Sigmund Freud
Zarys psychoanalizy Aparat psychiczny

Psychoanaliza opiera się na pewnym podstawowym założeniu, którego rozważenie jest zadaniem filozofii; usprawiedliwić je zaś mogą skutki, jakie ono przynosi. Z tego, co nazywamy naszą psychiką (życiem psychicznym), znane są nam dwie rzeczy: po pierwsze jej fizyczny organ, i scena, na której występuje, to jest mózg (system nerwowy), po drugie zaś akty naszej świadomości, które są nam dane bezpośrednio i których żaden opis nie jest w stanie bliżej wyjaśnić. Wszystko, co znajduje się między obu tymi rzeczami, jest nam nieznane: bezpośrednia relacja między antypodami naszej wiedzy nie jest nam dana. Gdyby zaś została nam dana, to umożliwiłaby nam najwyżej dokładną lokalizację procesów świadomości, w żaden sposób nie przyczyniając się do ich zrozumienia.

Obydwa nasze założenia wychodzą od tych krańców czy też początków naszej wiedzy. Pierwszy z nich dotyczy lokalizacji psychiki. Przyjmujemy, że życie psychiczne jest funkcją pewnego aparatu, któremu przypisujemy rozciągłość przestrzenną i złożoność (składa się on z wielu części), a więc wyobrażamy go sobie na podobieństwo teleskopu, mikroskopu itp. Konsekwentne rozwinięcie takiego wyobrażenia — pominąwszy starania zmierzające do tego celu — jest w nauce nowością.

Do znajomości tego aparatu psychicznego doszliśmy przez studia nad indywidualnym rozwojem istoty ludzkiej. Najstarszą z tych psychicznych prowincji czy też instancji nazywamy „ono”, id (Es); jego treścią jest to wszystko, co dziedziczymy, co, rodząc się, przynosimy ze sobą, co jest konstytucjonalnie stałe, przede wszystkim więc wywodzące się z organizacji cielesnej popędy, które znajdują tu pierwszy wyraz psychiczny w nieznanych nam formach.

Pod wpływem otaczającego nas realnego świata zewnętrznego część id uległa szczególnemu rozwojowi. Pierwotnie jako warstwa korowa, wyposażona w organy służące do odbierania bodźców i do ochrony przed nimi, wytworzyła się osobna struktura, która od tej pory pośredniczy między id a światem zewnętrznym. Tę sferę naszego życia psychicznego nazywamy „ja”, ego (Ich).

Główne cechy ego. Wskutek wykształconego wcześniej związku między postrzeganiem zmysłowym a czynnością mięśniową ego zawiaduje naszymi dowolnymi ruchami. Jego zadaniem jest samozachowanie; wypełnia je ono, poznając bodźce zewnętrzne, gromadząc — w pamięci — związane z nim doświadczenia, unikając — przez ucieczkę — bodźców zbyt silnych, przez dostosowanie wychodząc naprzeciw bodźcom umiarkowanym i wreszcie ucząc się, jak celowo w sposób dla siebie korzystny zmieniać świat zewnętrzny (aktywność); od wewnątrz, wbrew id, opanowując wymogi popędów ego, decyduje, czy można je zaspokoić, zaspokojenie ich w świecie zewnętrznym przesuwa do sposobniejszej chwili i okoliczności lub też w ogóle je tłumi. W działaniu swym ego kieruje się względami na istniejące w nim lub też wypracowane weń napięcia bodźców. Ich wzrost odczuwa się powszechnie jako przykrość, ich zmniejszenie zaś – jako przyjemność. Przypuszczalnie jednak tym, co odczuwamy jako przyjemność i przykrość, nie są absolutne wielkości tego napięcia bodźców, lecz coś, co tkwi w rytmie ich przemiany. Ego dąży do przyjemności, chce zaś uniknąć przykrości. Na spodziewany, przewidywany wzrost przykrości odpowiedzią jest sygnał lękowy; przyczynę tego wzrostu, niezależnie od tego, czy jest to przyczyna zewnętrzna czy wewnętrzna, stanowi niebezpieczeństwo. Od czasu do czasu ego zrywa związek ze światem zewnętrznym i przechodzi w stan snu, podczas którego w dużym stopniu zmienia swą organizację. Ze snu tego można wnioskować, że organizacja ta opiera się na szczególnej dystrybucji energii psychicznej.

W rezultacie długiego okresu dzieciństwa, podczas którego życie rozwijającego się człowieka zależne jest od rodziców, w jego „ja” wykształca się specjalna instancja, w której wpływ rodziców trwa nadal. Instancja ta otrzymała nazwę „nad-ja”, superego (Überich). O ile superego oddziela się od ego lub mu się przeciwstawia, stanowi ono trzecią siłę, do której ego musi się dostosować.

Działanie ego jest wtedy poprawne, kiedy jednocześnie zadowala wymogi id, superego i rzeczywistości, a więc kiedy potrafi wymogi te pogodzić. Zrozumienie wszystkich bez wyjątku szczegółów relacji między ego a superego umożliwia sprowadzenie jej do stosunku łączącego dziecko z rodzicami. Wpływ rodziców to naturalnie nie tylko ich oddziaływanie osobiste, lecz także przekazywany przez nich wpływ tradycji rodzinnej, rasowej i narodowej, jak również reprezentowane przez nich wymogi danego środowiska społecznego. W toku rozwoju indywidualnego wkład w rozbudowę superego wnoszą także późniejsi kontynuatorzy i osoby zastępujące rodziców, jak wychowawcy – publiczne wzory ideałów kultywowanych w społeczeństwie. Widzimy, że id i superego – przy całej fundamentalnej różnicy, która je dzieli – łączy to, iż reprezentują wpływy przeszłości: id – wpływy dziedziczne, superego – zasadniczo wpływy innych ludzi, podczas gdy ego określone jest głównie przez własne przeżycia, a więc przez czynniki przypadkowe i aktualne.

Taki to ogólny schemat aparatu psychicznego obowiązuje również w odniesieniu do wyższych zwierząt obdarzonych psychiką podobną do psychiki ludzkiej. Należy przyjąć, że superego istnieje wszędzie tam, gdzie – podobnie jak u człowieka – występuje dłuższy okres dziecięcej zależności. Trzeba też przyjąć nieuchronne rozdzielenie ego i id. _{Źródło: Sigmund Freud, Poza zasadą przyjemności. Zarys psychoanalizy, tłum. J. Prokopiuk, Kraków 2019.}