Claude Lévi- Strauss Język i społeczeństwo

RUHw4hkdSnB7j1

Prezentacja multimedialna.

• 1. Język jest zjawiskiem społecznym. Wśród zjawisk społecznych posiada on najbardziej wyraźnie dwie cechy podstawowe, które umożliwiają analizę naukową. Prawie wszystkie zachowania językowe sytuują się na poziomie myśli nieuświadamianej. W toku mówienia nie jesteśmy świadomi morfologicznych i składniowych praw języka. Ponadto nie mamy uświadomionej wiedzy o fonemach, których używamy dla różnicowania znaczeń naszych słów; w jeszcze mniejszym stopniu jesteśmy świadomi – nawet zakładając, że czasem możemy tę świadomość zyskać – opozycji fonologicznych, które pozwalają rozłożyć każdy fonem na cechy dystynktywne. Wreszcie, ujęcie intuicyjne nieobecne jest nawet wtedy, gdy formułujemy gramatyczne czy morfologiczne reguły własnego języka. Sformułowanie takie wyłania się tylko na poziomie myśli naukowej, język natomiast żyje i rozwija się jako wytwór zbiorowy. (...) Można więc twierdzić, że w językoznawstwie wpływ obserwatora na przedmiot obserwowany jest znikomy; uświadomienie sobie zjawiska przez obserwatora nie wystarcza, aby je zmienić. (...) Język jest tedy zjawiskiem społecznym, które stanowi przedmiot niezależny od obserwatora i dla którego posiadamy długie serie statystyczne. (...)

• 

• 2. Spośród wszystkich zjawisk społecznych tylko język może stać się dziś, jak się zdaje, przedmiotem badań prawdziwie naukowych, tłumaczących sposób, w jaki się on ukształtował, i przewidujących jego przyszłą ewolucję. Wyniki te zostały uzyskane dzięki fonologii i to w tej mierze, w jakiej umiała ona dotrzeć do obiektywnej realności, wykraczając poza zjawiska świadome i historyczne, pozostające zawsze na powierzchni. Te obiektywne realności polegają na systemach stosunków stanowiących wytwór nieuświadamianej działalności umysłu. Stąd pytanie: czy można przeprowadzić taką redukcję dla innych rodzajów zjawisk społecznych? Jeśli odpowiemy twierdząco, pojawi się pytanie następne: czy identyczna metoda doprowadziłaby do takich samych rezultatów? Wreszcie, gdybyśmy mogli odpowiedzieć twierdząco również na drugie pytanie, to czy moglibyśmy uznać różne formy życia społecznego za posiadające w istocie tę samą naturę, za systemy zachowań, z których każdy jest projekcją powszechnych praw, rządzących nieuświadamianą aktywnością umysłu na płaszczyznę myśli uświadamianej i uspołecznionej?

• 

• 3. (...) Analogiczną metodę zastosowałem do badania organizacji społecznej, zwłaszcza do reguł zawierania małżeństw i do systemów pokrewieństwa. W ten sposób można było ustalić, że reguły zawierania małżeństw występujące w społeczeństwach ludzkich nie powinny być dzielone na różnorodne i odmiennie nazywane kategorie: zakaz kazirodztwa, małżeństwo preferencyjne itp. Wszystkie one są tylko różnymi sposobami zapewnienia obiegu kobiet w obrębie grupy społecznej, tzn. zastąpienia systemu związków krwi o pochodzeniu biologicznym przez socjologiczny system więzi. (...) Otóż hipoteza wyjściowa została potwierdzona przez wykazanie w sposób czysto indukcyjny, że wszystkie znane klasycznej antropologii mechanizmy wzajemności (oparte na organizacji dualistycznej i małżeństwie polegającym na wymianie między partnerami, których liczba wynosi 2 lub wielokrotność dwóch), stanowią szczególne przypadki ogólniejszej formy wzajemności między dowolną liczbą partnerów.

• 

• 

• 4. Zwyczaje niezrozumiałe dla etnologów stały się jasne od chwili, gdy sprowadzono je do różnych sposobów funkcjonowania prawa wymiany. (...) Cały dowód, którego główne kroki zostały tu przypomniane, mógł być doprowadzony do końca pod jednym warunkiem; było nim uznanie reguł zawierania małżeństw oraz systemów pokrewieństwa za swego rodzaju język, tzn. (za zespół operacji mających zapewnić pewien typ komunikacji między jednostkami a grupami). Fakt, że tym razem „przekaz” stanowią kobiety należące do grupy, które krążą między klanami czy rodzinami (nie zaś, jak w samym języku, słowa należące do grupy i krążące między jednostkami) – fakt ten nie narusza w niczym tożsamości zjawisk rozpatrywanych w obu przypadkach. (...) Poszerzając pojęcie komunikacji, by włączyć doń egzogamię oraz reguły płynące z zakazu kazirodztwa, możemy z kolei rzucić pewne światło na wiecznie tajemniczy problem pochodzenia języka. Reguły zawierania małżeństw tworzą złożony system tego samego typu co język, ale mniej subtelny; zachowały się w nim zapewne liczne cechy archaiczne wspólne im obu.

