Religia i mitologiamitologiamitologia

R1bOH8PWiB5B51

Ilustracja prezentuje podział mitów na: kosmogeniczne – o powstaniu świata; antropogeniczne – o powstaniu ludzkości; teogoniczne – o powstaniu bogów; genealogiczne – o historii rodów.

Religia Greków i Rzymian w starożytności miała charakter politeistyczny, tzn. wierzono w wielu bogów. Rzymianie, w miarę podbojów, dodawali coraz to nowe bóstwa do swojego panteonupanteonpanteonu. Opowieści o powstaniu świata, bogach i bohaterach (herosach) były rozpowszechniane w starożytnej Grecji przez wędrownych śpiewaków zwanych aojdamiaojdaaojdami (do takich ponoć należał Homer). Ich pieśni‑opowieści były podstawą utrwalanych później w piśmie mitów. Najwięcej na temat mitologii greckiej wiemy z poematów Homera i Hezjoda.

Hezjod natomiast w swoich Pracach i dniach zawarł m.in. mit o Pandorze i o pięciu wiekach ludzkości:

• złotym,

• srebrnym,

• spiżowym,

• heroicznym,

• żelaznym.

Według Greków, na początku wszystkiego był Chaos, który pojmowali jako wielką pustkę, otchłań, później zaś – w czasach rzymskich – zaczęto o nim myśleć jak o mieszaninie żywiołów, z której wyłoniła się najpierw Gaja (Rozłożysta, bezpieczna podstawa dla wszystkich jak pisał Hezjod) i Eros, wreszcie noc, dzień i inne bóstwa.

R4b435kGijElc

Tabela przedstawiająca bogów greckich, ich rzymskich odpowiedników oraz opis funkcji. Grecja: Zeus i Hera, Rzym: Jowisz i Junona, funkcja: para najwyższych bogów; Grecja: Posejdon, Rzym: Neptun, funkcja: bóg morza; Grecja: Hestia, Rzym: Westa, funkcja: bogini ogniska domowego; Grecja: Hades, Rzym: Pluton, funkcja: bóg podziemi, zaświatów; Grecja: Demeter i Persefona, Rzym: Ceres i Kora, funkcja: bogini płodności i jej córka, która co roku schodząc do podziemi, gwarantuje zmienność pór roku, coroczne zamieranie i odradzanie się przyrody; Grecja: Atena, Rzym: Minerwa, funkcja: bogini mądrości; Grecja: Artemida, Rzym: Diana, funkcja: bogini łowów; Grecja: Apollo, Rzym: Apollo, funkcja: bóg sztuki; Grecja: Hermes, Rzym: Merkury, funkcja: posłaniec bogów; Grecja: Hefajstos, Rzym: Wulkan, funkcja: bóg ognia; Grecja: Ares, Rzym: Mars, funkcja: bóg wojny; Grecja: Afrodyta, Rzym: Wenus (Wenera), funkcja: bogini miłości; Grecja: Dionizos, Rzym: Bachus, funkcja: bóg wina.

Filozofia

Starożytna Grecja jest kolebką europejskiej filozofii - samo słowo pochodzi z greki i oznacza umiłowanie mądrości. Filozofowie greccy sformułowali najważniejsze dla tej nauki pytania, ustalili podstawowe terminy, określili pola zainteresowań, dzieląc przedmiot badań filozofii między cztery podstawowe działy:

• metafizyka - najbardziej podstawowe pytania dotyczące powstania świata, człowieka, tego, co stanowi podstawę bytu, od czego wszystko się zaczęło;

• logika - kwestia poprawnego myślenia i rozumowania;

• etyka - jak postępować w życiu, co jest wartością, dobrem, a co złem;

• estetyka - problem piękna, jego istoty i przeżywania go przez człowieka.

Z dorobku filozofi i greckiej czerpali myśliciele rzymscy, później także chrześcijańscy.

Najważniejsze kierunki filozofii greckiej

Cynicy

R1NzHed0qWSuX1

Obraz przedstawia nagiego mężczyznę siedzącego na ziemi. Ma gęste włosy, głęboko osadzone oczy, duży prosty nos i gęsty zarost na brodzie. Nogi ma zgięte w biodrach i kolanach. Dłonie i głowę opiera o kolana. Jest zgarbiony. Obok mężczyzny stoi latarnia z zapaloną świecą wewnątrz.

