne: początek świata, powstanie i naturę żywiołów, zjawisk przyrodniczych, zwierząt i roślin, powstanie człowieka i źródeł jego namiętności, dzieje bogów i bohaterów. Mit, uwypuklając ścisły związek świata ludzi, przyrody i bogów, wyjaśnia ten świat, czyni go bardziej „oswojonym” i zrozumiałym. Nadaje także sens ludzkiemu życiu poprzez umieszczenie go w sferze sacrum, uświęcenie. Posługuje się symbolami, docierając w ten sposób głębiej, stara się oddać istotę rzeczy. Zbiór mitów to mitologia.
Mitologia grecka stoi u podstaw kultury europejskiej, będąc stałym punktem odniesienia dla artystów. Jest też wciąż interpretowana przez naukowców różnych dziedzin: filozofów, religioznawców, psychologów, socjologów, antropologów.
(gr. mythología – opowiadanie mitów) – zespół mitów funkcjonujących w danej społeczności
(łac. oda z gr. ōidḗ) gatunek poetycki mający swój początek w greckiej liryce chóralnej. Jest to utwór wierszowany, najczęściej podzielony na strofy, napisany we wzniosłym stylu, mający na celu pochwałę jakiejś postaci lub idei czy wydarzenia. Początkowo w starożytnej Grecji ody wykonywane były przy okazji świąt religijnych lub narodowych. Później stały się przede wszystkim pieśniami sławiącymi bohaterów, jak np. ody Pindara pisane ku czci zwycięzców igrzysk. Ody tworzyli również: Simonides z Keos, Alkajos, Safona, Anakreont, a w poezji rzymskiej – Katullus i Horacy. W nowożytnej literaturze oda pojawiła się znów w renesansie (Ronsard, Kochanowski), a szczególnym uznaniem cieszyła się w klasycyzmie (Boileau, Wolter, Naruszewicz, Trembecki). Nieco inna odmiana ody ukształtowała się w romantyzmie (kiedy znów była jednym z popularnych gatunków) oraz w poezji późniejszej.
(gr. pántheon) ma dwa podstawowe znaczenia:
ogół bóstw uznawanych w danej religii politeistycznej, przedstawiany w mitach i sztuce,
rodzaj budowli wzorowanej na świątyni powstałej za cesarza Hadriana (I w.) o kształcie rotundy. Od VII w. mieści się w niej kościół z grobowcami królewskimi, stąd panteonem nazywa się miejsce spoczynku sławnych ludzi, np. polski panteon narodowy mieści się na Skałce w Krakowie.
(gr. reo - mówię celowo, stosownie, pięknie) teoria i sztuka wymowy, skodyfikowana najpełniej w I w. przez Kwintyliana. W starożytności rozwijana przez takich pisarzy i mówców jak Arystoteles, Cyceron, Tacyt. W kulturze nowożytnej kultywowana na ogół w postaci homiletyki, czyli sztuki wygłaszania kazań. Retoryka była jedną z podstaw edukacji w starożytności i średniowieczu. Sztuka polegała w dużej mierze na umiejętności przekonywania i w związku z tym uczyła wszechstronnego oddziaływania na słuchacza: zarówno na jego sferę emocjonalną, jak i umysłową. Słowo miało uczyć, zachwycać i poruszać, za pomocą tropów i figur retorycznych (takich jak np. anafora, elipsa, inwersja). Retoryka oddziaływała przez wieki na prozę artystyczną, ale także na poezję i historiografię.
(etrus. satir - mowa, mówić, łac. satura lanx - misa z owocami) słowo pochodzące z łacińskiego satura – mieszanina; oznacza utwór literacki, którego celem jest ośmieszenie i napiętnowanie opisywanych osób, grup społecznych, obyczajów, postaw i zachowań, a także ludzkich wad. Zazwyczaj świat przedstawiony w satyrze jest komicznie wyolbrzymiony, wykoślawiony, stąd mówimy o „krzywym zwierciadle” satyry, która chętnie posługuje się groteską i karykaturą. W starożytnym Rzymie uprawiano satyrę jako odrębny gatunek literacki. Do najwybitniejszych twórców tego gatunku należeli Horacy i Juwenalis. Ponowny rozkwit tak rozumianej satyry nastąpił w klasycyzmie dzięki piórom Mikołaja Boileau, Aleksandra Pope’a, a w Polsce – Ignacego Krasickiego i Adama Naruszewicza. W kolejnych epokach satyra mogła się realizować w różnych gatunkach.
utwór epicko‑liryczny, często zawierający dialog, sławiący szczęśliwe życie pasterzy na łonie przyrody. Za twórcę tego gatunku uważa się Teokryta – greckiego poetę z III w. p.n.e. Sielanki zawiera również zbiór rzymskiego poety Wergiliusza (Bukoliki). Spopularyzował on motyw Arkadii – wyśnionej krainy szczęśliwości, w której trwa wiecznie wiosna, a ludzie wiodą szczęśliwe życie w zgodzie z przyrodą.
używana chętnie przez Safonę strofa składająca się z trzech pierwszych wersów 11‑zgłoskowych i czwartego – 5‑zgłoskowego.