• 5. Wszyscy wiemy, że słowa są znakami; poeci są ostatnimi pośród nas, którzy wiedzą, że były one również wartościami. Natomiast grupa społeczna uważa kobiety za istotne wartości; trudno jest nam wszakże zrozumieć, iż te wartości mogą być scalone w systemach znaczeniowych; dopiero teraz zaczynamy w ten sposób charakteryzować systemy pokrewieństwa. (...) Istotnie, można wyrazić zdziwienie wobec faktu traktowania kobiet jako elementów systemu znakowego. Zauważmy jednak, że jeśli słowa i fonemy zatraciły charakter wartości, zresztą w sposób bardziej pozorny niż rzeczywisty – to kobiety nie mogły całkowicie podlegać tej samej ewolucji. W przeciwieństwie do kobiet słowa nie mówią. Będąc znakami, są kobiety zarazem twórczyniami znaków, toteż nie mogą być sprowadzone do stanu symboli czy liczmanów.

• 

• 6. Zmierzamy bowiem do zapytania, czy różne aspekty życia społecznego (z sztuką i religią włącznie), których badanie może korzystać z metod i pojęć zapożyczonych od lingwistyki, nie składają się ze zjawisk o naturze zbliżonej do natury języka. (...) Niezależnie od tego, czy ograniczymy badanie do jednego społeczeństwa, czy rozciągniemy je na wiele społeczeństw, trzeba będzie doprowadzić analizę różnych aspektów życia społecznego dostatecznie głęboko, aby możliwe okazało się przejście od jednego z nich do drugiego; innymi słowy, trzeba będzie wypracować swego rodzaju uniwersalny kod, zdolny wyrazić wspólne własności struktur, właściwych każdemu z tych aspektów. Kod ten będzie musiał nadawać się do prawomocnego stosowania przy badaniu każdego systemu z osobna oraz przy badaniu wszystkich wtedy, gdy zechce się je porównać. W ten sposób można się będzie dowiedzieć, czy dotarło się do ich najgłębszej natury oraz czy polegają one, czy nie, na realnościach tego samego typu.

• 7. Postulujemy zatem istnienie formalnej odpowiedniości między strukturą języka a strukturą systemu pokrewieństwa. Jeśli ta hipoteza jest uzasadniona, to można będzie ustalić obecność w następujących regionach języków, porównywalnych z uwagi na ich strukturę z określonymi niżej systemami pokrewieństwa. Nie możemy dość mocno podkreślić prowizorycznego i hipotetycznego charakteru tej rekonstrukcji. Dokonując jej, antropolog przechodzi od tego, co znane, do tego, co nieznane (przynajmniej jemu); struktury pokrewieństwa są mu bliskie, nie dotyczy to wszakże struktur odpowiadających im języków. O tym, czy wymienione wyżej cechy różnicujące mają sens w dziedzinie językoznawstwa, powinien wypowiedzieć się specjalista. Jako antropolog społeczny, laik w dziedzinie językoznawstwa, ograniczyłem się do powiązania własności strukturalnych – ujętych w sposób bardzo ogólny – z pewnymi systemami pokrewieństwa. (...) W każdym razie zdołałem pokazać pewne ogólne cechy systemów pokrewieństwa występujących w różnych regionach. Językoznawca ma prawo powiedzieć, czy struktury języków tych regionów mogą być, choćby w przybliżeniu, opisane w tych samych lub równoważnych terminach. Gdyby tak było, dokonany by został poważny krok ku poznaniu fundamentalnych aspektów życia społecznego. Otworzyłoby to bowiem drogę dla strukturalnej i porównawczej analizy obyczajów, instytucji i zachowań, usankcjonowanych przez grupy. Bylibyśmy wtedy w stanie zrozumieć pewne fundamentalne analogie między na pozór bardzo oddalonymi od siebie przejawami życia społecznego, takimi jak język, sztuka, prawo, religia. Dzięki temu moglibyśmy żywić nadzieję na przezwyciężenie w przyszłości antynomii między kulturą, która jest sprawą zbiorowości, a ucieleśniającymi ją jednostkami; w tej nowej perspektywie rzekoma „świadomość zbiorowa" okazałaby się bowiem występującym na poziomie indywidualnych myśli i zachowań przejawem pewnych czasowych uszczegółowień powszechnych praw, które rządzą nieuświadamianą działalnością umysłu.

• 

cw Źródło: Claude Lévi- Strauss, Język i społeczeństwo, [w:] tegoż, Antropologia strukturalna, tłum. K. Pomian, Warszawa 2000.