Ich mistrzem był Diogenes (V‑IV w. p.n.e.), słynny filozof mieszkający w beczce, manifestujący w ten sposób swoją pogardę dla dóbr materialnych. Cynicy głosili pochwałę życia zgodnego z naturą, drwili z autorytetów. Nie cieszyli się szczególnym poważaniem, czego wyrazem jest nazwa kierunku, pochodząca od przymiotnika „psi” (gr. kynikos). Dziś cynikiem nazywamy kogoś, kto otwarcie lekceważy wszelkie wartości i kpi z powszechnie przyjętych obyczajów.

Epikurejczycy

Nazwa całej filozofii wzięła się od imienia ich mistrza, Epikura (IV‑III w. p.n.e.). Za nadrzędną wartość uważający przyjemność i osobiste szczęście. Według epikurejczyków życie szczęśliwe jest zarazem moralnie dobre. Szczęście natomiast pojmowali jako brak cierpienia.

Stoicy

Zenon z Kition (IV‑III w. p.n.e.) nauczał, że należy zawsze dążyć do szczęścia poprzez życie rozumne, bez względu na to, czy doświadczamy radości czy też cierpienia. Dlatego właśnie dziś mówimy o stoickim spokoju, a więc niewzruszonym, mimo przeciwności losu.

Sofiści

Działający głównie w Atenach od połowy V do początku IV w. p.n.e. nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego; nauczali retorykiretorykaretoryki i zasad rozumowania, zajmując się również filozofią, prawem i polityką. Termin wprowadził Platon, który krytykował przedstawicieli tego nurtu m.in. za to, że starali się udowodnić przeciwstawne twierdzenia, wykazując tym samym, że wszystko jest relatywne. Sofistom przypisywano też ateizm i amoralizm. Dziś używamy słów „sofistyczny”, „sofistyka”, „sofizmat” w znaczeniu zdecydowanie negatywnym: sofizmat to fałszywy dowód, w którym świadomie zostały pominięte argumenty albo etapy rozumowania w celu wprowadzenia słuchacza w błąd (przekonania do swoich racji); stosuje się je w wywodzie sofistycznym obok słów wieloznacznych, a przez to takich, które mogą zostać niewłaściwie zrozumiane; potocznie sofistyka to posługiwanie się nieuczciwą argumentacją.

Sztuka

Starożytna sztuka grecka, którą możemy podziwiać do dziś, to przede wszystkim:

• architektura sakralna,

• rzeźba,

• malarstwo wazowe.

R6FyxMjEZklIX

Zdjęcie przedstawia ruiny starożytnej, greckiej budowli. Prowadzą do niej wysokie, kamienne schody. Fronton i boki budowli wsparte są na licznych kolumnach w porządku doryckim, z prostą, górną częścią, bez żadnych rzeźbień. Znajdujący się za kolumnami przedsionek jest zrujnowany. Budowla pozbawiona jest dachu. Wokół niej znajdują się skalne bloki.

RP6XBf67yOFRk

Zdjęcie przedstawia antyczną, grecką świątynię. Świątynia złożona jest z trzech połączonych ze sobą brył, zbudowanych na planie prostokąta. Główny, środkowy budynek to świątynia z fasadą, przed którą umieszczono sześć jońskich kolumn zakończonych rzeźbą przypominającą baranie rogi. Od lewej strony znajduje się duży portyk otoczony z trzech stron jońską kolumnadą. Po przeciwnej, prawej stronie zadaszenie mniejszego, południowego portyku (Ganek Kor) oparte jest na sześciu kariatydach, kobiecych postaciach w długich sukniach. W lewym, dolnym rogu zdjęcia widnieje powiększenie lewego rogu świątyni, ze strzałką wskazującą na zwieńczenie kolumny ze ślimacznicami.

R1V91ZGBZJ14G

Zdjęcie przedstawia ruiny antycznej, greckiej świątyni. To kilka kolumn zbudowanych w porządku korynckim ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), zwieńczonych ozdobną, bogato rzeźbiona głowicą. W lewym, dolnym rogu zdjęcia widnieje powiększenie znajdujących się z lewej dwóch kolumn, ze strzałką wskazującą na głowicę kolumny z licznymi liśćmi akantu.

Świątynie greckie były budowlami monumentalnymi. Surowa powaga świątyń doryckich sąsiadowała z bardziej dekoracyjnym i lekkim porządkiem jońskim. Pod koniec VII w. p.n.e. pojawia się monumentalna rzeźba w kamieniu lub odlewana z brązu. W czasie rządów Peryklesa zarówno architektura, jak i rzeźba przeżywały swój rozkwit. Powstały dzieła Fidiasza, który także kierował pracami na ateńskim Akropolu. Rzeźby tego artysty znamy jedynie z kopii rzymskich i przekazów literackich. Były to m.in. dwa ogromne posągi: Atena Partenos (o wysokości ok. 10 m!) i Zeus Olimpijski na tronie, zaliczany do siedmiu cudów świata.

