Uchwała konferencji poczdamskiej w sprawie Niemiec, 2 VIII 1945 r.

[…] Zasady polityczne.

1. […] władzę najwyższą w Niemczech będą wykonywali głównodowodzący siłami zbrojnymi Stanów Zjednoczonych Ameryki, Zjednoczonego Królestwa, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i Republiki Francuskiej, każdy […] we własnej strefie okupacyjnej […]. […]

2. Cele okupacji Niemiec […] są następujące:

I. Zupełne rozbrojenie i demilitaryzacja Niemiec oraz likwidacja całego przemysłu niemieckiego, który mógłby być użyty do produkcji wojennej […]. […]

II. Przekonać naród niemiecki, że poniósł on zupełną klęskę militarną i że nie może uchylić się od odpowiedzialności za to, co sam na siebie ściągnął, ponieważ bezwzględny sposób prowadzenia wojny […] uczynił nieuniknionymi chaos i cierpienia.

III. Zniszczyć partię narodowosocjalistyczną i organizacje związane z nią i poddane jej władzy; rozwiązać wszystkie instytucje narodowosocjalistyczne; zapewnić, by nie odżyły one pod jakąkolwiek postacią […]. […]

IV. Poczynić przygotowania do ostatecznej odbudowy niemieckiego życia politycznego na podstawie demokratycznej i do ewentualnej współpracy pokojowej Niemiec w życiu międzynarodowym. […] Przestępcy wojenni oraz te osoby, które brały udział w planowaniu lub wykonywaniu przedsięwzięć narodowosocjalistycznych, które pociągnęły za sobą lub wyraziły się w okrucieństwach albo zbrodniach wojennych, będą aresztowane i oddane pod sąd. […] Administracja w Niemczech powinna być oparta na zasadzie decentralizacji ustroju politycznego i na rozwoju poczucia odpowiedzialności lokalnej. […] Będzie przywrócony w całych Niemczech samorząd lokalny, oparty na zasadach demokratycznych […]. […]

Zasady gospodarcze.

Żeby wyeliminować niemiecki potencjał wojenny, będzie zakazany i niedopuszczalny wyrób broni, amunicji i sprzętu wojennego, jak również wszelkich typów samolotów i okrętów morskich. […] Gospodarka niemiecka będzie w możliwie najkrótszym czasie zdecentralizowana w celu usunięcia obecnej nadmiernej koncentracji potęgi gospodarczej, wyrażającej się w szczególności pod postacią karteli, syndykatów, trustów i innych form monopolizacji. […] W okresie trwania okupacji Niemcy będą traktowane jako jednolita całość gospodarcza. […] Po wypłacie odszkodowań powinno pozostawić się tyle zasobów, żeby naród niemiecki mógł egzystować bez pomocy z zewnątrz.

1 Źródło: Uchwała konferencji poczdamskiej w sprawie Niemiec, 2 VIII 1945 r., [w:] Teheran – Jałta – Poczdam. Dokumenty konferencji szefów rządów trzech wielkich mocarstw, Warszawa 1970, s. 463–470.

Uchwała konferencji poczdamskiej w sprawie Austrii, 2 VIII 1945 r.

VIII AUSTRIA

Konferencja zastanawiała się nad propozycją Rządu Radzieckiego, żeby rozciągnąć władzę Austriackiego Rządu Tymczasowego na całą Austrię. Trzy rządy uzgodniły, że są one gotowe zbadać tę sprawę po wejściu do Wiednia wojsk brytyjskich i amerykańskich.

2 Źródło: Uchwała konferencji poczdamskiej w sprawie Austrii, 2 VIII 1945 r., [w:] Teheran – Jałta – Poczdam. Dokumenty konferencji szefów rządów trzech wielkich mocarstw, Warszawa 1970, s. 474.

Fragment przemówienia amerykańskiego sekretarza stanu, Jamesa F. Byrnesa w Stuttgarcie, 6 IX 1946 r.

[…] Układ w Poczdamie nie przewidywał, żeby w Niemczech nigdy nie miało być rządu centralnego. Zastrzegł on tylko, iż na razie nie powinno być centralnego rządu niemieckiego. Oczywiście znaczyło to tylko, że centralny rząd nie powinien być utworzony do czasu, dopóki pewnego rodzaju demokracja nie zakorzeni się w duszy Niemiec i dopóki nie rozwinie się pewne poczucie lokalnej odpowiedzialności. Układ Poczdamski mądrze przewiduje, że administracja interesów Niemiec powinna być zwrócona w kierunku decentralizacji ustroju politycznego i rozwinięcia lokalnej kompetencji. […]

Stany Zjednoczone popierają szybkie utworzenie niemieckiego rządu tymczasowego dla Niemiec. W amerykańskiej strefie okupacyjnej uczyniono postępy w kierunku rozwoju lokalnego i państwowego samorządu […] i Rząd Amerykański sądzi, iż podobny postęp jest możliwy we wszystkich strefach. Według zdania Rządu Amerykańskiego, wybór rządu tymczasowego nie powinien natrafiać na przeszkody ze strony innych rządów. Powinien on być niemiecką radą narodową złożoną z demokratycznie odpowiedzialnych prezesów, ministrów lub innych wysokich urzędników poszczególnych państw lub prowincji, które byłyby utworzone w każdej z czterech stref.

Podporządkowana władzy zastrzeżonej dla Sojuszniczej Rady Kontroli, narodowa rada niemiecka byłaby odpowiedzialna za właściwą działalność centralnych organów administracyjnych, które miałyby odpowiednią władzę do sprawowania administracji w Niemczech, jako całości gospodarczej, tak jak to było powiedziane w Układzie Poczdamskim.

Niemieckiej radzie narodowej byłoby zlecone również przygotowanie projektu konstytucji związkowej dla Niemiec, która, oprócz innych rzeczy, gwarantowałaby charakter demokratyczny nowych Niemiec, poszanowanie praw człowieka i zapewnienie podstawowych wolności dla wszystkich mieszkańców. […]

Obstając przy tym, żeby Niemcy dochowywały zasad pokoju, dobrego sąsiedztwa i ludzkości, nie żądamy bynajmniej, żeby Niemcy stały się satelitą jakiegokolwiek mocarstwa lub żeby żyły pod dyktaturą obcą lub własną. Naród amerykański spodziewa się, że Niemcy pokojowo nastrojone i demokratyczne staną się i pozostaną wolnymi i niepodległymi. […]

Naród amerykański pragnie rządzenie Niemcami zwrócić narodowi niemieckiemu. Naród amerykański pragnie pomóc narodowi niemieckiemu w odzyskaniu poczesnego miejsca pośród wolnych i miłujących pokój narodów.

3 Źródło: Fragment przemówienia amerykańskiego sekretarza stanu, Jamesa F. Byrnesa w Stuttgarcie, 6 IX 1946 r., [w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s. 304–307.

Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Federalnej, 23 V 1949 r.

[…] I. PRAWA ZASADNICZE

Art. 1

1. Godność człowieka jest nienaruszalna. Jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem wszystkich władz państwowych. […]

Art. 3

1. Wszyscy ludzie są równi wobec prawa.

2. Mężczyźni i kobiety są równouprawnieni.

3. Nikt nie może być pokrzywdzony lub uprzywilejowany z powodu płci, urodzenia, rasy, języka, ojczyzny i pochodzenia, wyznania, poglądów religijnych lub politycznych.

Art. 4

[…] 3. Nikt nie może być zmuszony do udziału w wojnie z bronią w ręku wbrew swemu sumieniu. Bliższe szczegóły ustali ustawa związkowa.

Art. 5

1. Każdy ma prawo do swobodnego wypowiadania i rozpowszechniania swoich poglądów w słowie, piśmie i obrazie oraz do informowania się bez przeszkód z powszechnie dostępnych źródeł. Zapewnia się wolność prasy oraz wolność informacji […]. Cenzura nie istnieje. […]

Art. 8

1. Wszyscy Niemcy mają prawo bez zgłoszenia i zezwolenia gromadzić się spokojnie i bez broni. […]

Art. 9

1. Wszyscy Niemcy mają prawo zakładania związków i stowarzyszeń.

2. Zakazane są organizacje, których cele lub działalność sprzeciwiają się ustawom karnym, skierowane są przeciw porządkowi konstytucyjnemu lub przeciw idei porozumienia między narodami.