RTiTBaYWAm6un

Ilustracja przedstawia dwa posągi. Posąg po lewej stronie prezentuje siedzącego na tronie dojrzałego mężczyznę o atletycznej budowie. Mężczyzna jest obnażony od pasa w górę. Biodra i nogi osłania mu zwój materiału. Mężczyzna trzyma w prawej ręce posąg kobiety ze skrzydłami. W prawej ręce trzyma długą laskę ozdobiona na szczycie postacią orła. Posąg znajduje się we wnętrzu ogromnej sali, w których znajduje się kilka osób. Zdjęcie po prawej stronie prezentuje posąg stojącej kobiety. Kobieta ubrana jest w długą, udrapowaną suknię sięgającą do stóp. Na jej głowie widnieje tiara z dwoma końmi. Na prawej dłoni posąg skrzydlatej postaci ludzkiej, z utrąconą głową. Lewą rękę kobieta wspiera na dużej, okrągłej tarczy.

W V w. p.n.e. działa także Poliktet. W architekturze dokonuje się synteza porządku doryckiego i jońskiego. W okresie hellenistycznym powstają dzieła znane i inspirujące artystów kolejnych epok – Wenus z Milo i Nike z Samotraki. W IV w. p.n.e. działa rzeźbiarz Praksyteles.

RuKKZhAt4AJxL

Ilustracja przedstawia dwa posągi. Posąg po lewej stronie prezentuje młodą kobietę. Kobieta stoi. Ma obnażony tułów aż do bioder. Biodra i nogi osłonięte są zwojem udrapowanego materiału. Rzeźba nie ma całej lewej ręki i częściowo prawej. Zdjęcie po prawej stronie prezentuje posąg Nike z Samotraki. Kobieta stoi na wysuniętej do przodu, prawej nodze. Postać pozbawiona jest głowy i rąk, z jej pleców wyrastają ogromne, rozłożyste, opierzone skrzydła. Kobieta odziana jest w długą szatę, która przylega do jej ciała. Szata sprawia wrażenie jakby była mokra lub łopotała na wietrze.

Sztuka rzymska od początku jest silnie związana z grecką. Rozwija się monumentalna architektura miejska: termy, hale targowe, biblioteki, teatry, cyrki. Ta sztuka jest niemal całkowicie anonimowa.

Literatura

Budowa tragedii na przykładzie Króla Edypa Sofoklesa

Tragedia oparta na micie o władającym Tebami rodzie Labdakidów (do niego odnoszą się również tragedie: Antygona i Edyp w Kolonos).

R2XD4aj6t5QWv

Ilustracja przedstawia drzewo genealogiczne Labdakidów. Protoplastą rodu był Labdakos. Jego potomkami byli Lajos i Jokasta, a później Edyp (usynowiony i wychowany przez władców Koryntu – Polibosa i Meropę, uważający ich za biologicznych rodziców) i Jokasta (wdowa po zabitym przez Edypa Lajosie). Ich dziećmi byli: Antygona, Ismena, Polinejkes oraz Eteokles. Są to bohaterowie Antygony, obok wuja Kreona i jego syna Hajmona.

W tragedii obowiązywały stałe zasady:

• trzech jedności – miejsca, czasu (akcja powinna się zamknąć w ciągu dnia lub doby) i akcji (jeden wątek),

• decorum – jedności stylu i jego zgodności z tematyką utworu (w tragedii obowiązywał styl wysoki, język wzniosły, dostojny, stosowny do szlachetnie urodzonych bohaterów); nie można było stosować elementów komicznych czy groteskowych ani też pokazywać scen drastycznych, takich jak śmierć czy przemoc (dlatego o samobójstwie Jokasty i okaleczeniu Edypa donosi w Królu Edypie Posłaniec),

• przebiegu akcji przez perypetię (zmiana losu bohatera), punkt kulminacyjny stanowiący rozpoznanie prawdy do ostatecznej katastrofy (w Królu Edypie te trzy elementy zaistniały w epejsodionie IV),

• mimesis – naśladowanie rzeczywistości w sztuce; kategoria antycznej estetyki zalecająca, aby między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym zachodziła relacja prawdopodobieństwa,

• katharsis – cel tragedii – osiągnięcie przez widza stanu oczyszczenia z uczuć litości i trwogi, których powinien doznawać w trakcie trwania sztuki,

• konflikt tragiczny – zaistnienie dwóch równorzędnych racji; niezależnie od dokonanego wyboru dana sytuacja i tak doprowadza do katastrofy,