4 Źródło: Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Federalnej, 23 V 1949 r., [w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 320–322.

Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Federalnej, 23 V 1949 r.

II. ZWIĄZEK I KRAJE

Art. 20

1. Niemiecka Republika Federalna jest demokratycznym i socjalnym państwem związkowym.

2. Wszelka władza państwowa pochodzi od narodu. Naród sprawuje ją w wyborach i głosowaniach oraz za pośrednictwem specjalnych organów ustawodawstwa, władzy wykonawczej i wymiaru sprawiedliwości.

3. Władzę ustawodawczą wiąże porządek konstytucyjny, zaś władzę wykonawczą i wymiar sprawiedliwości ustawa i prawo.

4. Wobec każdego, kto usiłuje ustrój ten zlikwidować, wszyscy Niemcy mają prawo do oporu, jeżeli inne przeciwdziałanie nie jest możliwe.

Art. 21

[…] 2. Partie, które swoimi celami lub zachowaniem się zwolenników zmierzają do naruszenia lub obalenia wolnościowego, demokratycznego ustroju albo zagrażają istnieniu Niemieckiej Republiki Federalnej, są sprzeczne z konstytucją.

4 Źródło: Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Federalnej, 23 V 1949 r., [w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 320–322.

Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, 7 X 1949 r.

[…] PODSTAWY WŁADZY PAŃSTWOWEJ

Art. 1 Niemcy są niepodzielną Republiką Demokratyczną; podstawą Republiki są Kraje Niemieckie. Republika rozstrzyga o wszystkich sprawach, które mają istotne znaczenie dla istnienia i rozwoju Narodu niemieckiego jako całości; wszystkie inne sprawy kraje rozstrzygają samodzielnie. Decyzje Republiki są w zasadzie wykonywane przez kraje. Istnieje tylko jedno obywatelstwo niemieckie.

Art. 2 […] Stolicą Republiki jest Berlin.

Art. 3 […] Każdy obywatel ma prawo i obowiązek współuczestniczenia w kształtowaniu spraw swojej gminy, swojego powiatu, kraju i Niemieckiej Republiki Demokratycznej.

Prawo obywateli do uczestniczenia w sprawach publicznych znajduje swój wyraz:

– w inicjatywie ludowej i w referendum;

– w wykonywaniu czynnego i biernego prawa wyborczego;

– w obejmowaniu urzędów publicznych w administracji i wymiarze sprawiedliwości. Każdemu obywatelowi przysługuje prawo składania petycji do przedstawicielstwa ludowego. […] Osoby czynne w służbie publicznej służą ogółowi, a nie jednej tylko partii. Przedstawicielstwo ludowe kontroluje ich działalność.

Art. 4 […] Każdy ma prawo i obowiązek przeciwstawić się aktom sprzecznym z uchwałami przedstawicielstwa ludowego. Każdy obywatel obowiązany jest postępować zgodnie z Konstytucją i bronić Konstytucji przed jej wrogami.

Art. 5 Powszechnie uznane zasady prawa międzynarodowego wiążą władzę państwową i każdego obywatela. […] Żadnemu obywatelowi nie wolno brać udziału w działaniach zbrojnych, które służą celom ucisku narodowego.

5 Źródło: Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, 7 X 1949 r., [w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 322–324.

Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, 7 X 1949 r.

II. USTRÓJ GOSPODARCZY

Art. 19 Ustrój życia gospodarczego musi odpowiadać zasadom sprawiedliwości społecznej; musi zabezpieczać wszystkim ludzkie warunki bytu. Gospodarka ma służyć dobru całego ludu i zaspokojeniu jego potrzeb; powinna ona zapewnić każdemu udział w wynikach produkcji, odpowiadający jego świadczeniom. W ramach tych zadań i celów zapewnia się każdemu wolność gospodarczą.

Art. 20 Należy popierać rozwój inicjatywy prywatnej chłopów oraz trudniących się handlem i przemysłem. Należy rozbudować samopomoc spółdzielczą.

5 Źródło: Fragmenty ustawy zasadniczej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, 7 X 1949 r., [w:] Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 322–324.

Blokada Berlina Zachodniego (1948–1949) w relacji ośmiolatki, Mercedes Wild

[…] W 1947 roku poszłam do szkoły i czasami obiad w stołówce szkolnej był moim jedynym posiłkiem w ciągu dnia. […] Leżały góry gruzów. Na początku mostu powietrznego ryk silników lotniczych był nie do zniesienia, bo przypominał mi czasy, kiedy spadały bomby. Ale miałam miłą nauczycielkę, która usiłowała wytłumaczyć nam sytuację polityczną. Że jesteśmy odcięci od świata przez Sowietów. Dlatego w sektorach zachodnich było mało jedzenia. Babcia wyjaśniła mi, że żywność jest dostarczana samolotami.

Pod koniec lipca 1948 roku niedaleko stąd rozbił się samolot. Pilot i nawigator zginęli. Byliśmy bardzo poruszeni i baliśmy się, że alianci wstrzymają loty z dostawami żywności.

Wtedy wydarzył się mały cud. Po drodze do szkoły zaczęły spadać z nieba małe spadochrony ze słodyczami. Także podczas lekcji mogliśmy wyjść, żeby je zbierać na szkolnym podwórku. Gdy zbliżająca się maszyna zakołysała skrzydłami, to był znak dla nas. Ale ja byłam zawsze za wolna i nigdy niczego nie dostałam.

Gdy któregoś dnia wróciłam płacząc ze szkoły, babcia powiedziała: „Nie rycz, tylko zrób coś”. W tajemnicy napisałam więc list i sama wrzuciłam go bez znaczka do skrzynki pocztowej. Zaadresowałam: „Do mojego Czekoladowego Wujka, lotnisko Tempelhof”. Napisałam mu, że przelatuje nad naszym domem, że może go rozpoznać, bo mamy białe kury, ale nie niosą już jajek, bo boją się samolotów. […]

W odpowiedzi nie dostałam spadochronu, ale list […]. Na odwrocie było napisane: porucznik Gail Halverson, Tempelhof SW1. Był wtedy porucznikiem, widziałam jego zdjęcie w gazecie.

W liście była guma do żucia i bardzo płaski lizak. Nie znałam gumy do żucia ani zapachu mięty pieprzowej. Używaliśmy wtedy proszku do czyszczenia zębów bez zapachu. […] Lizak zachowałam do Bożego Narodzenia. Ale najważniejszy był serdeczny list. Powiedziałam mamie, że chciałabym tego pilota, Czekoladowego Wujka, który tak miło do mnie napisał, kiedyś zobaczyć.

Poznaliśmy się dopiero w 1972 roku […]. Gail Halverson wrócił wtedy do Berlina jako komendant lotniska Tempelhof. Gdy przyszedł do nas z rodziną z pierwszą wizytą, akurat przygotowałam potrawkę z kurczaka. Gail zapytał: Czy to te same kury? I lody były od razu przełamane.

6 Źródło: Blokada Berlina Zachodniego (1948–1949) w relacji ośmiolatki, Mercedes Wild. Cytat za: https://www.boeser-wolf.schule.de/engagement/pl/most-powietrzny-dla-berlina/mercedes-pisze-do-czekoladowego-pilota [dostęp: 11 marca 2021 r.].

Fragmenty listów niemieckiego inżyniera, który w 1960 r. nielegalnie przedostał się do Berlina Zachodniego, pisanych do rodziców mieszkających w Turyngii (NRD)

[luty 1961 r.] Moje nowe miejsce pracy położone jest tak, że już po drugiej stronie ulicy przebiega granica sektorów, tam zaczyna się Berlin Wschodni. Tak zwariowane jest to miasto: kilka kroków i już jesteś w innym świecie. Życie tu nie jest całkiem bezpieczne, ale »podwójne życie«, jakie wielu prowadzi, ma też swoje plusy. Na przykład piwo w knajpie na rogu, po wschodniej stronie, kosztuje w przeliczeniu jakieś grosze. Dziesięć minut dalej jest księgarnia, gdzie można dostać także płyty; dla nas, ludzi z Zachodu, książki i płyty są tam śmiesznie tanie. W ogóle Berlin Wschodni to dla nas jakby jeden wielki port bezcłowy.