• wina tragiczna – inaczej hamartia; błędna ocena sytuacji, niezrozumienie własnego losu; bohater nieświadomy fałszywości obranej drogi, popełnia czyny sprzeczne z odwiecznym, kosmicznym porządkiem świata, co w konsekwencji prowadzi go do katastrofy,

• ironia tragiczna – określa sytuację, w której protagonista, mimo swoich działań, nieuchronnie dąży do katastrofy,

• hybris – pycha, postawa charakterystyczna dla bohatera tragicznego, polegająca na zuchwałym stosunku do świata i bogów, która nie pozwala, aby prawidłowo rozpoznał problem, uniemożliwia mu rozpoznanie tragizmu własnej sytuacji i uznania swojej winy. W dramacie antycznym jest przyczyną wielu katastrof, które dotykają bohaterów.

Tragedia grecka składa się z następujących części:

• prologos (wprowadzający w fabułę) – dialog Edypa, króla Teb, z kapłanem, później z przybyłym od wyroczni Kreonem, dotyczy sposobu położenia kresu klęskom, które spadają na miasto; według wyroczni można tego dokonać jedynie karząc nieznanego dotąd zabójcę poprzedniego króla Teb – Lajosa. Edyp przyrzeka odnaleźć i ukarać sprawcę nieszczęść;

• parodos (pieśń chóru wchodzącego na orchestrę) – prośba do bogów o pomoc w odwróceniu klęsk;

• cztery epejsodia (dialogi bohaterów, posuwające naprzód akcję);

• rozdzielane przez cztery stasimony (komentujące akcję pieśni chóru);

• exodos (ostatnia, podsumowująca pieśń chóru) – tu: dialog chóru z Posłańcem, dopowiadającym zakończenie fabuły (samobójstwo Jokasty, samooślepienie się Edypa), później także z Edypem; ostatnie słowo należy do nowego władcy – Kreona, który w dialogu z Edypem, ogłasza mu jego dalszy los.

Streszczenie epejsodiów:

• Epejsodion I – Edyp przeklina zabójcę Lajosa, wzywa ślepego wróżbitę Tyrezjasza, aby ujawnił prawdę; kiedy wieszcz się waha, dochodzi do ostrej wymiany zdań i ostatecznie wróżbita oznajmia, że to Edyp jest zabójcą i kazirodcą.

• Epejsodion II – starcie Edypa z Kreonem, Edyp oskarża brata żony o spiskowanie z wróżbitą przeciwko niemu; Jokasta, chcąc ich pogodzić, opowiada, co wie o śmierci pierwszego męża; Edyp z przerażeniem rozpoznaje okoliczności zabójstwa, którego był sprawcą.

• Epejsodion III – Posłaniec z Koryntu przynosi wieść o śmierci Polibosa, ojca Edypa (jak sądzi on sam); opowiada także królowi o okolicznościach, w jakich znalazł się on jako dziecko na dworze w Koryncie (przyniesiony przez pasterza, teraz Posłańca, został usynowiony przez parę królewską).

• Epejsodion IV – zrozpaczony Edyp wzywa Sługę Lajosa, któremu Jokasta oddała nowo narodzonego syna z rozkazem zabicia go (przepowiednia bowiem głosiła, że to niemowlę w przyszłości zabije ojca i poślubi matkę, czemu Lajos i Jokasta postanowili zapobiec); sługa jednak nie wykonał rozkazu, ale oddał dziecko pasterzowi z Koryntu; w ten sposób Edyp zyskuje pewność – to on jest poszukiwanym zabójcą Lajosa.

Ostatnie słowa tragedii, kończące exodos, to słowa chóru – przesłanie utworu:

Wymowę całości podkreślają też stasimony, np. drugi, w których padają słowa będące swego rodzaju wyjaśnieniem klęski głównego bohatera:

Znikomość ludzkiego losu, iluzoryczność szczęścia podkreśla też chór w stasimonie czwartym:

Przychodzi tu na myśl diagnoza biblijnego Koheleta, dotycząca marności tego życia, oraz niezawinione cierpienia Hioba (który jednak, co ważne i inne niż w greckiej tragedii, za wierność Bogu zostaje ostatecznie nagrodzony). Edyp i Jokasta wątpią w prawdziwość wyroczni; okazuje się jednak, że wyroki bogów są nieubłagane i człowiek nie może uniknąć swego losu. Spowodowane litością i współczuciem próby „oszukania” przeznaczenia (dopuścił się jej Sługa, nie słuchając polecenia Jokasty, ale ocalając dziecko) prowadzą donikąd. Los musi się dokonać.

Kontynuacje i nawiązania

Słownik