[4 sierpnia 1961 r.] Skóra cierpnie na samą myśl, że siedzi się w samym środku tej beczki prochu, jaką stał się Berlin. Coraz bardziej obawiam się, że całkiem niedługo dostęp do Berlina może zostać zamknięty. Trudno znieść samą myśl, że mógłbym Was już nie zobaczyć.

7 Źródło: Fragmenty listów niemieckiego inżyniera, który w 1960 r. nielegalnie przedostał się do Berlina Zachodniego, pisanych do rodziców mieszkających w Turyngii (NRD). Cytat za: Joachim Trenkner, Jak zbudowano mur, [w:] „Tygodnik Powszechny” z 16.08.2011 r., https://www.tygodnikpowszechny.pl/jak-zbudowano-mur-139827 [dostęp: 12.03.2021 r.].

Fragment przemówienia prezydenta USA Johna F. Kennedy’ego wygłoszonego w Berlinie, 23 VI 1963 r.

Jestem dumny, że przyjechałem do tego miasta jako gość waszego wybitnego burmistrza, który na całym świecie stał się symbolem walecznego ducha Berlina Zachodniego. [...]

Wielu ludzi na świecie naprawdę nie rozumie lub mówi, że nie rozumie, jaka to ważna kwestia dzieli wolny świat i świat komunistyczny. Niech więc przyjadą do Berlina. Niektórzy mówią, że komunizm to powiew przyszłości. Niech przyjadą do Berlina. Są również tacy, którzy twierdzą, że w Europie i na świecie możemy współpracować z komunistami. Niech przyjadą do Berlina. Są też nieliczni, którzy przyznają, że komunizm jest nikczemnym systemem, ale umożliwia nam rozwój gospodarczy. […] Niech przyjadą do Berlina.

Wolność stwarza wiele problemów, a demokracja nie jest doskonała, ale przecież nigdy nie musieliśmy wznosić muru, żeby trzymać na uwięzi ludzi, żeby zapobiegać ich ucieczkom z kraju. […]

Nie znam żadnego innego miasta, oblężonego przez osiemnaście lat, które zachowałoby witalność i siłę, nadzieję. Determinację Berlina Zachodniego. Mur jest najbardziej oczywistym, jaskrawym dowodem niepowodzeń systemu komunistycznego i widzi to cały świat. Jednakże nie odczuwamy z tego powodu satysfakcji, ponieważ – jak powiedział wasz burmistrz – mur jest przestępstwem nie tylko wobec historii, ale również wobec człowieczeństwa: rozdziela rodziny, mężów i żony, braci i siostry, dzieli ludzi, którzy chcą być razem.

Prawda o tym mieście jest prawdą o Niemczech – w Europie nie zapanuje rzeczywisty, trwały pokój, dopóki co czwarty Niemiec nie będzie miał podstawowego prawa, przysługującego wolnym ludziom, to znaczy prawa do dokonywania wolnego wyboru. […] Żyjecie na bronionej wyspie wolności, ale wasze życie jest częścią oceanu. […]

Kiedy wszyscy będą wolni, wówczas będziemy mogli oczekiwać dnia, gdy to podzielone miasto połączy się, a ten kraj i wspaniały kontynent europejski staną się częścią świata pokoju i nadziei. […]

Wszyscy wolni ludzie, gdziekolwiek żyją, są obywatelami Berlina, i dlatego ja, jako wolny człowiek – z dumą wypowiadam słowa: Ich bin ein Berliner. [Jestem berlińczykiem].

8 Źródło: Fragment przemówienia prezydenta USA Johna F. Kennedy’ego wygłoszonego w Berlinie, 23 VI 1963 r., [w:] Wielkie mowy historii, t. 4, Od Kennedy’ego do Ratzingera, oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006, s. 38–39.